Πανεπιστημιακή και Ενωτική Δράση του Σκεύου Ζερβού

«Σκεύος Ζερβός θα πει Δωδεκάνησος και Δωδεκάνησος θα πει Σκεύος Ζερβός»: Πανεπιστημιακή και Ενωτική Δράση του Σκεύου Ζερβού

Αναστάσιος ΚΟΝΤΑΚΟΣ

Αν. Καθηγητής Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ. Παν/μίου Αιγαίου

Αναστάσιος ΚΟΥΝΤΟΥΡΗΣ

Υπ. Δρ. Τ.Ε.Π.Α.Ε.Σ.

Παν/μίου Αιγαίου

Περίληψη

Το παρόν πόνημα φιλοδοξεί να σκιαγραφήσει την πολυδιάστατη και πολυσχιδή προσωπικότητα και δράση του διεθνώς διακεκριμένου ιατρού, καθηγητή Πανεπιστημίου και μεγάλου εθνικού αγωνιστή Σκεύου Γ. Ζερβού. Ο επιδιωκόμενος, με το πέρας της προκείμενης ανακοίνωσης, στόχος είναι να αναδειχθεί η πολύπλευρη και πρωτοποριακή δράση του Σκεύου Γ. Ζερβού, τόσο στο επιστημονικό όσο και στο εθνικό-πολιτικό πεδίο, και να καταδειχθεί η καταλυτική συνεισφορά της αναλυόμενης προσωπικότητας στη διαμόρφωση μιας συγκεκριμένης ιστορικής και όχι μόνο πραγματικότητας. Δυστυχώς, ο περιορισμένος χρόνος μιας ανακοίνωσης και ο εντυπωσιακός όγκος του έργου και της δραστηριότητας του Σκεύου Γ. Ζερβού δε μας επιτρέπει την αναλυτική καταγραφή των σπουδαίων επιτευγμάτων της μεγάλης αυτής δωδεκανησιακής προσωπικότητας, γι’ αυτό θα εστιάσουμε στους σημαντικότερους σταθμούς της πορείας της, παραθέτοντας ένα περιεκτικό βιογραφικό σημείωμα και προσεγγίζοντας τα σημαντικότερα, κατά την κρίση μας, κατορθώματά της στο πολιτικό και επιστημονικό επίπεδο.

Abstract

This paper aims at portraying the complex personality and action of the internationally esteemed doctor, university professor and great national fighter Skevos G. Zervos. The purpose of this paper is to highlight his multi-dimensional and pioneering scientific work and political action and to reveal his contribution to the development of the specific historical reality of the time. The paper focuses on the most important landmarks in his life by presenting a comprehensive curriculum vitae and by analyzing his most important achievements at a political and scientific level.

Α. Πρόλογος

Β. Βιογραφικά στοιχεία

Ο Σκεύος Ζερβός γεννήθηκε την 19 Ιανουαρίου του 1875. Γονείς του ήταν ο Γεώργιος και η Νικητάδενα Ζερβού. Ο τοκετός ήταν δύσκολος. «Εξήλθον των σπλάχνων της μητρός μου ασφυκτικός και νεκροφανής», όπως αναφέρει για τη γέννηση του ο ίδιος ο Ζερβός. Μάλιστα, ο πατέρας του έσπευσε να τον βαφτίσει αμέσως, φοβούμενος ότι ο γιος του μπορεί να πεθάνει αβάπτιστος. Στα πρώτα χρόνια της ζωής του έζησε σχετικά άνετα, καθώς ο πατέρας του ήταν ιδιοκτήτης σφουγγαράδικου μαζί με τον αδερφό του Αριστόβουλο. Όταν όμως το καΐκι βούλιαξε σε μια καταιγίδα, η οικογένεια Ζερβού γνώρισε την πενία και τις στερήσεις. Ο Σκεύος Ζερβός αναγκάστηκε να βοηθά τον πατέρα του ως σφουγγαράς, έως ότου υπέστη τη νόσο των σπογγαλιέων. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την επιμονή της μητέρας του να μην ακολουθήσει το πατροπαράδοτο επάγγελμα, αλλά να γίνει επιστήμονας, τον έστρεψε στα γράμματα. Φοίτησε στο τετρατάξιο τότε Γυμνάσιο Καλύμνου και με σκληρές και επίμονες προσπάθειες ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές στο Γ΄ Γυμνάσιο της Πλάκας, από όπου αποφοίτησε με απολυτήριο «Άριστα». Το 1892 γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας. Το 1893 γίνεται άμισθος υποβοηθός στο Παθολογικό Τμήμα του καθηγητή Νικολάου Μακκά. Το 1897, έχοντας λάβει το πτυχίο της Ιατρικής με «Άριστα», εργάζεται ως έμμισθος βοηθός και αργότερα ως Επιμελητής στον Ευαγγελισμό, μέχρι το 1900. Κατά το διάστημα αυτό (1898) δημοσίευσε την πρώτη του επιστημονική μελέτη με τον τίτλο «Δύο περιπτώσεις αιματοθώρακος τραυματικού μετά στατιστικής των εν τω Ελληνοτουρκικώ πολέμω του 1897 τραυμάτων», τα οποία ο ίδιος θεράπευσε. Τον ίδιο χρόνο δημοσιεύει τη μελέτη του «ο Ιπποκράτης και τα επιθέματα Πρίζνιτς», στην οποία υποστήριξε ότι τα επιθέματα δεν τα εφηύρε ο αυστριακός ιατρός Πρίζνιτς το 1815 αλλά ο Ιπποκράτης. Το 1900 συμπληρώνει τις σπουδές του στο Μόναχο, το Βερολίνο, τη Βιέννη, τη Λειψία και το Παρίσι. Το 1902 επιστρέφει στην Ελλάδα και εκλέγεται παμψηφεί υφηγητής της Μαιευτικής, Γυναικολογίας και της Ιστορίας της Ιατρικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Την ίδια χρονιά μεταβαίνει στη Σμύρνη, όπου πραγματοποιεί πειράματα σε σκύλους για τη μεταμόσχευση γεννητικών οργάνων, των οποίων τα πορίσματα τα παρουσίασε το 1909 στο Διεθνές Ιατρικό Συνέδριο της Βουδαπέστης, χρησιμοποιώντας για πρώτη φορά τους όρους «ενοφθαλμισμός» και «μεταμόσχευσις». Οι διαπιστώσεις του Ζερβού έδωσαν τεράστια ώθηση στον συγκεκριμένο ιατρικό τομέα και πάνω σ’ αυτές στηρίχθηκε το έργο του διάσημου Ρωσογάλλου γιατρού Σεργκέι Βορονώφ.

Τον Απρίλη του 1912, οι Ιταλοί, συναντώντας δυσκολίες στην κατάληψη της Κυρηναϊκής και της Τριπολίτιδας στον πόλεμό τους με τους Τούρκους, κατευθύνονται προς τα Δωδεκάνησα, τα οποία και καταλαμβάνουν οριστικώς το Μάιο, με τη βοήθεια των Δωδεκανησίων. Ο Ζερβός, αρχικά ενθουσιασμένος με τις εξελίξεις, καλεί διακεκριμένους νησιώτες στην κλινική που διατηρούσε στην οδό Βουκουρεστίου 9 και Βαλαωρίτου. Εκεί συντάσσουν κείμενο, στο οποίο διακηρύσσουν την επιθυμία τους να ενωθούν με την Ελλάδα και αποφασίζουν να ιδρύσουν τον Αιγαιοπελαγίτικο Σύλλογο για την ευόδωση του στόχου τους. Ακολουθεί το Συνέδριο της Πάτμου, στο οποίο οι Δωδεκανήσιοι εκφράζουν τον πόθο τους για ένωση με τη μητέρα-Ελλάδα, όμως το αίτημά τους απορρίπτεται από την Ιταλία. Στους Βαλκανικούς πολέμους που ακολουθούν ο Σκεύος Ζερβός υπηρετεί εθελοντικά ως λοχαγός διοικητής του 10^ου ορεινού χειρουργείου. Αποστρατεύεται έχοντας λάβει τα παράσημα του Αργυρού Σταυρού του Σωτήρος και του Χρυσού Σταυρού του Παναγίου Τάφου.

Ο αγώνας του κατά της ιταλικής κατοχής δημιουργεί διπλωματικό πρόβλημα, με απότοκο ο Ζερβός να εξαναγκαστεί να εγκαταλείψει την πανεπιστημιακή του θέση. Στα χρόνια που ακολουθούν αφοσιώνεται ολοκληρωτικά στη μάχη για την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου. Τον Αύγουστο του 1917 ιδρύει το «Δωδεκανησιακό Σύλλογο» για την προώθηση του Δωδεκανησιακού ζητήματος και την απελευθέρωση των νησιών. Ταξιδεύει στο Λονδίνο, όπου δημοσιεύει στα αγγλικά τη «Λευκή Βίβλο της Δωδεκανήσου» καθώς και άλλα σημαντικά έργα, ενώ, μέσω άρθρων στον Τύπο και διαλέξεων στη Geographica Society, προωθεί το δωδεκανησιακό αγώνα. Συμμετέχει με δικές του δαπάνες στο Συνέδριο της Ειρήνης του Παρισίου, παρά την αντίδραση των Ιταλών, ενώ, τέλος, συνοδεύει το Βενιζέλο στην υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών το 1920, αν και διαφωνεί με το ότι δεν ήταν εφαρμόσιμη άμα τη υπογραφή της, αλλά παρέπεμπε σε έγκριση από την ελληνική και ιταλική Βουλή αντίστοιχα. Μάλιστα, ο Βενιζέλος, σε αναγνώριση της συνεισφοράς του Ζερβού στον αγώνα για ελεύθερα Δωδεκάνησα, του χάρισε το στυλογράφο με τον οποίο υπέγραψε τη συνθήκη! Το 1922 βραβεύεται με το Χρυσό Σταυρό του Σωτήρος.

Στις εκλογές της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης του 1923 εκλέγεται βουλευτής Αθηνών με τους Φιλελεύθερους και αναλαμβάνει την προεδρία του Εκπαιδευτικού της Τμήματος. Πετυχαίνει την είσοδο των Δωδεκανησίων σπουδαστών στα Πανεπιστήμια χωρίς εξετάσεις καθώς και την είσοδό τους στις στρατιωτικές σχολές πέρα από τον καθορισμένο αριθμό. Από το βήμα της Βουλής κάνει πολλές αγορεύσεις ως εκπρόσωπος του αλύτρωτου Ελληνισμού. Τεράστια υπήρξε η συνεισφορά του στην αναζήτηση των εθνικών κληροδοτημάτων και δωρεών. Με τη δημοσίευση των ευρημάτων του «αποκάλυψε» περιουσία δισεκατομμυρίων δραχμών, με την οποία το ελληνικό κράτος μπόρεσε να πραγματοποιήσει πλήθος έργων, στα οποία θα αναφερθούμε παρακάτω.

Η άνοδος του Μουσολίνι και του φασισμού στην εξουσία είχε ως αποτέλεσμα η Ιταλία να σκληρύνει τη στάση της απέναντι στα Δωδεκάνησα και να εξαπολύσει προσεκτικά μελετημένη και σχεδιασμένη εκστρατεία αφελληνισμού των νησιών. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ο Ζερβός, στους κόλπους της Κοινωνίας των Εθνών στη Γενεύη, πρωτοστάτησε για τη δημιουργία αντιιταλικού συνδέσμου Τσέχων, Σλοβάκων, Σέρβων, Τυρολέζων, Σλοβένων και άλλων που υπέφεραν από την ιταλική καταπίεση. Στη συνέχεια, μετέβη στο Παρίσι, όπου συμμετείχε στο Αντιφασιστικό Συνέδριο – μετείχαν διάφορες προσωπικότητες του αντιφασιστικού αγώνα και φιλελεύθεροι Ιταλοί. Το 1936 έστησε με έξοδα του άγαλμα του Ιπποκράτη στο Γουδί, ενώ ένα χρόνο αργότερα δώρησε στην Ιατρική Σχολή της Σορβώνης ελαιογραφία του Ιπποκράτη, υπερφυσικού μεγέθους, η οποία αναρτήθηκε στην Κεντρική Πανηγυρική αίθουσα, όπου ορκίζονται οι ανακηρυσσόμενοι διδάκτορες ιατροί. Η γαλλική κυβέρνηση του απένειμε το παράσημο της Λεγεώνας της Τιμής.

Μετά την ήττα των Ελλήνων από τους Γερμανούς ο Σκεύος Ζερβός καταφεύγει στην Αίγυπτο, με πολλές θανατικές καταδίκες εις βάρος του από τους Ιταλούς. Θα επισκεφθεί την Κένυα, το Βελγικό Κογκό, το Σουδάν και άλλες χώρες, όπου θα πραγματοποιήσει πολλές επιστημονικές έρευνες και πειράματα. Μάλιστα, στα ταξίδια του αυτά ανέπτυξε τη μέθοδο της τηλεξέτασης, στην οποία θα αναφερθούμε διεξοδικότερα αργότερα. Στην Αίγυπτο δημοσίευσε πλήθος άρθρων και έκανε ραδιοφωνικές ομιλίες για το Δωδεκανησιακό Ζήτημα.

Με την απελευθέρωση της Ελλάδας, ο Ζερβός επιστρέφει στην Αθήνα και επισκέπτεται μετά από 35 χρόνια εξορίας την ιδιαίτερη πατρίδα του, την Κάλυμνο, όπου ο λαός και οι τοπικές Αρχές του επιφυλάσσουν υποδοχή ήρωα. Το 1946 ο βασιλιάς Γεώργιος Β΄ από το Λονδίνο του απένειμε το παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Σωτήρος. Στις 25 Μαρτίου 1948 η Ακαδημία Αθηνών τον τιμά με το αργυρό παράσημο. Ο Ζερβός, ακαταπόνητος υπηρέτης των Γραμμάτων, επισκέφθηκε το 1949 την Αμερική και δώρισε προτομές και πίνακες του Ιπποκράτη στα Πανεπιστήμια της Ουάσιγκτον, Νέας Υόρκης, Χάρβαρντ και Σικάγο, του οποίου και ανακηρύχθηκε επίτιμος καθηγητής της χειρουργικής. Το 1950 έγινε διδάκτωρ της Βυζαντινής Ακαδημίας της Ισπανίας και τιμήθηκε με το χρυσό μετάλλιο της τιμής. Το 1952 στο διεθνές συνέδριο της χειρουργικής στη Μαδρίτη έλαβε το πρώτο χρυσό βραβείο με μετάλλιο τιμής, ενώ την ίδια χρονιά στο Γ΄ διεθνές συνέδριο της ιστορίας της ιατρικής του απένειμαν τον τίτλο του Πατριάρχη των ιστορικών της ιατρικής. Το ίδιο έτος η Βουλή των Ελλήνων ψήφισε να του δοθεί τιμητική σύνταξη στα ¾ του μισθού του καθηγητή του Πανεπιστημίου.

Ο Ζερβός, παρά το προχωρημένο της ηλικίας του συνέχισε να εργάζεται, προσπαθώντας να κατασκευάσει χειρουργικά εργαλεία, με τα οποία θα μπορούσε να πετύχει αναίμακτες επεμβάσεις. Ξαφνικά,όμως, ενώ εργαζόταν πάνω στην κατασκευή ενός αναίμακτου αμυγδαλοτόμου, τον έπιασε σκοτοδίνη και ένιωσε το ένα μάτι του πολύ βαρύ καθώς και την όρασή του ελαττωματική. Παρά τις δύο χειρουργικές επεμβάσεις, στις οποίες υποβλήθηκε, έχασε τελείως την όρασή του. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε τυφλός, πένητας, καθώς είχε ξοδέψει όλην του την περιουσία στον αγώνα για την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου-μέχρι και σε τοκογλύφους είχε καταφύγει, για να βρει χρήματα για την έκδοση βιβλίων που θα προωθούσαν τον αγώνα. Ο θάνατος τον βρήκε εγκαταλελειμμένο και ξεχασμένο τον Αύγουστο του 1966 στο Ασκληπιείο Βούλας, όπου του είχε προσφέρει «καταφύγιο» ο τότε πρόεδρος του Ερυθρού Σταυρού και πρώην πρωθυπουργός, Κωνσταντίνος Γεωργακόπουλος. Η σορός του μεταφέρθηκε με αεροπλάνο στην Κω κι από εκεί στην αγαπημένη του πατρίδα την Κάλυμνο. Ο κόσμος είχε κατέβει κατά εκατοντάδες, για να υποδεχθεί τη σορό του, δεκάδες καΐκια βγήκαν για να τον προϋπαντήσουν, ενώ ο τόπος σείστηκε από τη ρίψη δυναμιτών. Κηδεύτηκε με όλες τις πρέπουσες τιμές στο εκκλησάκι του Σταυρού, στο δρόμο προς την περιοχή Θέρμα, σύμφωνα με δική του επιθυμία.

Αυτή ήταν σε αδρές γραμμές η πορεία της ζωής του Σκεύου Γ. Ζερβού. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε κάπως εκτενέστερα στα σημαντικότερα κατά την κρίση μας επιτεύγματα της μεγάλης αυτή δωδεκανησιακής προσωπικότητας στον επιστημονικό-πνευματικό και στον εθνικό-πολιτικό στίβο.

Γ. Επιστημονική δράση

Ο Σκεύος Ζερβός, όπως προαναφέραμε, γνώρισε πολλές στερήσεις στα παιδικά και νεανικά του χρόνια, όμως αυτό ποτέ δεν του έκαμψε το φρόνημα και την αγάπη για τα γράμματα. Παρά τις πολλές, λοιπόν, δυσκολίες, αντλώντας δύναμη από τη σφοδρή του επιθυμία να διακριθεί στην επιστήμη και από την προτροπή της μητέρας του, θα ολοκληρώσει με άριστες επιδόσεις τις γυμνασιακές του σπουδές, για να εγγραφεί στην ιατρική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1892. Η επιστημονική του κλίση φάνηκε νωρίς, καθώς από τα φοιτητικά του χρόνια άρχισε να δημοσιεύει τις εργασίες του. Μεγάλη του αγάπη υπήρξε ο πατέρας της ιατρικής, ο Ιπποκράτης. Λίγοι γιατροί μελέτησαν και εμβάθυναν στο έργο του Ιπποκράτη, όσο ο Σκεύος Ζερβός, γι’ αυτό και ο διεθνής ιατρικός κόσμος τον είχε ονομάσει «Ιπποκρατολόγο». Ήδη αναφερθήκαμε στη μελέτη του για τα επιθέματα Πρίζνιτς και τον Ιπποκράτη, καθώς και στα αγάλματα και τους πίνακες του Ιπποκράτη που είχε δωρίσει σε ελληνικά και ξένα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Πολλά υπήρξαν τα άρθρα και οι ανακοινώσεις του για τον Ιπποκράτη. Σε μία από αυτές, στο 17^ο Διεθνές Συνέδριο Ιατρικής στην Αθήνα, ο Ζερβός υποστήριξε ότι η ανακάλυψη των μικροβίων δεν είναι επιστημονική επιτυχία του Παστέρ, αλλά ότι πρώτος ο Ιπποκράτης αναφέρθηκε σ’ αυτά. Ο πατέρας της ιατρικής, αν και δεν είχε τα απαραίτητα μηχανικά μέσα, πίστευε ότι υπάρχουν στην ατμόσφαιρα μικρόβια (τα αποκαλεί μιάσματα) τα οποία ευθύνονται για διάφορα νοσήματα του ανθρώπου. Μάλιστα, ο Ιπποκράτης υποστήριξε ότι στις πόλεις τα μιάσματα ευθύνονται για τις επιδημίες, ότι υπάρχουν και στα ζώα και ότι κάθε νόσημα οφείλεται σε ξεχωριστό, ειδικό μίασμα.

Ο Ζερβός αφιέρωσε πολλές μελέτες του και συνέγραψε διάφορα άρθρα αναδεικνύοντας το έργο του Ιπποκράτη πανελλαδικώς αλλά και διεθνώς, προτείνοντας, συν τοις άλλοις, την ίδρυση Διεθνούς Ιδρύματος του Ιπποκράτη στην Κω, σχέδιο το οποίο γνώρισε τη σθεναρή αντίσταση της Ιταλίας.

Ο μόλις σε ηλικία 27 ετών ανακηρυχθείς Υφηγητής του Πανεπιστημίου της Αθήνας της Μαιευτικής, Γυναικολογίας και Ιστορίας της Ιατρικής, υπό την προεδρία της Επιτροπής του καθηγητή Σπυρίδωνα Μαγγίνα, υπήρξε πρωτοπόρος στον τομέα των μεταμοσχεύσεων. Έχουμε ήδη αναφέρει τα πειράματα που διεξήγαγε στη Σμύρνη και την ανακοίνωση που έκανε στο Γ΄ διεθνές συνέδριο της χειρουργικής στη Βουδαπέστη το 1909. Το ίδιο έτος κυκλοφόρησε το βιβλίο του «Περί μεταμοσχεύσεως των όρχεων» στη γαλλική γλώσσα. Ο διεθνής και εγχώριος Τύπος δημοσίευσε πολλά κολακευτικά σχόλια για το Ζερβό. Ενδεικτικά αναφέρουμε την εφημερίδα Εμπρός, η οποία σε άρθρο της στις 22-8-1909 αναφέρει «Κατά την σημερινήν συνεδρίασιν του διεθνούς Ιατρικού Συνεδρίου ο εκ Καλύμνου Έλληνας ιατρός κ. Σκεύος Ζερβός απέδειξεν εις τα μέλη του Συνεδρίου πολλά ζώα ζώντα με μεταμοσχευμένους όρχεις. Ο κ. Σκεύος Ζερβός προς επιβεβαίωσιν των δηλώσεων του τούτων, επέδειξε τα ζώντα ζώα άπαντα εις ολόκληρον το Συνέδριον. Αι εφημερίδες χαρακτηρίζουν τας ανακοινώσεις ταύτας ως θρίαμβον της Ελληνικής Επιστήμης». Παρά την επιτυχία όμως αυτή, οι Έλληνες γιατροί μένουν αδιάφοροι και αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό και αρκετή ειρωνεία τις ανακαλύψεις του Ζερβού. Αυτός που αναγνώρισε την αξία των διαπιστώσεων του Ζερβού υπήρξε ο γιατρός Σεργκέι Βορονώφ, ο οποίος και έγινε διάσημος με τις περίφημες ενέσεις του που ανανεώνουν τον ανθρώπινο οργανισμό. Ο Βορονώφ ήρθε στην Αθήνα το 1934 και σε διάλεξη του παρουσίασε τις εργασίες του για τις μεταμοσχεύσεις αγνοώντας κατά επιδεικτικό τρόπο τις πρωτοποριακές εργασίες του Ζερβού στον τομέα αυτό από το 1902. Ο Ζερβός αντέδρασε πάραυτα και έγραψε ένα άρθρο το οποίο δημοσίευσε στον αθηναϊκό Τύπο και στη γαλλόγλωσση εφημερίδα «Messager d’ Athenes», στο οποίο εξιστορούσε τις μακροχρόνιες έρευνες του στον τομέα των μεταμοσχεύσεων. Το άρθρο αυτό το έστειλε στο Βορονώφ, μαζί με ένα γράμμα το οποίο έκλεινε ως εξής «...πιστεύω ακραδάντως ότι θα αποδώσητε τα του Καίσαρος τω Καίσαρι, τα του Σκεύου Ζερβού τω Σκεύω Ζερβώ». Ο Βορονώφ απάντησε στο Ζερβό με ένα γράμμα, το οποίο απέστειλε την 21 Μαρτίου 1934 και στο οποίο έγραφε «...σας ευχαριστώ πολύ διά την αποστολήν του άρθρου σας και είμαι κατατεθλιμμένος, διότι ηγνόησα την εργασία υμών...ουδεμίαν έχω πρόθεσιν να αξιώσω την προτεραιότητα. Μανθάνω σήμερον ότι σας ανήκει. Ευχαριστούμαι διά τούτο εξ όλης της καρδίας διά την ελληνικήν σκέψιν, δεν δύναμαι δε ειμή να σας εκφράσω τον θαυμασμόν μου διά τας ωραίας προσπαθείας, άς έσχετε την ευτυχή ιδέαν να επιχειρήσετε προ εμού...». Ο Βορονώφ, ωστόσο, έλεγε ψέματα, ισχυριζόμενος ότι αγνοούσε το έργο του Ζερβού, καθώς ο Ζερβός ζήτησε αντίγραφο των πρακτικών του συνεδρίου της Βουδαπέστης και στον κατάλογο των συνέδρων παρατήρησε τόσο το όνομα του Βορονώφ όσο κι αυτό της γυναίκας του!

Ο Ζερβός δεν πτοήθηκε από την οικειοποίηση του έργου του από το Βορονώφ και συνέχισε να εργάζεται πυρετωδώς πειραματιζόμενος σε σκυλιά, κουνέλια, τράγους κι άλλα ζώα. Όταν ολοκλήρωσε τα πειράματά του, δημοσίευσε ολοκληρωμένη την έρευνά του το 1935 σε 358 σελίδες με τον τίτλο «Η μεταμόσχευσις των οργάνων και αι νέαι ημών πειραματικαί έρευναι». Στο τέλος του ενάτου κεφαλαίου γράφει προφητικά «παρακαλώ τους Έλληνας συναδέλφους, όπως ενδιαφέρονται διά την μεταμόσχευσιν και παρακολουθώσιν ευμενώς την εξέλιξιν της, διότι αύτη αποτελεί την αρχήν μιας νέας, μιας σπουδαιοτάτης θεραπευτικής αγωγής, της οποίας όμως το μέλλον προβλέπομεν παμμέγιστον, την δε σημασίαν σπουδαιοτάτην διά τε την Επιστήμην και την ανθρωπότητα σύμπασαν».

Ο Σκεύος Ζερβός, ένθερμος πατριώτης, έδειξε πολύ μεγάλο ενδιαφέρον και για την υγεία των συμπατριωτών του Καλυμνίων σφουγγαράδων. Το 1903, στο Β΄ πανελλήνιο συνέδριο ιατρικής, έκανε για πρώτη φορά ανακοίνωση για τη νόσο των «γυμνών σπογγαλιέων». Αν και τα τεχνικά μέσα της εποχής ήταν πενιχρά και ανεπαρκή για ενδελεχή ιατρική παρατήρηση, ο Ζερβός ανακάλυψε ότι η νόσος αυτή προκαλείται από τα κοιλεντερωτά ακτίνια που ζουν στις ρίζες των σφουγγαριών και προσβάλλουν τους γυμνούς σφουγγαράδες στα σημεία επαφής του δέρματος με το σφουγγάρι, δηλαδή κυρίως τα χέρια, το στήθος και την κοιλιακή χώρα. Η νόσος προκαλεί υψηλό πυρετό και δυνατούς πόνους, ενώ η επούλωση του δέρματος καθυστερεί σημαντικά. Μετά το πανελλήνιο συνέδριο πραγματοποίησε πολλές ανακοινώσεις για τη νόσο, έως ότου το 1933-34 η Ιατρική Ακαδημία των Παρισίων σε έκδοσή της στο περιοδικό «Δερματολογία», για να τιμήσει τη συνεισφορά του Ζερβού στην έρευνα της αρρώστιας, την ονόμασε «Νόσο Σκεύου Ζερβού» και έκτοτε αναφέρεται έτσι στη διεθνή ιατρική βιβλιογραφία! Ο Ζερβός την πρώτη έκδοση του βιβλίου «Η νόσος των γυμνών σπογγαλιέων» την αφιέρωσε στους Καλύμνιους σφουγγαράδες, οι οποίοι υπέφεραν ιδιαίτερα από αυτήν την αρρώστια.

Ο Ζερβός υπήρξε πρωτοπόρος και σε έναν άλλο τομέα της ιατρικής, για την αναγκαιότητα και τη χρησιμότητα του οποίου, τόσος λόγος γίνεται στις μέρες μας, αυτόν της τηλεϊατρικής. Στο διάστημα της κατοχής της Ελλάδας από τις δυνάμεις του Άξονα, ο Ζερβός, για να αποφύγει τη σύλληψη, αναγκάστηκε να καταφύγει στην Αίγυπτο κι αργότερα στην Κεντρική Αφρική. Εκει, αρρώστησε βαριά και παραλίγο να χάσει τη ζωή του. Κατά τη διάρκεια της αρρώστιάς του συλλογίστηκε τη μεγάλη αξία που θα είχε μια εφεύρεση, η οποία θα επέτρεπε την εξέταση ενός αρρώστου από ειδικευμένους γιατρούς της ανεπτυγμένης Δύσης, όπου κι αν βρισκόταν αυτός. Έτσι, άρχισε να εργάζεται συστηματικά πάνω σ’ αυτήν την ιδέα και το 1946 έκανε την ανακοίνωσή του στην Ακαδημία Αθηνών. Στην εφεύρεσή του έδωσε το όνομα «Τηλεξέτασις» και μέσω αυτής μπορούσε να αφουγκραστεί τους σφυγμούς ενός αρρώστου από απόσταση. Σχετικά με αυτήν του την καινοτομία γράφει ο καθηγητής Γερουλάνος σε γράμμα του προς τον ίδιο «Η ανακάλυψις σας θα φέρει αναστάτωση εις την Ιατρικήν και αποτελεί μέγιστην πρόοδον δια την διαγνωστικήν και θεραπευτικήν ιατρικήν εις το μέλλον». Ο διευθυντής της Παθολογικής Κλινικής του Πανεπιστημίου, Λιβηράτος, έγραψε κι αυτός στο Ζερβό, αναφέροντας « Σας συγχαίρω θερμώς διά την επιτυχίαν σας και σας συγχαίρω ιδιαιτέρως διά την τόσον τιμητικήν πρόσκλησιν του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. Σας συγχαίρω προ πάντων και διά την μεγάλην σας ζωτικότητα, η οποία εύχομαι να διατηρηθή επί μακρόν, διά το καλόν της Ελληνικής Επιστήμης».

Το επιστημονικό έργο του Ζερβού είναι πραγματικά ογκοδέστατο και συνίσταται από 12 πρωτότυπα συγγράμματα, 13 ανακοινώσεις σε ξένες Ιατρικές Ακαδημίες, 14 ανακοινώσεις σε πανελλήνια ιατρικά συνέδρια, 40 μελέτες σε ξένα και ελληνικά περιοδικά και 63 άρθρα στη Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια του Ελευθερουδάκη. Οι διακρίσεις του υπήρξαν πολλές και σημαντικές -τις σημαντικότερες τις εκθέσαμε ήδη στο σύντομο βιογραφικό του σημείωμα. Όλα αυτά, μάλιστα, καθίστανται σημαντικότερα, αν λάβουμε υπόψη τα δεδομένα της εποχής εκείνης, καθώς και τις τεράστιες δυσχέρειες που αντιμετώπισε η μεγάλη αυτή προσωπικότητα. Ο τίτλος του Καθηγητή Πανεπιστημίου, του δόθηκε σε μεγάλη ηλικία, προεδρία της Ακαδημίας Αθηνών του Γεωργίου Ιωακείμογλου.

Άοκνος υπηρέτης της επιστήμης εργαζόταν στην κατασκεύη εργαλείων αναίμακτης χειρουργικής και του «μαγικού καρυδιού», όπως ονόμαζε το σημαντικότερο από αυτά, όταν τον χτύπησε η μοίρα κι έχασε το φως του. Καταγραφή του έργου του μπορεί να συναντήσει ο ενδιαφερόμενος στο βιβλίο «Μία απίστευτος Ζωή», το οποίο το συνέταξε τυφλός και αποτελεί ένα είδος βιογραφικού σημειώματος. Η μόνη δύναμη, η οποία μπόρεσε να του αποσύρει προσωρινά το ενδιαφέρον από την ιατρική επιστήμη, ήταν η αγάπη του για την πατρίδα. Την πολιτική και εθνική του αυτή δράση θα εξετάσουμε στη συνέχεια.

Δ. Πολιτική-Εθνική Δράση

Ο Σκεύος Γ. Ζερβός αφοσίωσε σημαντικό κομμάτι της ζωής του στον αγώνα για την απελευθέρωση των Δωδεκανήσων. Ήδη από τον Απρίλη 1912 πρωτοστάτησε στη δημιουργία του Αιγαιοπελαγίτικου Συλλόγου με στόχο την ένωση των νήσων του Αιγαίου, από τα οποία η Ιταλία θα εκδίωκε τους Τούρκους, με την Ελλάδα. Με το ξέσπασμα των Βαλκανικών Πολέμων ο Ζερβός θα καταταγεί εθελοντής στον ελληνικό στρατό και θα συμμετάσχει ως λοχαγός- ιατρός στις μάχες του Οστρόβου, Δρίσκου, Αετοράχης, Τζουμαγιάς και Νευροκοπίου. Θα αποστρατευτεί με πολλά παράσημα και διακρίσεις.

Ο Ζερβός, μετά την άρνηση της Ιταλίας να δεχτεί την ένωση των Δωδεκανήσων με την Ελλάδα, θα στρέψει τα πυρά του εναντίον της με κάθε μέσο που διέθετε. Η ιταλική κυβέρνηση, σαφώς ενοχλημένη από τη δραστηριότητα του Ζερβού, διαμαρτυρήθηκε στην ελληνική κυβέρνηση μέσω της πρεσβείας της στην Αθήνα. Το 1914 Πρύτανης του Πανεπιστημίου Αθηνών ήταν ο Σπύρος Λάμπρος. Αυτός κάλεσε το Ζερβό στο γραφείο του και του είπε ότι εκτελεί δύο λειτουργήματα, τα οποία έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους, αυτό του πανεπιστημιακού καθηγητή κι αυτό του σφοδρού πολέμιου της Ιταλίας. Ο Πρύτανης εξήγησε στο Ζερβό ότι δημιουργούνται διπλωματικές προστριβές και ότι θα έπρεπε να επιλέξει ανάμεσα στην πανεπιστημιακή θέση και την εθνικοαπελευθερωτική δράση. Μάλιστα, του παρείχε χρόνο, για να σκεφτεί με ψυχραιμία ποιο δρόμο θα ακολουθήσε. Όμως, ο Ζερβός χωρίς να διστάσει απάντησε ως εξής: «Σας ευχαριστώ θερμώς, αλλά μεταξύ της τυραννουμένης πατρίδος μου και της υπό ανάπτυξιν ελληνικής ιατρικής επιστήμης σας δηλώ επισήμως ότι προτιμώ την πρώτην και λυπούμαι βαθύτατα αποχωριζόμενος της δευτέρας». Αυτή ήταν η απάντηση του μεγάλου πατριώτη, ο οποίος, όπως αναφέρει στο βιβλίο του «Μία Απίστευτος Ζωή» χαιρέτησε τον Πρύτανη και έφυγε βουρκωμένος. Δεν ήταν διατεθειμένος να προδώσει τα ιδανικά του, για να κρατήσει τη θέση του.

Το 1917, όπως έχουμε αναφέρει ιδρύει το Δωδεκανησιακό Σύλλογο για την απελευθέρωση των Δωδεκανήσων, το 1918 μετέχει στο Συνέδριο της Ειρήνης και το 1920 συνοδεύει το Βενιζέλο στην υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών. Η πολιτική απήχηση του Ζερβού ήταν τέτοια, ούτως ώστε, στην επανάσταση του ελληνικού στρατού το 1922, ο Πρέσβης της Αγγλίας του ζήτησε να μεσολαβήσει και να πείσει τον Πλαστήρα και το Γονατά, να μην προβούν σε καμία ενέργεια ερχόμενοι στην Αθήνα, προτού συνεννοηθούν με την αγγλική κυβέρνηση.

Το 1923 ως πληρεξούσιος Αθηνών και Πειραιώς στην Δ΄ Εθνοσυνέλευση και πρόεδρος του Εκπαιδευτικού της Τμήματος θα προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες στην Ελλάδα. Είχε αναλάβει την καταγραφή των Εθνικών Κληροδοτημάτων και Δωρεών, το ύψος της αξίας τους παρέμενε άγνωστο μέχρι τότε. Ο Ζερβός ήρθε αντιμέτωπος με τα γρανάζια της γραφειοκρατίας και την απροθυμία των δημοσίων οργανισμών και υπηρεσιών να τον συμπράξουν στην προσπάθειά του. Όπως αναφέρει ο ίδιος στο έργο του, οι δημόσιες υπηρεσίες «έχουσι μεσάνυκτα κατά το δη λεγόμενον». Ο Ζερβός αποκάλυψε τη δέσμευση μυθωδών ποσών από τα κληροδοτήματα που έμεναν ανενεργά στα χέρια ιδιωτών και κυρίως τραπεζών. Στην εισηγητική του έκθεση προς την Εθνοσυνέλευση γράφει «...τα κληροδοτήματα είναι η ευγενεστέρα έκφανσις της Ελληνικής ψυχής και η ευγλωττοτέρα σελίς της Ιστορίας του Έθνους». Η περιουσία που βγήκε στο φως υπολογίστηκε πρόχειρα στα 5 δισεκατομμύρια χρυσές δραχμές(!) και από αυτήν λειτούργησε η Ακαδημία Αθηνών, κτίστηκε το νοσοκομείο Ερυθρός Σταυρός, η Σιβιτανίδειος Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων, η Στρατιωτική Λέσχη Αθηνών, ναυπηγήθηκε το οπλιταγωγό Άρης και πραγματοποιήθηκε πλήθος ακόμη έργων. Η Εθνοσυνέλευση παμψηφεί του απένειμε τον τίτλο του «Εθνικού Ευεργέτη».

Αξίζει στο σημείο αυτό να αναφέρουμε ότι ο Ζερβός υπήρξε ένας από τους εμπνευστές της δημιουργίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, την ανάγκη ίδρυσης του οποίου υποστήριξε θερμά παρά το πλήθος των αντιδράσεων, ιδίως εκπροσώπων του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Ο Σκεύος Ζερβός, όπως έχουμε επανειλημμένα τονίσει, είχε αφιερώσει όλες του τις δυνάμεις στον αγώνα για την απελευθέρωση της Δωδεκανήσου. Με την ευκαιρία, λοιπόν, της εκατονταετηρίδας της ελευθερίας της Ελλάδας κατασκεύασε από πεντελικό μάρμαρο το άγαλμα του Εμμανουήλ Ξάνθου, το οποίο τοποθετήθηκε στην πλατεία Κολωνακίου. Ο Ζερβός μάλιστα παρήγγειλε να χαραχθούν στα πλευρά του μνημείου τα ονόματα των Δωδεκανήσων. Η φασιστική ιταλική κυβέρνηση αντέδρασε αμέσως και απαίτησε τη διαγραφή των ονομάτων των νησιών, όπως και έγινε. Υπενθυμίζουμε σε αυτό το σημείο ότι η κυβέρνηση του Ελευθερίου Βενιζέλου είχε επιλέξει, στο πλαίσιο τήρησης των διπλωματικών ισορροπιών, να εγκαταλείψει το δωδεκανησιακό ζήτημα, γεγονός που έφερε το Ζερβό σε ρήξη με το Βενιζέλο. Ο Ζερβός, ωστόσο, δεν έμεινε αδρανής. Λίγες μέρες αργότερα και εν τω μέσω σφοδρής καταιγίδας, ξαναχάραξε τα ονόματα. Αποτέλεσμα αυτής του της ενέργειας ήταν να τον θέσουν σε κατ’ οίκον περιορισμό και να ξανασβήσουν τα ονόματα. Ο Ζερβός τα ξαναχάραξε αργότερα και δε διεγράφησαν μετά την κήρυξη του ελληνοϊταλικού πολέμου.

Ο Ζερβός, σε όλη τη διάρκεια της κατοχής των Δωδεκανήσων δεν έπαψε να συγγράφει άρθρα, βιβλία, να πραγματοποιεί διαλέξεις, να μάχεται γενικά για την προβολή του δωδεκανησιακού ζητήματος στα διεθνή φόρα και την απελευθέρωση των νησιών. Ο περιορισμένος χρόνος δε μας επιτρέπει να αναφερθούμε εκτενώς σε όλες του τις δράσεις. Ωστόσο, ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στην παρασημοφόρησή του από το βασιλιά Γεώργιο Β΄ το 1946 με το παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Σωτήρος. Μάλιστα ο βασιλιάς είπε το εξής άκρως τιμητικό, «Σκεύος Ζερβός θα πει Δωδεκάνησος και Δωδεκάνησος θα πει Σκεύος Ζερβός». Ο Σκεύος Ζερβός, κατά την παρασημοφόρησή του από την Ακαδημία Αθηνών με το Αργυρό Παράσημο στις 25 Μαρτίου 1948, ανακηρύχθηκε «αρχηγός του απελευθερωτικού αγώνα της Δωδεκανήσου».

Η ιδιαίτερη πατρίδα του, η Κάλυμνος, τον παρασημοφόρησε με το χρυσό μετάλλιο της Καλύμνου, τον ανακήρυξε «άξιο της καλυμνιακής πατρίδας» και ανάρτησε την εικόνα του στην αίθουσα συνεδριάσεων του δημοτικού συμβουλίου. Σχετικά πρόσφατα, μάλιστα, στήθηκε ανδριάντας του, ο οποίος κοσμεί την κεντρική πλατεία του νησιού και θυμίζει στις νεότερες γενιές πως τα ιδανικά του σήμερα πηγάζουν στους αγώνες και τις θυσίες του χθες μεγάλων προσωπικοτήτων, όπως ο Σκεύος Γ. Ζερβός.

Ε. Επίλογος

Είναι πολύ δύσκολο να χωρέσει σε λίγες γραμμές το πολυδιάστατο έργο μιας πολυσχιδούς προσωπικότητας, όπως ήταν ο Σκεύος Γ. Ζερβός. Με τη δράση του ο μεγάλος αυτός Δωδεκανήσιος επιστήμονας προσέγγισε το ιδανικό του «καθολικού ανθρώπου» (homo universalis) και πραγματικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι «δημιούργησε ιστορία». Υπερνικώντας όλες τις δυσχέρειες –οικονομικά προβλήματα, προβλήματα υγείας, διώξεις- που του παρουσιάστηκαν καθόλη την πορεία του βίου του, κατόρθωσε με το έργο του και την εμβέλειά του να ξεπεράσει τα δωδεκανησιακά αλλά και τα εθνικά «σύνορα» και να καταστεί άξιος θαυμασμού και αναγνώρισης σε διεθνές επίπεδο. Είναι πραγματικά απορίας άξιον πώς μία τόσο σημαντική προσωπικότητα δεν είναι ευρύτερα γνωστή, αν όχι σε εθνικό, τουλάχιστον σε Δωδεκανησιακό επίπεδο (μόνο όσοι έχουν ασχοληθεί συστηματικά με τη συγκεκριμένη περίοδο έχουν ακούσει για το Σκεύο Ζερβό), καθώς και πώς ένας τόσο σημαντικός και διακεκριμένος αγωνιστής πέθανε εγκεταλελειμμένος και αβοήθητος. Ίσως κάποια ιδιόρρυθμα, ας τα πούμε, στοιχεία της προσωπικότητας του, ίσως το ασυμβίβαστο του χαρακτήρα του, ίσως η αχαριστία των ευεργετηθέντων να ευθύνονται για την εγκατάλειψη του. Ωστόσο, κρίνουμε ότι τέτοιες προσωπικότητες πρέπει να γίνονται αντικείμενο ενδελεχούς μελέτης και να καθίστανται γνωστές στο ευρύτερο κοινό. Αυτό, ίσως το κενό, θα μπορούσε να το καλύψει η ένταξη του μαθήματος της τοπικής ιστορίας στο Αναλυτικό Πρόγραμμα κάθε σχολείου. Γιατί, ένας άνθρωπος που ακόμα και στις ύστατες στιγμές του βίου του ζούσε με την αγωνία του επιστήμονα, ανέπνεε τον αέρα της πατρίδας και προσπάθησε με τα έσοδα από τη διανομή των βιβλίων του «Μία Απίστευτος Ζωή» και «Επταβράβευτος η Μία Απίστευτος Ζωή», να ξεκινήσει η προσπάθεια για τη δημιουργία Σχολών Αναλφαβήτων στα Δωδεκάνησα και ενός Πανεπιστημίου στη Ρόδο, πρέπει, αν μη τι άλλο, να γίνει γνωστός στις επερχόμενες γενεές.

Βιβλιογραφία

Ζερβός, Σ. (1930) Εικοναγραφημένη η Δωδεκάνησος και η Δ΄ Συντακτική των Ελλήνων Εθνοσυνέλευσις (Αθήνα).

Ζερβός, Σ. (1934) Οι Ύμνοι της Δωδεκανήσου (Αθήνα).

Ζερβός, Σ. (1959) Μία απίστευτος Ζωή (Αθήνα).

Ζερβός, Σ. (1959-1960) Επταβράβευτος η Μία Απίστευτος Ζωή Κ.λ.π. (Αθήνα).

Λογοθέτης, Μ. (1983) Οι Δωδεκανήσιοι στον Κοινοβουλευτικό Βίο της Ελλάδας (1821-1981) (Αθήνα).

Πατέλλης, Γ. (1990) Σκεύος Ζερβός, Αφιέρωμα, Καλυμνιακά Χρονικά, τόμ. Θ΄, σσ. 12-32 (Αθήνα).

Νομαρχία Δωδεκανήσου (1957) Δωδεκάνησος, Μηνιαία Εικονογραφημένη Επιθεώρησις, Έτος Α΄, Τεύχος 11^ον (Ρόδος)

Εφημερίδα «Εμπρός», φύλλο της 22/8/1909.

Εφημερίδα «Καλυμνιακός Ταχυδρόμος», φύλλο Σεπτεμβρίου 1963.

Αρχείο Εμμανουήλ Καριώτη.