O ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΣΤΕΦ. ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ:

Το όραμα του ελληνικού Πανεπιστημίου Σμύρνης, όπως το συνέλαβε ο εμπνευστής και ιδρυτής του, μαθηματικός Κωνσταντίνος Στεφάνου Καραθεοδωρή

 

 

 

Ιωάννης ΠΥΡΓΙΩΤΑΚΗΣ

Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Παν/μίου Κρήτης

 

 

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

 

Με την παρούσα έρευνα καταβάλλεται προσπάθεια να αποκαλυφθεί το βαθύτερο νόημα της ίδρυσης του ελληνικού Πανεπιστημίου της Σμύρνης. Στο πρώτο μέρος παρατίθενται σύντομη βιογραφική ανασκόπηση του πρωτεργάτη αυτής της προσπάθειας, Κωνσταντίνου Στεφ. Καραθεοδωρή, στην οποία παρατίθενται τα κυριότερα στοιχεία της λαμπρής ακαδημαϊκής του καριέρας. Στο δεύτερο μέρος επιχειρείται μία επανεξέταση των πηγών με κύριο στόχο την αποκάλυψη του βαθύτερου νοήματος της ίδρυσης του Πανεπιστημίου. Αρχικά ερευνούνται τα ερωτήματα πόσα Πανεπιστήμια επρόκειτο να ιδρυθούν και σε ποια πόλη. Κατόπιν ερευνάται το  ερώτημα αν η πατρότητα της ιδέας για την ίδρυση του Πανεπιστημίου της Σμύρνης ανήκει στον Ελ. Βενιζέλο, όπως πιστεύεται κοινώς ή μήπως εμπνευστής της ιδέας είναι ο πρωταγνιστής του ζητήματος Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή. Για την απάντηση στο ερώτημα αυτό ανιχνεύεται αρχικά η χρονολογική ταυτοποίηση της ιδέας. Μέσα από την αναψηλάφιση των στοιχείων και την ανασύνθεση του υλικού επιβεβαιώνεται ότι την ιδέα είχε συλλάβει ο ίδιος ο ιδρυτής του Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή ήδη πριν από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Δεν επρόκειτο μάλιστα για μια ακαδημαϊκή πρόταση, αλλά πολύ περισσότερο για μια πρόταση πολιτική από την η οποία προσδιορίζεται το βαθύτερο νόημα και η υψηλή αποστολή του Πανεπιστημίου. Όπως γράφει ο ίδιος, μέσα από το Πανεπιστήμιο «... θα επιτευχθεί η δραστηρίωσης της αμοιβαίας κατανοήσεως διαφορετικών λαών, διαβιούντων επί του αυτού εδάφους, άτε προϋπόθεσις ίνα δυνηθεί η Ανατολή, ύστερα από τόσους αιώνας πάλης, να επαναρχίση να ζη ζωήν κανονικήν».[1] Η ΕΙΡΗΝΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ λοιπόν, είναι το μέγα διακύβεβμα για τον Κωνστ. Στεφ. Καραθεοδωρή. Η ειρήνευση μιας χώρας «δοκιμασθείσης από πέντε αιώνας κυβερνητικής αφροντισίας, εναλλασσομένης μετά διωγμών ακατονομάστων και ερημωθείσης εκ του καθεστώτος των εκτοπίσεων, όπερ επενόησαν επ’ εσχάτων οι νεότουρκοι».[2] Γι’ αυτό και επιλέγει τη Σμύρνη. Γιατί η Σμύρνη είναι πολυεθνική και επιδιώκει να μετασχηματίσει την πολυεθνική Σμύρνη σε πολυ-πολιτισμική. Πρόταση πολυ-πολιτισμικότητας στην καρδιά του εθνοκεντρισμού, στην περίοδο της «κάθαρσης» των εθνών. Το όραμα είναι λοιπόν κατ’ εξοχήν πολιτικό.

 

 

 

ABSTRACT

 

Through the essay in hands, the author attempts to reveal the importance of the foundation of the University of Smyrni. A brief curriculum vitae stressing the brilliant academic career of the leader of this effort, Konstantinos Stef. Karatheothori, is cited in the first part. A re-examination of the relevant sources is attempted in the second part for the revealment of the significance of the University’s foundation. The questions about how many universities and in which cities were going to be founded are examined first. Afterwards, the question whether El. Velizelos inspired – as it is commonly believed- the foundation of the University of Smyrni or it was Konstantinos Karatheothori who did that is examined. In order to get an answer to this question, a chronological identification of the idea is first attempted. Out of a review of the various elements and a restructure of the material, it is confirmed that Konstantinos Karatheothori had conceived that idea before the World War I. However, that was not a merely academic idea but rather a political one and this is what determines its significance and its high mission. As Konstantinos Karatheothori writes, the University “…will contribute to the activation of the mutual understanding between different people living at the same place, a condition necessary for the East to start, after so many centuries of struggles, living a regular life.”.[3] Thus, pacification in the East was a big risk, according to K. Karatheothori, that is the pacification of a country “that for five centuries suffered from a governmental carelessness, which was followed by terrible pogroms that led to the country’s devastation, a policy exercised by the Neoturks.”.[4] That is why he chose Smyrni. Smyrni was multinational and, thus, he tried to turn it into a multicultural city, although it was in the centre of ethnocentrism, in the period of the nations’ catharsis. However, his vision was basically a political one.

 

 

1.       Εισαγωγή

 

Ένα ζήτημα που θεωρώ ότι δεν έχει προσεχθεί ιδιαίτερα, παρά την ύψιστη σημασία που έχει κατά την αντίληψή μας, είναι σε ποιον ανήκει τελικά η πρωταρχική ιδέα της ίδρυσης του Ελληνικού Πανεπιστημίου και γιατί επιλέγεται προς τούτο η πόλη της Σμύρνης και όχι κάποια άλλη από τις απελευθερωθείσες ελληνικές πόλεις της περιόδου εκείνης. Το ερώτημα αυτό είναι κυρίαρχο, γιατί χωρίς την απάντηση σ’ αυτό δεν είναι δυνατόν να κατανοηθεί η ιδιαίτερη σημασία της ίδρυσης του Πανεπιστημίου της Σμύρνης. Σπεύδω μάλιστα εξ αρχής να δηλώσω ότι, κατά την άποψή μας, δεν πρόκειται απλώς για ίδρυση ενός Πανεπιστημίου με τους συνήθεις επιστημονικούς και μορφωτικούς σκοπούς. Η ίδρυση του Πανεπιστημίου της Σμύρνης αποβλέπει πρωτίστως σε σκοπούς βαθύτατα και ευρύτατα πολιτικούς, που αφορούν στην ειρήνευση της περιοχής. Αυτή ακριβώς η ιδιαίτερη αποστολή επιβάλλει την προσεκτική προσέγγιση του ερωτήματος, την οποία και επιχειρούμε εδώ, παρά την ελλειπτικότητα των στοιχείων.[5]

 

Επειδή, όμως, βρισκόμαστε στην Ελλάδα, στη χώρα της αποσιώπησης των έργων και των προσώπων, όπου ακόμη και σημαντικές προσωπικότητες, όπως αυτή του Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή, βυθίζονται εύκολα στη λησμονιά και την άγνοια, επιτρέψτε μου να φέρω στη μνήμη σας εντελώς επιγραμματικά μερικά βασικά στοιχεία, απαραίτητα για την κατανόηση των όσων ακολουθούν.

 

2. Ο Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή: Σύντομη αναφορά στο πρόσωπο και το έργο του

 

O Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή, γόνος της λαμπρής φαναριώτικης οικογένειας των Kαραθεοδωρή,[6] γεννήθηκε στο Βερολίνο και ανατράφηκε στις Bρυξέλλες, όπου ο πατέρας του, Στέφανος Kαραθεοδωρή, ήταν πρόξενος της Tουρκίας. Tις εγκύκλιες σπουδές του άρχισε και ολοκλήρωσε στο Bέλγιο. Kατά τη διάρκεια μάλιστα της φοίτησής του στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση απέσπασε δύο φορές -σε ισάριθμους πανβελγικούς διαγωνισμούς- το πρώτο βραβείο στα μαθηματικά. Κατά «την δευτέραν φοράν μάλιστα, έν των τεθέντων προβλημάτων ήτο τόσον δύσκολον, ώστε κανείς άλλος δεν επεχείρησε καν να το λύση, με αποτέλεσμα να μην απονεμηθή κανέν άλλο βραβείον», όπως θα γράψει ο ίδιος αρκετά χρόνια αργότερα.[7] Mε την αποφοίτησή του από το Γυμνάσιο (1891) γράφτηκε στη Στρατιωτική Σχολή των Bρυξελλών, απ’ όπου και αποφοίτησε το 1895. H επαγγελματική σταδιοδρομία του άρχισε με την πρόσληψή του στη μεγάλη αγγλική εταιρεία, η οποία είχε αναλάβει τα έργα του Nείλου, «όπου ανεγείροντο τα μεγάλα φράγματα του Assouan (Aσουάν) και του Assiout (Aσιούτ)».[8]

 

Κάποια στιγμή θα ανακαλύψει ότι «μόνον η απαρακώλυτος ενασχόλησίς του εις τα μαθηματικά θα ήτο δυνατόν να προσδώση περιεχόμενον εις την ζωήν του».[9] Έτσι τον Απρίλιο του 1900 αποφασίζει να εγκαταλείψει μια λαμπρή σταδιοδρομία και να ακολουθήσει νέες σπουδές και εγγράφεται φοιτητής των μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου. Η απόφασή του αυτή ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών στους οικείους του. Ο ίδιος γράφει σχετικά: «Η οικογένειά μου, οι παλαιοί Έλληνες φίλοι μου Δημήτριος Βικέλας και Μάρκος Δραγούμης, εύρον την απόφασίν μου, να εγκαταλείψω μίαν ασφαλή θέσιν με πολλάς προοπτικάς (...), δια να ικανοποιήσω μίαν ρομαντικήν παρόρμησιν, πλέον ή κωμικήν».[10] Όσον αφορά στον ίδιο δεν ήταν πλήρως πεπεισμένος για την ορθότητα της απόφασής του. Στην αυτοβιογραφία του αναφέρει σχετικά: «Εγώ αυτός δεν ήμην παντάπασι πεπεισμένος, ότι το σχέδιον τούτο θα επετύγχανε και θα επέφερε καρπούς. Δεν ηδυνάμην όμως να αντισταθώ εις την πειθαναγκαστικήν παράστασιν».[11]

 

Έτσι από το φράγματα του Assouan και του Assiout και από την αποξηρανθείσα όχθη του Nείλου βρέθηκε στη δροσιά των μαθηματικών, που του προσέφεραν τα φοιτητικά έδρανα του Πανεπιστημίου της γενέτειράς του, το Πανεπιστήμιο του Bερολίνου. Λίγο αργότερα θα βρεθεί στο Πανεπιστήμιο του Goettingen και το έτος 1903 αναλαμβάνει την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής με θέμα: «Περί των ασυνεχών λύσεων στο λογισμό των μεταβολών» και πριν ακόμη λάβει τον τίτλο του Διδάκτορα, ο διαπρεπής καθηγητής των μαθηματικών Ηilbert αναγνωρίζοντας τις επιδόσεις και διαβλέποντας το μαθηματικό του τάλαντο τον παροτρύνει να αναλάβει την εκπόνηση υφηγεσίας. Έτσι το 1905 κατακτά τον ακαδημαϊκό τίτλο του υφηγητή, αφού πρώτα με πρόταση του ίδιου καθηγητή, το Πανεπιστήμιο του Μονάχου του επέτρεψε κατ’ εξαίρεση να υποβάλει την διατριβή επί υφηγεσία, πριν ακόμη παρέλθει ο προβλεπόμενος από τον κανονισμό σπουδών χρόνος από την ημερομηνία λήψης του ακαδημαϊκού τίτλου του Διδάκτορα.[12]

 

Ευθύς αμέσως του ανατίθεται διδασκαλία στο Πανεπιστήμιο της Τυβίγγης και η ανοδική πορεία ήδη έχει αρχίσει. Εκλέγεται Καθηγητής στο ένα μετά το άλλο στα Πανεπιστήμια: Βόννης (Βonn), Αννόβερου (Ηannover), Βρεσλαβίας (Βreslau), Γοττίγγης (Goettingen), Βερολίνου, Μονάχου, Αθηνών (1922) και Εθνικού Μετσοβείου Πολυτεχνείου (1923).[13]

 

Ταυτόχρονα τα πιο γνωστά Πανεπιστήμια του νέου κόσμου τον προσκαλούν ως Επισκέπτη Καθηγητή για μικρότερα ή μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Το μαθηματικό του τάλαντο και οι επιδόσεις του τον αναδεικνύουν ως έναν από τους μεγαλύτερους μαθηματικούς του κόσμου και οι πιο γνωστές Ακαδημίες Επιστημών σπεύδουν να τον κατατάξουν στα τακτικά μέλη τους. Έτσι γίνεται μέλος στις κυριότερες Επιστημονικές Ακαδημίες της Ευρώπης, όπως: Βερολίνου (1919), Γοττίγγης  (1920), Μονάχου (1925), Κολωνίας (1926), Αθηνών (1926) κατ’ εξαίρεση, διότι δεν ήταν κάτοικος της Ελλάδας, Dei Lincei (Eταιρείας των Λυγκέων) της Ρώμης (1929) και της παπικής Ακαδημίας του Βατικανού.[14]

 

Ήρθε σε επαφή με τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της εποχής του. Ωστόσο μια από τις πιο ενδιαφέρουσες σχέσεις που συνήψε ο Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή στη μακρόχρονη επικοινωνία του με την επιστημονική κοινότητα είναι αυτή με τον Albert Einstein. Oι επιστημονικές αναζητήσεις τους έφερναν κοντά τον έναν προς τον άλλον. Σ’ αυτήν την διασταύρωση των ενδιαφερόντων φαίνεται πως ο Einstein είχε βρει έναν καλό συμπαραστάτη στις μαθηματικές του αβεβαιότητες και απορίες: τον Κωνσταντίνο Στεφ. Καραθεοδωρή.[15] Παραθέτομε μια από τις επιστολές του Albert Einstein προς τον Κωνσταντίνο Στεφ. Καραθεοδωρή, αποκαλυπτική της άποψης αυτής:

 

«Aγαπητέ κ. Συνάδελφε,

 Βρίσκω θαυμάσιο τον υπολογισμό που κάνατε. Kάποιο μικρό λάθος γραφής  στη δεύτερη σελίδα με δυσκόλεψε λίγο. Τώρα όμως καταλαβαίνω τα πάντα. Πρέπει νομίζω να δημοσιεύσετε τη θεωρία στη μορφή που της δώσατε στα «Χρονικά της Φυσικής», διότι οι φυσικοί, όπως κι εγώ, δε γνωρίζουν τίποτε απ’ αυτό το αντικείμενο. Mε την επιστολή μου αυτή θα πρέπει να σας θυμίζω τον Bερολινέζο, που μόλις ανακάλυψε το Γκρούνβαλτ,[16] διερωτάται αν μένουν  άνθρωποι εκεί.

 

Aν θέλετε να μπείτε ακόμα στον κόπο να μου εξηγήσετε και τους κανονικούς μετασχηματισμούς, θα έχετε βρει έναν ευγνώμονα και ευσυνείδητο ακροατή. Aν όμως λύσετε και το πρόβλημα των κλειστών γραμμών του χρόνου, θα γονατίσω μπροστά σας με σταυρωμένα τα χέρια. Πίσω από αυτό υπάρχει κρυμμένο κάτι, που είναι αντάξιο του ιδρώτα των καλλίτερων.

Mε τους καλύτερους χαιρετισμούς

Δικός σας

Άλμπερτ Aϊνστάιν»

 

Aξιομνημόνευτο θεωρείται επίσης το γεγονός, ότι όταν δημοσιεύθηκε στα πρακτικά της Aκαδημίας Eπιστημών της Πρωσίας η εργασία του K. Kαραθεοδωρή «Eπί των Aξιωμάτων της Eιδικής Θεωρίας της Σχετικότητος» το πρώτο θερμό συγχαρητήριο τηλεγράφημα έφτασε από τον Einstein: «Aγαπητέ συνάδελφε με καταπλήξατε».[17]

 

Ο Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή ήρθε πολύ γρήγορα σε επαφή με τον Ελ. Βενιζέλο. Πιο συγκεκριμένα το 1895 σε ηλικία 22 ετών, ο Κ. Καραθεοδωρή τελειώνοντας τη Στρατιωτική Σχολή των Βρυξελλών επισκέφθηκε τον δεύτερο θείο του πατέρα του Aλέξανδρο Kαραθεοδωρή, Γενικό Διοικητή Κρήτης, με έδρα τα Χανιά.[18] Κατά την επίσκεψή του αυτή γνώρισε τον τότε νεαρό Ελ. Βενιζέλο με τον οποίο ανέπτυξε στενούς δεσμούς. Ο ένας  εξετίμησε τον άλλο και οι δύο άνδρες συνδέθηκαν έκτοτε με στενούς δεσμούς. Δεν γνωρίζομε πώς εξελίχθηκε η σχέση αυτή των δύο ανδρών στη συνέχεια. Βέβαιο είναι πάντως ότι έμειναν σε επαφή και όποτε, αργότερα, ο Ελ. Βενιζέλος χρειάστηκε να παρέμβει στο χώρο των Πανεπιστημίων, ο άμεσος συνεργάτης του και ο άνθρωπος της απολύτου εμπιστοσύνης του ήταν ο Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή.[19] Κι εκείνος ποτέ δεν αρνήθηκε. Έσπευσε πάντα πρόθυμος να προσφέρει τη βοήθειά του.

 

Μεσούντος σχεδόν του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου, η ελληνική κυβέρνηση αποφάσισε να προβεί στην ίδρυση ενός νέου ελληνικού Πανεπιστημίου στη Σμύρνη. Η Σμύρνη είχε ελευθερωθεί τότε και όπως γράφει ο Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή σε φίλο του Έλληνα καθηγητή σε Πανεπιστήμιο της Αμερικής, αποτελούσε «ίδιον κράτος υπό ελληνικήν διοίκησιν». Ο τότε Πρωθυπουργός Ελ. Βενιζέλος κάλεσε τον Κωνσταντίνο Στεφ. Καραθεοδωρή για να αναλάβει το εγχείρημα τούτο. Το ερώτημα όμως, το οποίο δεν έχει τεθεί και δεν έχει διερευνηθεί μέχρι σήμερα είναι αυτό που θέσαμε παραπάνω. Ποιος δηλαδή είχε πρώτος την ιδέα για την ίδρυσή του και γιατί επιλέχθηκε η πόλη της Σμύρνης και όχι μια οποιαδήποτε άλλη πόλη, όπως π.χ. η Θεσσαλονίκη;

 

3. Το Πανεπιστήμιο της Σμύρνης

 

Βέβαια εκείνο που προκύπτει από τα διαθέσιμα στοιχεία και με την έννοια αυτή η απάντηση στο ερώτημα θεωρείται αυτονόητη, είναι ότι ο Βενιζέλος κάλεσε τον από νεότητος φίλο του Κωνσταντίνο Στ. Καραθεοδωρή[20] και του ανέθεσε την ίδρυσή «του δευτέρου εν Ελλάδι Πανεπιστημίου». Την απάντηση αυτή ενισχύει ακόμη περισσότερο το γεγονός ότι ο Πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος κατά τη συνεδρίαση της Βουλής των Ελλήνων  για την ίδρυση του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης εδήλωσε τα ακόλουθα: «Υπενθυμίζω ότι μετά την λήξιν του Μεγάλου Παγκοσμίου Πολέμου η τότε κυβέρνησις (εννοείται Βενιζέλου), απεφάσισε να προβεί όχι απλώς εις την ίδρυσιν δευτέρου Πανεπιστημίου, αλλά και τρίτου Πανεπιστημίου. Επιθυμούσα δε όπως τα δύο νέα Πανεπιστήμια ιδρυθούν όσον το δυνατόν αρτιώτερον, μετεκάλεσε τον κ. Καραθεοδωρή, ο οποίος δεν είναι μόνον μεγάλη εξοχότης, αλλά είναι και κατ’ εξοχήν διακεκριμένος οργανωτής ανωτέρων σχολών, αφού η μεγάλη Γερμανία του ανέθεσε την οργάνωσιν του Πολυτεχνείου του Μπρεσλάου. Εκαλέσαμεν τότε τον κ. Καραθεοδωρή και του είπαμε: Αυτά τα δύο Πανεπιστήμια μας χρειάζονται να γίνουν, σε θεωρούμεν ότι είσαι ο καταλληλότερος να μας τα οργανώσης. Νομίζομεν ότι είναι καλλίτερον να αρχίσης από την Σμύρνην και κατόπιν να φθάσης εις την Θεσσαλονίκην, αλλά θέλομεν να μας πης κι εσύ τη γνώμη σου. Ευρέθη κι αυτός σύμφωνος και είπεν ότι πρέπει να αρχίσομεν από την Σμύρνην. Επήγεν εις την Σμύρνην και ήρχισε να θέτη πραγματικώς τας βάσεις της ιδρύσεως ενός Πανεπιστημίου το οποίον χωρίς την Μικρασιατικήν Καταστροφήν, θα είχε καταλάβει μίαν θέσιν αρκετά τιμητικήν δια την Ελληνικήν Επιστήμην».[21]

 

Ωστόσο, προσεγγίζοντας περισσότερο διαισθητικά, παρά ερμηνευτικά τα πληροφοριακά σύνολα που συγκροτούνται από τις σχετικές πηγές, μελετώντας το χρονικό της  ίδρυσης του Πανεπιστημίου, με όλες τις αντίξοες συνθήκες, τις αγωνίες και τους αγώνες και, συνεκτιμώντας κυρίως, το πάθος του Κωνσταντίνου Στεφ. Καραθεοδωρή για την ίδρυση του Πανεπιστημίου Σμύρνης, αρχίζουν να δημιουργούνται έντονες αμφιβολίες για το αν και  κατά πόσο όλα αυτά μπορούν να ανάγονται απλώς και μόνο σε μια εντολή του Πρωθυπουργού και φίλου Ελ. Βενιζέλου, μολονότι η μεταξύ τους εκτίμηση ήταν μεγάλη. Όλο και περισσότερο εδραιωνόταν η πεποίθησή μου, ότι όλα αυτά υποκρύπτουν ένα βαθύτερο σχέδιο, ένα όραμα χάριν του οποίου αξίζει να υποστεί κανείς όλες αυτές τις θυσίες και να εργασθεί με αυτό το απαράμιλλο πάθος για την εκπλήρωσή του. Αυτήν ακριβώς την υπόθεση εργασίας θα προσπαθήσομε να προσεγγίσομε παρακάτω.

 

Ας πάρομε τα πράγματα από την αρχή. Όπως μας πληροφορεί ο Νικ. Κριτικός, στενός συνεργάτης και φίλος του Κωνσταντίνου Στεφ. Καραθεοδωρή, το μήνα Σεπτέμβριο του έτους 1919 ο Βενιζέλος βρισκόταν στο Παρίσι για τη διάσκεψη της ειρήνης. Κάλεσε τότε τον Κωνσταντίνο Στεφ. Καραθεοδωρή ο οποίος «πήγε στο Παρίσι και ανέπτυξε προφορικώς τας σκέψεις του για την ίδρυση ενός δευτέρου Πανεπιστημίου στην Ελλάδα».[22] Λίγες εβδομάδες αργότερα (Παρίσι, 20 Οκτωβρίου) «ο Κωνστ. Στ. Καραθεοδωρή υπέβαλεν προς τον Ελ. Βενιζέλον γραπτόν υπόμνημα (εις γαλλικήν γλώσσαν) επί της ιδρύσεως δευτέρου Πανεπιστημίου».[23] Το υπόμνημα αυτό, άγνωστο ως το 1962, μετέφρασε και δημοσίευσε ο Κων. Βοβολίνης στην εξαίρετη εργασία του για τον Κωνστ. Στεφ. Καραθεοδωρή.[24]

 

3. 1 Ο αριθμός των υπό ίδρυση Πανεπιστημίων και ο τόπος ίδρυσης

Με βάση το υπόμνημα αυτό κρίνεται σκόπιμο να εξετάσομε πρώτα την ορθότητα των  λόγων του Ελ. Βενιζέλου, ως προς τον αριθμό των πανεπιστημίων και τον τόπο της ίδρυσής τους. Όπως είδαμε ο Ελ. Βενιζέλος κάνει λόγο για δύο πανεπιστήμια, ένα στη Σμύρνη και ένα στη Θεσσαλονίκη. Στο ειδικό όμως κεφάλαιο που αφιαιρώνει (κεφ. Γ΄) ο Κωνστ. Στεφ. Καραθεοδωρή σχετικά με την «Έδρα του Πανεπιστημίου», καθώς και σε όλο το υπόμνημά του δεν γίνεται πουθενά λόγος για δύο Πανεπιστήμια. Είναι πασιφανές ότι η εντολή που έχει λάβει αφορά ένα μόνο Πανεπιστήμιο και επεξεργάζεται διεξοδικά τον πιθανό τόπο της ίδρυσής του. Προτάσει μάλιστα αρχικά την Κωνσταντινούπολη, η οποία όμως δεν μπορεί να συζητηθεί γιατί ευρίσκεται ακόμη εκτός των ορίων του Ελληνικού Βασιλείου. Επισημαίνει ωστόσο ότι «θα χρειασαθή όσον οίον τε τάχιστα να δημιουργήσομεν ελληνικόν πανεπιστήμιον» στην Κωνσταντινούπολη.[25] Κατά τον Κωνσταντίνο Στεφ. Καραθεοδωρή μένουν κατόπιν προς συζήτηση τρείς τόποι, η Σμύρνη, η Θεσσαλονίκη και η Χίος. Αναγνωρίζει μάλιστα ότι «πολλοί λόγοι συνηγορούν υπέρ μιας εκάστης των ανωτέρω λύσεων και φαίνεται δύσκολον να προβώμεν εις εκλογήν, πριν μελετήσομεν το ζήτημα επιτοπίως».[26]

 

Σε ό,τι αφορά στη Σμύρνη βλέπει ότι «είναι το κέντρον, οπόθεν θα ακτινοβολήση κάποτε,  εις το προσεχές μέλλον, η επιρροή του ελληνισμού προς την μουσουλμανικήν Ασίαν. Ο χαρακτήρ της πόλεως είναι ουσιωδώς ελληνικός. (...) Η Σμύρνη είναι πρωτεύουσα μεγάλου κέντρου γεωργικής δραστηριότητος, η μεγαλυτέρα εμπορική πόλις της Μικράς Ασίας και δεν θα βραδύνη να αποβή επίσης βιομηχανικόν κέντρον. (...) Επιπλέον, η Σμύρνη αποτελεί ιδεώδη έδραν δια την Σχολήν Ανατολικής Εθνολογίας».[27]

 

Ως προς την Θεσσαλονίκη ο Κωνστ. Στεφ. Καραθεοδωρή γράφει: «Η Θεσσαλονίκη από πολλών απόψεων, είναι έτι καλλίτερον τοποθετημένη από την Σμύρνην δια να αποβή η έδρα του Πανεπιστημίου. Κείται εγγύτερον της Δυτικής Ευρώπης, μετά της οποίας συνδέεται σιδηροδρομικώς. Ευρίσκεται επί της οδού, ήτις συνδέει την Ιταλίαν με την Κωνσταντινούπολιν, διασχίζουσα από δυσμών προς ανατολάς την βαλκανικήν Χερσόννησον. Επιπλέον, η Θεσσαλονίκη είναι πολύ καλλίτερον τοποθετημένη από την Σμύρνην δια την ίδρυσιν γεωργικού κολλεγίου, διότι, εις τα πλησιόχωρα της Σμύρνης δεν υπάρχει ούτως ειπείν, η καλλιέργεια των δημητριακών, ενώ η Μακεδονία και Θεσσαλία είναι προ παντός σιτοβολώνες».[28]

 

Και συνεχίζει: «Εάν τελικώς ηθέλομεν να επιλέξωμεν έδραν του Πανεπιστημίου περιοχήν γαλήνιον, μακράν των πολιτικών παθών, μία των μεγάλων νήσων, εγγύς της Μικράς Ασίας κειμένων, θα ήτο η πλέον ενδεδειγμένη περιοχή. Ιδιαιτέρως η Χίος, παρουσιάζει, ως εκ της κεντρικής θέσεώς της, πολύ μεγάλα πλεονεκτήματα και δεν είναι τόσον απομονωμένη, όσον θα επιστεύετο εκ  πρώτης όψεως».[29]

 

Όποιος μελετά τις αναφορές του Κωνσταντίνου Στεφ. Καραθεοδωρή στους τρεις τόπους, διαπιστώνει ότι οι δύο πόλεις, Σμύρνη και Θεσσαλονίκη, φαίνεται να προσελκύουν περισσότερο το ενδιαφέρον του. Ανάμεσά τους μάλιστα το συγκριτικό πλεονέκτημα φαίνεται να συγκεντρώνει η Θεσσαλονίκη και αυτό είναι εμφανές. Ωστόσο οι περιγραφές αυτές περικλείουν κάποιες διαφοροποιήσσεις οι οποίες μπορούν να αποβούν καθοριστικές. Η Θεσσαλονίκη «κείται εγγύτερον της Δυτικής Ευρώπης, μετά της οποίας συνδέεται σιδηροδρομικώς» και κρίνεται κατάλληλη περισσότερο «δια την ίδρυσιν γεωργικού κολεγίου»,[30] ενώ η Σμύρνη «είναι το κέντρον, οπόθεν θα ακτινοβολήση κάποτε,  εις το προσεχές μέλλον, η επιρροή του ελληνισμού προς την μουσουλμανικήν Ασίαν» και, επιπροσθέτως, «αποτελεί ιδεώδη έδραν δια την Σχολήν Ανατολικής Εθνολογίας».[31] Αυτές ακριβώς οι διαφοροποιήσεις ανάμεσα στις δύο πόλεις μπορεί να προσλάβουν ιδιαίτερα σημαντικό αξιολογικό χαρακτήρα, ανάλογα με τον προσδιορισμό των προτεραιοτήτων: Η Θεσσαλονίκη κατάλληλη για γεωργικό κολλέγιο η Σμύρνη για την επικοινωνία των διαφορετικών πολιτισμών και τη μελέτη της Ανατολικής εθνολογίας. Μέσα από το υπόμνημα δεν προκύπτει τίποτε περισσότερο σε ό,τι αφορά στην έδρα του Πανεπιστημίου και ο Κωνστ. Στεφ. Καραθεοδωρή πιστός προφανώς στην αναγκαιότητα των επιτοπίων επισκέψεων, δεν προχωρεί περισσότερρο και δεν προτείνει καμιά πόλη ακόμη.

 

Πότε λοιπόν αποφασίστηκε ο τόπος; Φαίνεται ότι αποφασίστηκε τελικά μετά επιτόπιες/α επισκέψεις/η, όπως είχε προτείνει ο Κωνστ. Στεφ. Καραθεοδωρή, και όπως προκύπτει εμμέσως, από σχετική  μαρτυρία του  Νικ. Κριτικού: «Ο Καραθεοδωρή αφήνει, τον Ιούνιο του 1920  το Βερολίνο και έρχεται στην Ελλάδα (...). Σε μια διάσκεψη του Βενιζέλου, του Αριστείδου Στεργιάδου, Υπάτου τότε Αρμοστού της Ελλάδος εν Σμύρνη και του Καραθεοδωρή, που γίνεται τον Αύγουστο του 1920, απάνω σ’ ένα πολεμικό πλοίο, στο λιμάνι της Σμύρνης, αποφασίζεται οριστικά πλέον η ίδρυση του δευτέρου Πανεπιστημίου στη Σμύρνη. Και ο Καραθεοδωρή αναλαμβάνει την οργάνωσί του».[32] Είναι προφανές ότι η πρόταση του Κωνστ. Στεφ. Καραθεοδωρή για τη Σμύρνη ακολούθησε ύστερα από συζήτηση μεταξύ των δύο ανδρών αφού πρώτα είχαν επισκεφθεί τις δύο πόλεις ή τουλάχιστο τη Σμύρνη. Ίσως μάλιστα για να αναγκασθούν να προβούν στην κοινή επίσκεψη τους στη Σμύρνη, η απόφαση αυτή να μην ήταν και τόσο εύκολη. Αυτό εξάλλου αφήνεται να διαφανεί και από τον τρόπο με τον οποίο διατυπώνεται η φράση του ο Νικ. Κριτικού: «Αποφασίζεται οριστικά πλέον η ίδρυση του δευτέρου Πανεπιστημίου στη Σμύρνη». Γράφει: «Αποφασίζεται οριστικά πλέον» σαν η απόφαση να είχε αλλάξει ήδη μερικές φορές κι αυτή ήταν η οριστική πλέον.[33]

 

Παντού λοιπόν λόγος για ένα Πανεπιστήμιο και παντού περίσκεψη για τον τόπο ίδρυσης του ενός Πανεπιστημίου. Ψεύδεται λοιπόν ο Βενιζέλος όταν κάνει λόγο στη Βουλή για δύο Πανεπιστήμια, ένα για την Σμύρνη και ένα για τη Θεσσαλονίκη; Θα έλεγα ακριβώς όχι. Απλώς συγχέει το συναίσθημα (την αρχική του επιθυμία) με την πραγματικότητα. Γιατί η προτίμηση του ρεαλιστή πολιτικού Βενιζέλου   φαίνεται να ήταν αρχικά η Θεσσαλονίκη. Όμως ο οραματιστής μαθηματικός αντιπροτείνει τη Σμύρνη, όπως ομολογεί ο ίδιος ο Ελ. Βενιζέλος, δηλώννοντας: «Ευρέθη κι αυτός (εννοείται ο Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή) σύμφωνος και είπεν ότι πρέπει να αρχίσομεν από την Σμύρνην.  Έτσι λοιπόν ο Ελ. Βενιζέλος πείθεται, υποχωρεί, αφήνοντας προφανώς την ίδρυση του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης για ευθετότερο χρόνο. Και είναι αυτό ακριβώς που συγκεκαλυμμένα διατυπώνει στην ομιλία του.

 

3. 2 Η πατρότητα της ιδέας και ο χρόνος της σύλληψής της

Όπως αναφέραμε και στην εισαγωγή της παρούσας εργασίας, εκείνο που προκύπτει από τα επίσημα έγγραφα και τις σχετικές πληροφορίες στο σύνολό τους, μας είναι ότι η ιδέα για την ίδρυση του «δευτέρου εν Ελλάδι Πανεπιστημίου» προήλθε από τον Ελ. Βενιζέλο, ο οποίος και κάλεσε τον φίλο του Κωνστ. Στεφ. Καραθεοδωρή για να του ανεθέσει την ίδρυσή του. Ωστόσο εκείνο που μας βοηθά περισσότερο να προσδιορίσομε την πατρότητα της ιδέας, δεν είναι ο τόπος, αλλλά ο χρόνος. Όπως μας πληροφορεί ο Νικ. Κριτικός μέσα σε λίγες εβδομάδες (τον Αύγουστο του 1920) μετά τη συνάντηση των δύο ανδρών,  «ο Κωνστ. Στ. Καραθεοδωρή υπέβαλεν προς τον Ελ. Βενιζέλον γραπτόν υπόμνημα (εις γαλλικήν γλώσσαν) επί της ιδρύσεως δευτέρου Πανεπιστημίου».[34] Ωστόσο όποιος διαβάσει το υπόμνημα αυτό αντιλαμβάνεται ότι δεν μπορεί να είναι προϊόν ολίγων μόνον εβδοβάδων. Περιέχονται προβληματισμοί και διατυπώνονται σκέψεις και στοχασμοί μιας ζωής. Μπορεί λοιπόν να γράφηκε τότε, αλλά στο περιεχόμενό του καταγράφονται μακροχρόνιες διεργασίες και η ιδέα της ίδρυσης ενός τέτοιου Πανεπιστημίου είχε μακρά κυοφορία. Μολονότι λοιπόν χρόνος της ίδρυσής του είναι γνωστός και αναφέρθηκε μόλις παραπάνω (Αύγουστος 1920), έχει ιδιαίτερη σημασία πότε και από ποιον συνειδητοποιείται για πρώτη φορά η ανάγκη της ίδρυσης του Πανεπιστημίου και ποιοι  λόγοι οδηγούν  στη Σμύρνη.

 

Με βάση αυτό το ερώτημα άρχισε μια νέα επανεξέταση του υλικού. Ώσπου ήρθε η επιβεβαίωση μέσα από μία επιστολή του ίδιου του Κωνστ. Στεφ. Καραθεοδωρή. Στις 18 Oκτωβρίου 1920, μόλις δηλαδή είχαν ξεκινήσει οι διαδικασίες ίδρυσης του νέου Πανεπιστημίου γράφει σχεδόν περιχαρής, απευθυνόμενος από τη Σμύρνη σε συνάδελφό του καθηγητή,  τον οποίο επιθυμεί να παροτρύνει για να πάρει θέση στο νέο Πανεπιστήμιο: «Φίλε κ. Mπουγιούκα, Tέλος πάντων  (προφανώς εννοεί επιτέλους) πραγματοποιείται το προπολεμικόν σχέδιόν μου, του δευτέρου εν Eλλάδι Πανεπιστημίου. Iδρύεται δε εν Σμύρνη. Θα ήτο μεγάλον ευεργέτημα και σημαντική βοήθεια εάν ηθέλατε και ηδύνασθε νε έλθητε και να προσφέρετε την επιστήμην σας προς το έργο τούτο, το οποίον είναι προορισμένον να διαχύσει τα φώτα του πολιτισμού εις την Ασιατικήν Ελλάδα και εις τα μέρη της Θράκης και της Μακεδονίας».[35]   Tο σχέδιο λοιπόν κατά την ομολογία του  Κωνσταντίνου Στεφ. Καραθεοδωρή είναι δικό του, είναι παλιό και ανάγεται σε περίοδο πριν από τον πόλεμο.

 

Eνδιαφέρον παρουσιάζει επίσης η τελευταία φράση της επιστολής:«Tα υπομνήματα τα οποία μοι εστείλατε προ του μεγάλου Πολέμου έχω πάντοτε υπ’ όψιν και μοι είναι πολύτιμα, όπως και οι κατάλογοι των διαφόρων αμερικανικών πανεπιστημίων»[36]. Mε βάση την ακροτελεύτια αυτή φράση τίθενται μερικά κρίσιμα ερωτήματα, όπως: Tι διεμήφθη μεταξύ των δύο ανδρών στην προ «του μεγάλου Πολέμου» επικοινωνία τους; Σχετίζεται άραγε η ανταλλαγή αυτή απόψεων (και ενδεχομένως η αποστολή υλικού) με την ίδρυση του «δευτέρου εν Eλλάδι Πανεπιστημίου»; Eίναι απλή σύμπτωση ότι η επιστολή αρχίζει με αναφορά στο προ του πολέμου σχέδιον ή μήπως  ο Κωνστ. Στεφ. Καραθεοδωρή το είχε εκμυστηρευθεί από τότε στο συνάδελφό του, οπότε και νομιμοποιείται  να τον παραπέμψει στην τότε συζήτηση με την έναρξη της επιστολής;

 

Aξίζει να επιστρέψουμε ξανά στη φράση «το προπολεμικόν σχέδιό μου». O K. Kαραθεοδωρή γράφει «το προπολεμικόν σχέδιό μου». Δεν γράφει το σχέδιον της ελληνικής κυβερνήσεως, ούτε το σχέδιο του Eλ. Bενιζέλου ή οποιουδήποτε άλλου, αλλά το «σχέδιόν μου». Aυτό για τον ακριβοδίκαιο και εντιμάτατο Κωνσταντίνο Στεφ. Καραθεοδωρή, που συνήθιζε να εκφράζεται πάντα με με μαθηματική ακρίβεια και απόλυτη επιστημονική εντιμότητα, είναι αρκετό για τον μελετητή. Ίσως όμως έχει σημασία ακόμη και ο   τρόπος με τον οποίο διατυπώνεται ολόκληρη η φράση: «Tο προπολεμικόν σχέδιό μου του δευτέρου εν Eλλάδι Πανεπιστημίου ».[37] Δεν γράφει π.χ. το σχέδιόν μου περί ιδρύσεως του δευτέρου εν Eλλάδι Πανεπιστημίου. Σχέδιο δηλαδή δεν φαίνεται να είναι αυτή ταύτη η ίδρυση του Πανεπιστημίου, το σχέδιο εμφωλεύει στη βαθύτερη σκέψη του και δεν αποκαλύπτεται εδώ -ίσως είναι μάλιστα γνωστό στον παραλήπτη της επιστολής καθηγητή Mπουγιούκα και δεν χρειάζεται καν να επαναληφθεί ξανά- και απλώς η πραγμάτωσή του προϋποθέτει την ίδρυση του Πανεπιστημίου.

 

3. 3 Ο ρόλος και η αποστολή του Πανεπιστημίου

Αποδεικνύεται λοιπόν ότι ο Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή είχε αρχίσει τουλάχιστον πριν από τον πόλεμο να διαμορφώνει ένα γενικότερο σχέδιο-όραμα, η πραγμάτωση του οποίου συνδέεται με την ίδρυση του Πανεπιστημίου. Και εδώ ανακύπτει το ενδιαφέρον ερώτημα: Ποιο ήταν αυτό το όραμα του Κωνσταντίνου Στεφ. Καραθεοδωρή και πώς θα μπορούσε να συμβάλει σ’ αυτό το νέο Πανεπιστήμιο; Πριν όμως προχωρήσομε στη διερεύνηση του ερωτήματος κρίνεται σκόπιμο να παραθέσομε δύο στοιχεία που κρίνονται χρήσιμα:

 

α. Το έμβλημα που είχε επιλέξει ο Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή για το νέο πανεπιστήμιο ήταν: «ΦΩΣ EΞ ANATOΛΩN». Ένα τέτοιο έμβλημα προϋποθέτει ότι το φως που αλληγορικά υποδηλώνεται εδώ είναι διαφορετικό από το φως που εκπέμπεται στη Δύση και άρα αξίζει ιδιαίτερης προσοχής.

 

β. Στην ημιτελή δυστυχώς αυτοβιογραφία του γράφει: «Eγεννήθην {…} εξ Eλλλήνων γονέων, των οποίων οι συγγενείς είχον προέλθει από μακρού χρόνου εις επαφάς μετά του δυτικού κόσμου. Eξ αυτού του λόγου, ανεστράφην, από τρυφεράς ηλικίας μετά πολλών και διαφόρων λαών, ως και μετά πολιτιστικών κύκλων, ευρέως απ’ αλλήλων διϊσταμένων».[38]

Σ’ αυτή τη φράση φαίνεται να αποδέχεται τη διαφορά ανάμεσα στην σκέψη και τον πολιτισμό της Aνατολής από τον αντίστοιχο της Δύσης.[39] Tούτο μάλιστα υπογραμμίζεται απλώς ως διαφορά, χωρίς καμία διάθεση ιεράρχισης των πολιτισμών, χωρίς διάθεση απαξίωσης ή υποβάθμισης του ενός ή του άλλου, γι’ αυτό χρησιμοποιεί την ουδέτερη αξιολογικώς φράση «ευρέως απ’ αλλήλων διϊσταμένων».

 

3. 3. 1 Ο αρχικός προσανατολισμός του νέου ελληννικού κράτους

Οι σοβαρότερες όμως απαντήσεις αναζητούνται στο υπόμνημά του και μάλιστα στα σημεία εκείνα όπου προσεγγίζει κριτικά τους αρχικούς πνευματικούς και πολιτισμικούς προσανατολισμούς και τις πρώτες επιδιώξεις του ελληνικού κράτους αμέσως μετά τη σύστασή του. Στο πρώτο κεφάλαιο του υπομνήματος που επιγράφεται «Η ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΑΠΟΨΙΣ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ», αφού διαπιστώσει ότι η ελληνική παιδεία συντελείται σχεδόν μόνο στην πρωτεύουσα της Ελλάδας, επιχειρεί κατόπιν μια ανάλυση της εξέλιξης αυτής. Από την εξέταση αυτή προκύπτει ότι οι συγκυρίες που επικράτησαν κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα οδήγησαν ώστε «αι Αθήναι, η προ εκατονταετίας αθλία πολίχνη, κατέστη δυνατόν να αντικαταστήσουν, βαθμιδόν και κατ’ ολίγον, όλα τα άλλα κέντρα του ελληνικού πολιτισμού, τα οποία ήκμαζον πρότερον».[40] Και βεβαίως θεωρεί ότι τούτο συνέβη «προς βλάβην της Κωνσταντινουπόλεως και των άλλων εστιών του ελληνισμού της άλλοτε».[41] Θεωρεί επίσης ότι η όλη πνευματική και πολιτιστική κίνηση της Ελλάδος από την απελευθέρωση μέχρι των ημερών του (1920) διατρέχεται από δύο βασικές τάσεις:

α. Την προσήλωση στην κλασική αρχαιότητα και

β. Την στροφή προς τη δύση.

 

Ως προς την πρώτη τάση αναφέρει ότι σε όλο το διάστημα του 19ου αιώνα, «η ελευθέρα Ελλάς εδεσπόζετο κυρίως από την επιθυμίαν να ζήση με το όμμα προσηλωμένον επί της κλασσικής αρχαιότητος, παραμερίζουσα κατά το εφικτόν όλας τας επιδράσεις του Μεσαίωνος».[42] Πρόκειται συνεχίζει «περί αισθήματος αναλόγου με τον εμπνέον τους αρχαιολόγους, ότε απεγύμνουν τον βράχον της Ακροπόλεως από όλα τα μεταγενέστερα της αρχαιότητος μνημεία, τα οποία η πάροδος των αιώνων είχεν εκεί συσσωρεύσει».[43] Ως προς τη στροφή της Ελλάδας προς την Δύση θεωρεί ότι αποτελούσε φυσική συνέπεια της προηγούμενης αντίληψης, αφού η Δύση διεξύλαξε κατά κύριο λόγο την σοφία της κλασσικής αρχαιότητας: «Οι Έλληνες του βασιλείου επεζήτουν, κατ’ ακολουθίαν, επαφήν κατά το δυνατόν αμεσωτέραν μετά των δυτικών εθνών, άτινα, από του 15ου  αιώνος είχον αποβεί οι φυσικοί φρουροί της αρχαίας παραδόσεως».[44]

 

3. 3. 2 Η ανάγκη αναπροσανατολισμού

Αυτή όμως η «επάνοδος εις την ελληνικήν αρχαιότητα, κίνημα άλλωστε τεχνητόν υπό πολλάς επόψεις και συχνά διασχιζόμενον από αντίθετα ρεύματα, (...) απεμάκρυνε την Ελλάδα πέραν του δέοντος από τους σλάβους και ανατολίτας γείτονάς της. Τοιουτοτρόπως συναντώμεν σήμερον εν Αθήναις άνδρας διακρινομένους εις πάντας σχεδόν τους κλάδους της ανθρωπίνης δραστηριότητος, προπαντός αρχαιολόγους και φιλολόγους πρώτης τάξεως, ουχ ήτον όμως ουδένα ανατολιστήν, κανένα επίσης εγκύρου ονόματος, όστις να έχη επιληφθή του έργου επιγνώσεως του σλαβικού κόσμου, εν όλη αυτού τη πολυσχιδή εκφάνσει».[45] Και όλα αυτά παρά το γεγονός ότι ο ελληνικός κόσμος εξακολουθεί και σήμερα ακριβώς όπως κατά τα χρόνια του Ηροδότου, να αποτελεί το συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική και παραμένει ο «ενδεδειγμένος διαμεσολαβητής μεταξύ σλαβικού και τουρκο-αραβικού κόσμου αφ’ ενός και του κόσμου της Δύσεως αφετέρου».[46]

 

Όλα αυτά θεωρεί ότι ήταν κατανοητά με τις μέχρι τότε κρατούσες συνθήκες. Τώρα όμως (1920), «της Ελλάδος εχούσης θέσει πόδα επί της Μικράς Ασίας, το Αιγαίον Πέλαγος έπαυσε να είναι σύνορον, αναλαβόν το φυσικόν του μέρος, ήτοι του συνεκτικού κρίκου μεταξύ Ευρώπης και ελληνικής Ασίας».[47] Μέσα λοιπόν από τις νέες συνθήκες, «καθίσταται απολύτως επάναγκες, όπως η ελληνική κυβέρνησις προβή εις την λήψιν μέτρων απαραιτήτων, δια να δυνηθεί ο Ελληνισμός να συνεχίσει διαδραματίζων το μέρος, όπερ έχει επιβληθή αυτώ από την γεωγραφικήν θέσιν της σφαίρας δραστηριότητός του από την ιστρορίαν ολόκληρον...».[48] Τώρα πλέον «σπουδαίαι μειονότητες τουρκικαί, σλαβικαί, ιουδαΐκαί και λεβαντινικαί θα κατοικούν εις το μέλλον εντός των συνόρων του ελληνικού βασιλείου».[49] Και οι μειονότητες αυτές θα πρέπει να μετέχουν στο δημόσιο βίο αφού «δια παντός τρόπου θα συμμετέχουν εις την δημόσιαν ζωήν και ανάπτυξιν της χώρας»,[50] ώστε να ανατήλει το «φως εξ ανατολών».

 

Μελετώντας κανείς τον προσανατολισμό τον οποίο πρέπει να προσλάβει το νέο Πανεπιστήμιο και τους σκοπούς που πρέπει να υπηρετήσει, διαπιστώνει ότι ο Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή επιμένει στην προσπάθεια να μην παραμεληθούν οι ανάγκες της περιοχής, αλλά ούτε όμως «η κυρίαρχος ιδέα περί ής ομιλήσαμεν εις το προηγούμενον κεφάλαιον».[51] Και είναι προφανές ότι εννοεί εδώ τον αναπροσανατολισμό της Ελλάδας, που πέραν της εμμονής στη Δύση, οφείλει να μελετήσει και τον πολιτισμό της Ανατολής.

 

Σύμφωνα με αυτά το Πανεπιστήμιο οφείλει να επιληφθεί κατ’ αρχάς «της διανοητικής προπαρασκευής των τάξεων εκείνων των ανθρώπων, οι οποίοι θα κληθούν να συντρέξουν εις την οικονομικήν ανάπτυξιν της χώρας, οίον οι γεωργοί, οι μηχανικοί ή οι εμπορευόμενοι».[52] Ακολούθως πρέπει να αναδειχθούν οι γνώσεις των σλαβικών και των ανατολικών γλωσσών και να αναδειχθεί ο πολιτισμός τους, καθώς επίσης και ο πολιτισμός της Δύσης. Επισημαίνει μάλιστα ότι «ευρισκόμεθα επί πολιτισμού αρχαιοτάτου, όπερ σημαίνει, ότι δεν θα είμεθα εις τας κινήσεις μας ελεύθεροι», αλλλά «πρέπει να βασίσωμεν  την σπουδήν ταύτην, επί αυτής της Ιστορίας, των ηθών, της θρησκείας και της νομοθεσίας των εν λόγω λαών».[53] Ο Κωνστ. Στ. Καραθεοδωρή λοιπόν, καίτοι εκπρόσωπος των θετικών επιστημών, αναγνωρίζει την ιστορικότητα των φαινομένων, την οποία σέβεται και θέτει ως βασική αφετηρία για την ανάπτυξη του Πανεπιστημίου. Αναγνωρίζει ότι μόνο εφόσον το Πανεπιστήμιο στηριχθεί στην ιστορικότητα του πολιτισμού και της γνώσης είναι δυνατόν να αναδειχθεί «το φως εξ Ανατολών» στη γνήσια μορφή του. Σε δεύτερη φάση ο σκοπός είναι να διασταυρωθεί αυτό το «φως» με τη σοφία της Δύσης. Και επιμένει στη διασταύρωση αυτή: «Καλόν θα είναι, γράφει, όπως παράσχομεν εις τα ξένας μειονότητας τα μέσα να διεισδύσουν εις το πνεύμα του ελληνικού πολιτισμού».[54]

 

4. Το μέγα διακύβεβμα

 

Και ο σκοπός αυτής της διασταύρωσης αποκαλύπτει το μέγα διακύβεβμα. Πρόκειται για την πεμπτουσία του όλου εγχειρήματος που ανέλαβε ο μεγάλος εμπνευστής και ιδρυτής του ελληνικού Πανεπιστημίου της Σμύρνης. Γράφει λοιπόν ο ίδιος: «Κατά τον τρόπον αυτόν, θα επιτευχθεί η δραστηρίωσης της αμοιβαίας κατανοήσεως διαφορετικών λαών, διαβιούντων επί του αυτού εδάφους, άτε προϋπόθεσις ίνα δυνηθεί η Ανατολή, ύστερα από τόσους αιώνας πάλης, να επαναρχίση να ζη ζωήν κανονικήν».[55] Η ΕΙΡΗΝΕΥΣΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ λοιπόν, το ΜΕΓΑ ΖΗΤΟΥΜΕΝΟ του Κωνστ. Στεφ. Καραθεοδωρή. Η ειρήνευση μιας χώρας «δοκιμασθείσης από πέντε αιώνας κυβερνητικής αφροντισίας, εναλλασσομένης μετά διωγμών ακατονομάστων και ερημωθείσης εκ του καθεστώτος των εκτοπίσεων, όπερ επενόησαν επ’ εσχάτων οι νεότουρκοι».[56] Είναι προφανέστατα ενοχλημένος από το καθεστώς των εκτοπίσεων και των διωγμών, «όπερ επενόησαν επ’ εσχάτων οι νεότουρκοι» και αυτό ενδυναμώνει το σχέδιό του και τον εμψυχώνει στις προσπάθειές του. Γι’ αυτό και επιλέγει τη Σμύρνη. Γιατί η Σμύρνη είναι πολυεθνική και επιδιώκει να μετασχηματίσει την πολυεθνική Σμύρνη σε πολυ-πολιτισμική. Πρόταση πολυ-πολιτισμικότητας στην καρδιά του εθνοκεντρισμού, στην περίοδο της «κάθαρσης» των εθνών.

 

Bέβαια ο Kαραθεοδωρή γνωρίζει ότι έχει να αναμετρηθεί με συμφέροντα. Γι’ αυτό συνεχίζει: «η αληθής κινητήριος δύναμις της προσεγγύσεως των λαών έγκειται εις την κοινότητα των συμφερόντων»[57]. Πιστεύει όμως ότι τα πράγματα δεν μπορούν να αφεθούν στην τύχη, πρέπει να ληφθούν μέτρα και ως το πλέον κατάλληλο θεωρεί την παιδεία. Δεν παραβλέπει αυτό που προαναφέρθηκε «την κοινότητα των συμφερόντων», αλλά αυτό δεν τον αποτρέπει από το να πιστεύει ταυτόχρονα και στη δύναμη της παιδείας: «Eν των κυρίων μέσων, τα οποία έχομεν εις την διάθεσίν μας δια να κατευθύνομεν την κίνησιν ταύτην  και δια να μη αφήσομεν  την  τύχην να οδηγήσει μόνη τα πράγματα, συνίσταται εις την δημιουργίαν κέντρων σπουδών και παιδείας, καταλλήλων να αναπτύξουν τας φυσικάς σχέσεις, τας οποίας θα κληθή να αποκαταστήση η Eλλάς με άπαντας τους γείτονάς της».[58] Kαι συνεχίζοντας γίνεται περισσότερο σαφής και αποκαλυπτικός: «τα φώτα της εκπαιδεύσεως δύνανται,  (…) να διαδραματίσουν το μέρος του καταλύτου εις τας χημικάς ενώσεις».[59] Tώρα αποκαλύπτεται ο «ρόλος» του Πανεπιστημίου και αποκαλύπτεται το μέγα διακύβεβμα: Η ειρηνική συνύπαρξη των λαών μέσω της παιδείας, αφού «τα φώτα της εκπαιδεύσεως δύνανται,  (…) να διαδραματίσουν το μέρος του καταλύτου» στην επίτευξη του μεγάλου σκοπού. Αυτό λοιπόν ήταν το μέγα όραμα, αυτός ήταν ο ρόλος του Πανεπιστημίου, αυτός ήταν ο Μέγας πολιτικός Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή.

 

5. Επίλογος.

 

Όμως, ο επίλογος έμελε να είναι δραματικός, γιατί η μοίρα λογάριασε αλλιώς. Έτσι, στις 22 Αυγούστου του 1922, λίγες μέρες πριν από την έναρξη της λειτουργίας του Πανεπιστημίου επήλθε η μεγάλη καταστροφή. Στάχτη και φωτιά η Σμύρνη. Και το «ΦΩΣ ΕΞ ΑΝΑΤΟΛΩΝ» έγινε φλόγα που κατέκαυσε τα πάντα. Και ο μέγας οραματιστής πολιτικός δεν μπορεί να πιστέψει αυτό που βλέπουν τα μάτια του, αν και περίπου το ανέμενε. Ο ίδιος κινδύνεψε να χαθεί. Σώθηκε κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή.[60] Κι όταν τίθενται πλέον οριστικά τα σύνορα και ανταλάσσονται ένθεν και ένθεν οι πληθυσμοί, βιώνει βαθύτατα όλη την τραγικότητα της ματαίωσης. Mαταίωση όχι απλώς ενός οράματος, αλλά του οράματος της ζωής του. Ίσως ακόμη του οράματος πολλών φαναριώτικων γενεών. Kαι Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή δεν ξαναμίλησε ποτέ γι’ αυτήν την υπόθεση. Την τραγική ματαίωση ακολουθεί καβαφική σιωπή.

 

Σαν έτοιμος από καιρό σαν θαρραλέος …

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, 125 χρόνια από τη γέννησή του, Θεσσαλονίκη 1999

Μ. Αναστασιάδης (επιμ.), Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή –οργανωτής του πανεπιστημίου Σμύρνης, Αθήνα 1973

Κωνσταντίνος Bοβολίνης, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, τ. 5ος, Έκδοσις "Βιομηχανικής Επιθεωρήσεως", Αθήναι 1962, 469, στήλη B΄,  λήμμα Κων/νος Καραθεοδωρή.

Πηνελόπη Δέλτα: Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1979

Ιωάννης Καλιοντζής, Κωνσταντίνος Καραθεοδωρής και Αιγαίο Πανεπιστήμιο, Αυτοέκδοση, Αθήνα 1991

Ελληνική Μαθηματική Εταιρεία, Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, 1873-1950, Αθήνα 1973

Περιοδ. «Ενδοχώρα», Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, Αφιέρωμα, τεύχ. 71-72, Δεκέμβριος 2000

Γ. Γ. Καλογεράκης, «Η γνωριμία στα Χανιά και η συνεργασία του Ελευθερίου Βενιζέλου με τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή», Ελλωτία, τ. 5, Χανιά 1996

Δέσποινα Kαραθεοδωρή - Pοδοπούλου, Δέσποινα Kαραστεργίου – Bασβατέκη, Kωνσταντίνος Kαραθεοδωρή, εκδόσεις Κάκτος 2001

Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή, Η Αίγυπτος, Αθήνα 1901

Κωνσταντίνος Στεφ. Καραθεοδωρή, Περί των Μαθηματικών εν τη Μέση Εκπαιδεύσει, «Δελτίον της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας», τόμος Ε΄, Αθήνα 1924

Τάσος Καφαντάρης, Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, Το φως της Ανατολής, πριοδ. Discovery &science, τεύχ. 1, Ιούνιος 2005, σελ.

Ι. Μουρέλλος, Βενιζέλος, οι αγάπες του οι χαρές του, οι οδύνες του, έκδ. Δίφρος, Αθήναι 1964

Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων-Τμήμα Μαθηματικών, Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή (1873-1950), Ιωάννινα, 2000

Ι. Ε. Πυργιωτάκης - Ν. Ε. Παπαδάκης, «Ο Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή και το ελληνικό Πανεπιστήμιο», στο: Ι. Ε. Πυργιωτάκης, Εκπαίδευση και κοινωνία στην Ελλάδα : Οι διαλεκτικές σχέσεις και οι αδιάλλακτες συγκρούσεις, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001

Ι.Ε.Πυργιωτάκης, Ελ. Βενιζέλος-Κων.Στ. Καραθεοδωρή: Aπό την νεανική φιλία στην Kρήτη ως το εγχείρημα του ελληνικού Πανεπιστημίου της Σμύρνης. (Υπό δημοσίευση)

Γεώργιος Στάμου, Ο βίος και το Μαθηματικό έργο του Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, στο: Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, 125 χρόνια από τη γέννησή του, Θεσσαλονίκη 1999, σελ. 9-17

Ιωάννης Τουλουμάκος, Η ίδρυση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και ο Μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή, περιοδ. «Έρευνα και Εκπαίδευση» Αριστοτελείου Πανεπιστημόυ Θεσαλονίκης, Εκδ. Παπαζήση, Αθήνα 2001 σελ. 17-22

Τάκης Χρ. Τσονίδης, Το γένος Κακαθεοδωρή, Από την Μπόσνα της Ανδριανουπόλεως στα παλάτια των Σουλτάνων, στις πρεβείες και στα Πανεπιστήμια της Ευρώπης,  εκδόσεις Πολιτισιτκός Σύλλογος Ν. Βύσσας, ο ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗΣ, Νέα Ορεστιάς, 1989

 

 


[1] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 486

[2] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 485

[3] A plan about the foundation of a new university in Greece, submitted to the Greek Government by K. K aratheodori, in Volovini, Big Greek Biographical Dictionary, op.cit. p.486.

[4] A plan about the foundation of a new university in Greece, submitted to the Greek Government by K. K aratheodori, in Volovini, Big Greek Biographical Dictionary, op.cit. p.485.

[5] Χρησιμοποιούμε εδώ τη λέξη διεξοδικότερα, γιατί με το ερώτημα αυτό έχομε καταπιαστεί ήδη σε προηγούμενη μελέτη μας. Βλ. Ι. Ε. Πυργιωτάκης, «Φως εξ Ανατολών: Ο μαθηματικός Κ. Καραθεοδωρή και το ελληνικό Πανεπιστήμιο της Σμύρνης», ο.π., ιδιαίτερα το κεφάλαιο, Ερμηνεία της ίδρυσης του Πανεπιστημίου: Ο χρόνος, ο τόπος, ο ρόλος», στο: Ι. Ε. Πυργιωτάκης, Εκπαίδευση και κοινωνία στην Ελλάδα : Οι διαλεκτικές σχέσεις και οι αδιάλλακτες συγκρούσεις, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2001

[6] Λεπτομέρειες για το γένος Καραθεοδωρή Βλ. Τάκη Χρ. Τσονίδη, Το γένος Κακαθεοδωρή, Από την Μπόσνα της Ανδριανουπόλεως στα παλάτια των Σουλτάνων, στις πρεβείες και στα Πανεπιστήμια της Ευρώπης,  εκδόσεις Πολιτισιτκός Σύλλογος Ν. Βύσσας, ο ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗΣ, Νέα Ορεστιάς, 1989

[7]Bλ. Aυτοβιογραφικά στο Κ. Bοβολίνης, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, τ. 5ος, Έκδοσις "Βιομηχανικής Επιθεωρήσεως", Αθήναι 1962, σελ. 469, στήλη B΄, λήμμα Κων/νος Καραθεοδωρή.

[8] Bλ. «Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου πανεπιστημίου εν Eλλάδι», Κ. Bοβολίνης, ό. παρ., σελ 470, στήλη A΄.

[9] Bλ. «Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου πανεπιστημίου εν Eλλάδι», Κ. Bοβολίνης, ο.π., 470, στήλη A΄.

[10] Βλ. Αυτοβιογραφία όπως παρατίθεται στο Κ. Βοβολίνης, ο.π., 477 κ.ε. Η υπογράμμιση δική μας.

[11] Βλ. Αυτοβιογραφία όπως παρατίθεται στο Κ. Βοβολίνης, ο.π., 477 κ.ε.

[12] Βλ. Αυτοβιογραφία όπως παρατίθεται στο Κ. Βοβολίνης, ο.π., 477 κ.ε.

[13] Για τη ζωή του Κ. Καραθεοδωρή στο Βερολίνο, Βλ. Kαραθεοδωρή - Pοδοπούλου, Δέσποινα Kαραστεργίου - Bασβατέκη, Kωνσταντίνος Kαραθεοδωρή, εκδόσεις Κάκτος 2001, σελ. 67

 

[14] Bλ. Aυτοβιογραφικά στο Κ. Bοβολίνης, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, τ. 5ος, Έκδοσις "Βιομηχανικής Επιθεωρήσεως", Αθήναι 1962, σελ. 469, στήλη B΄, λήμμα Κων/νος Καραθεοδωρή.

[15] Bλ. Aυτοβιογραφικά στο Κ. Bοβολίνης, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, τ. 5ος, Έκδοσις "Βιομηχανικής Επιθεωρήσεως", Αθήναι 1962, σελ. 469, στήλη B΄, λήμμα Κων/νος Καραθεοδωρή.

[16] Πρόκειται για ένα θαυμάσιο προάστιο του Bερολίνου με πολυτελείς βίλες κλπ. O Einstein, θέλει απλώς να δείξει με το παράδειγμα αυτό πως ο φυσικός έχει αφελή άγνοια για ό,τι ο μαθηματικός K. Στ. Kαραθεοδωρή θεωρεί αυτονόητο. 

[17] Bλ. Aυτοβιογραφικά στο Κ. Bοβολίνης, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, τ. 5ος, Έκδοσις "Βιομηχανικής Επιθεωρήσεως", Αθήναι 1962, σελ. 469, στήλη B΄, λήμμα Κων/νος Καραθεοδωρή.

[18] Γ. Γ. Καλογεράκης, «Η γνωριμία στα Χανιά και η συνεργασία του Ελευθερίου Βενιζέλου με τον Κωνσταντίνο Καραθεοδωρή», Ελλωτία, τ. 5, Χανιά 1996, 49-80.

[19] Ι.Ε.Πυργιωτάκης, Ελ. Βενιζέλος-Κων.Στ. Καραθεοδωρή: Aπό την νεανική φιλία στην Kρήτη ως το εγχείρημα του ελληνικού Πανεπιστημίου της Σμύρνης. (Υπό δημοσίευση)

[20] Eργασίες για τη ζωή και το έργο  του μεγάλου επιστήμονα K. Στεφ. Kαραθεοδωρή έχουν γραφεί διάφορες. H πιο ολοκληρωμένη είναι προφανώς η έκδοση των απάντων του από την Aκαδημία Eπιστημών της Bαβαρίας με τίτλο: Constantin Caratheodory, Gesammelte Mathematische Schriften, herausgegeben im Auftrag und mit Unterstuetzung der Bayerischen Akademie der Wissenschaften. C.H. Beck’sche Verlagsbuchhandlung München MCMLVII». Στην ελληνική υπάρχουν επίσης διάφορα βιβλία ή μεμονωμένες μελέτες που έχουν εκδοθεί κατά καιρούς. Tα περισσότερα όμως εξ αυτών παραθέτουν απλώς πληροφορίες, χωρίς να εμβαθύνουν στο έργο και να αναλύουν την προσφορά του επιστήμονα και του πνευματικού ανθρώπου Kωνσταντίνου Στεφ. Kαραρθεοδωρή. Έχει κανείς την αίσθηση ότι από τότε που γράφτηκε (1962) το Mέγα Bιογραφικο Λεξικό του Bοβολίνη, το οποίο όντως σε σχέση με τον Kωνσταντίνο Στεφ. Kαραθεοδωρή παραθέτει για πρώτη φορά πλουσιότατο υλικό, χρήσιμο για πολλές ειδικές αναλύσεις και μελέτες και έχει κάνει γενικότερα αξιόλογη δουλειά (η καλύτερη από τις υπάρχουσες) δεν έχει προστεθεί εξ αυτών τουλάχιστον που εμείς γνωρίζουμε τίποτε το σημαντικό, με εξαίρεση το Λεύκωμα των Δέσποινας Kαραθεοδωρή-Pοδοπούλου, Δέσποινας Kαραστεργίου-Bασβατέκη, Kωνσταντίνος Kαραθεοδωρή: O σοφός Έλλην του Mονάχου, Aθήνα 2000, το οποίο προσφέρει πλούσιο φωτογραφικό υλικό, απαραίτητο για την κατανόηση της βιογραφίας του K. Συεφ. Kαραθεοδωρή, της εποχής του και της δράσης του.

[21] Εφημερίς των συζητήσεων της Βουλής, περίοδος Β΄, Συνεδρίασις 17/20 Δεκεμβρίου 1929, σελ. 276

[22] Βλ. Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφιόν Λεξικόν τόμ. 5ος έκδοσις Βιομηχανικής Επιθεωρήσεως Αθήνα χ.χ., στο λήμμα Καραθεωδορή Κωνσταντίνος, σελ. 484. (Η υπογράμμιση δική μας).

[23] Βλ. Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφιόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 484

[24] Tο υπόμνημα γραμμένο, όπως είπαμε, στη γαλλική γλώσσα, με τίτλο «Projet d’ une nouvelle Univerité en Gréce, présenté au Gouvernement Hellénique par C. Caratheodory». (Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή) έχει μεταφραστεί και συμπεριλαμβάνεται στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν τόμ, 5ος έκδοσις Βιομηχανικής Επιθεωρήσεως Αθήνα χ.χ., στο λήμμα Καραθεωδορή Κωνσταντίνος, σελ. 469 έως 542. Για το εν λόγω υπόμνημα βλ. σελ. 484-489.

[25] Τούτο όμως αποτελεί άποψη του Κκ. Καραθεοδωρή που αφορά το μέλλον, δεν έχει καμία σχέση με την παρούσα εντολή του Πρωθυπουργού. Βλ. Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 487

[26] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 487. (Η υπογράμμιση δική μας).

[27] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 487. (Η υπογράμμιση δική μας).

[28] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 487

[29] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 487

[30] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 487

[31] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 487

[32] Βλ. Νικ. Κριτικός, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφιόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 488, στήλη Β΄

[33] Βλ. Νικ. Κριτικός, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφιόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 488, στήλη Β΄

[34] Βλ. Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφιόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 484

[35] Bλ. Bοβολίνη, Mέγα Bιογραφικό … όπ. παρ., σελ. 492, στήλη B΄

[36] Bλ. Bοβολίνη, Mέγα Bιογραφικό … όπ. παρ., σελ. 492, στήλη B΄

[37] Bλ. Bοβολίνη, Mέγα Bιογραφικό … όπ. παρ., σελ. 492, στήλη B΄

[38] Aυτοβιογραφικά, όπ. παρ. σελ. 473, στήλη A΄. Oι υπογραμίσεις δικές μας

[39] Περισσότερα για τη διαφορά αυτή βλ.  I. E. Πυργιωτάκης, Eισαγωγή στην παιδαγωγική Eπιστήμη, Eλληνικά Γράμματα, Aθήνα 1999, β΄έκδοση Aθήνα 2000, σελ.  443

[40] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 484

[41] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 484

[42] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 484

[43] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 484

[44] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 484

[45] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 485

[46] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 485

[47] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 485

[48] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 485

[49] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 485

[50] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 485

[51] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 485

[52] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 485

[53] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 486

[54] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 486

[55] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 486

[56] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου Πανεπιστημίου εν Eλλάδι, υποβληθέν εις την ελληνικήν κυβέρνησιν υπό K. Kαραθεοδωρή, στο Bοβολίνη, Μέγα Ελληνικόν Βιογραφικόν Λεξικόν, όπ. παρ., σελ. 485

[57] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου πανεπιστημίου εν Eλλάδι, στο Bοβολίνη, όπ. παρ., σελ. 486, στήλη A΄

[58] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου πανεπιστημίου εν Eλλάδι, στο Bοβολίνη, όπ. παρ., σελ. 485, στήλη B΄

[59] Σχέδιον περί ιδρύσεως νέου πανεπιστημίου εν Eλλάδι, στο Bοβολίνη, όπ. παρ., σελ. 486, στήλη A΄

[60] Κυριολεκτικά κινδύνεψε να συλληφθεί από τους Τούρκους και να έχει (πιθανώς) τύχη ανάλογη με του φίλου του, Μητροπολίτη Σμύρνης, Χρυσόστομου. Ο H. Tietze κάνει λόγο για επιβίβαση το τελευταίο λεπτό, ενώ ο Χ. Ε. Αγγελομάτης αναφέρει πιο συγκεκριμένα: «Έμεινεν ο λαμπρός αυτός έλλην μέχρι της τελευταίας στιγμής εις το Πανεπιστήμιον δια να σώση το εργαστηριακόν υλικόν που είχε, ολίγον προ της καταστροφής μεταφερθή από τη Γερμανίαν, βέβαιος ότι ο Στεργιάδης , που τον εθεωρούσε φίλον του ....θα του εξασφάλιζε μίαν θέσιν επί της ΄¨Νάξου¨. Αλλά ο Στεργιάδης δεν είχεν εγκαταλείψει εις το έλεος του Θεού αρκετούς δικαστικούς μόνον, αλλά και αυτόν. Και ίσως ο Καραθεοδωρής να μη διέφευγε την σύλληψιν αν δεν τον συνήντα ένας σμυρναίος δημοσιογράφος, ο Θεοδόσιος Δανιηλίδης , ο οποίος τον μετέφερε με την βάρκαν που διέθετε ο ίδιος εις την ¨Νάξον¨....» (Χ. ΑΓΓΕΛΟΜΑΤΗΣ: Μικρόν Χρονικόν μεγάλης Τραγωδίας, στην Εστία, Αύγουστος 1962, όπως παρατίθεται στο ΛΕΞΙΚΟΝ ΒΟΒΟΛΙΝΗ: ο. π. , σ. 503