Η  ΣΥΚΡΟΤΗΣΗ  ΚΑΙ  Η  ΔΡΑΣΗ  ΤΟΥ  ΚΡΗΤΙΚΟΥ  ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΥ  «ΙΕΡΟΥ  ΛΟΧΟΥ» ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ  ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ  ΠΟΛΕΜΟΥΣ 1912-1913

 

 

 

 
Γεώργιος  ΚΑΡΚΑΝΗΣ
Καθηγητής  Δ.Ε., Δρ. Θεολογίας

 

 

 

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

 

   Στόχος της εισήγησης είναι να δείξει: α) Tη συγκρότηση του εθελοντικού Κρητικού Φοιτητικού Λόχου, γνωστού  ως  «Ιερός Λόχος Φοιτητών Κρητών - Δραγατσάνιον» και β) την ένδοξη δράση του κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων (1912-1913) ως ανεξάρτητου εθελοντικού Λόχου του 1ου Τάγματος του «Ανεξάρτητου Συντάγματος  Κρητών» υπό τις διαταγές του  λοχαγού Σταύρου Ρήγα.

   Επίσης,  η εισήγηση παρακολουθεί τη σχέση του  Κρητικού  Φοιτητικού Λόχου  με το  «Γυμνάσιο  Χανίων»  στον αύλειο  χώρο του οποίου στήθηκε στις 25/3/1921 ένα Μνημείο προς τιμή  τους, δείχνοντας ότι  η  συγκρότηση του εθελοντικού Κρητικού  Φοιτητικού Λόχου δεν υπήρξε προϊόν απλώς ενός νεανικού  ενθουσιασμού, καθώς το φρόνημά τους είχε σμιλευτεί από τα  γυμνασιακά τους  ήδη χρόνια.

  

ABSTRACT

 

   The objective of this proposal is to show: a) The constitution of the voluntary Cretan Student Company, known as “Holy Company of  Cretan Students  - Dragatsanion” and b) his glorious action during the Balkan Wars (1912-1913) as an independent voluntary Company of the 1st Battalion of the “Independent  Cretan Regiment” under the orders of captain Stavros Rigas.

   Furthermore, the proposal observes the relation between the Cretan Student Company and the «Chania High School» in the schoolyard of which a monument was set up topay tribute to their memory in 25/3/1921. This monument shows that the constitution of the voluntary Cretan Student Company was not just the product of a youthful enthusiasm, as their belief had been sculptured their High school.

 

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

 

    Γνωστή είναι η δράση  της  Πανεπιστημιακής Φάλαγγας κατά την Κρητική  Επανάσταση του 1897.  Εκείνο, όμως, που παραμένει  εν πολλοίς άγνωστο και θα επιχειρήσει να φωτίσει η παρούσα εισήγηση είναι η δράση του εθελοντικού λόχου των Κρητών φοιτητών κατά τους Απελευθερωτικούς  Πολέμους του 1912 – 1913 (Κελαϊδή, 1995). 

    Στόχος της παρούσας εισήγησης είναι να δείξει εν συντομία: α) Tη συγκρότηση του Κρητικού Φοιτητικού Λόχου, β) τη δράση του στα πεδία των μαχών,  γ) τις μεταπολεμικές τιμές που έλαβαν  χώρα στην πόλη των Χανίων προς τιμή τους και δ) το ρόλο του «Γυμνασίου Χανίων» στη  διαμόρφωση  του εθνικού τους φρονήματος.

    Παρά ταύτα, θα πρέπει ευθύς εξ αρχής  να  διευκρινίσουμε ότι η συμβολή των Κρητών φοιτητών στους Βαλκανικούς Πολέμους δεν δύναται να εξαντληθεί με τη μελέτη του εθελοντικού Κρητικού Φοιτητικού Λόχου. Υπάρχει ακόμη ένας  μεγάλος αριθμός Κρητών φοιτητών και σπουδαστών, που έλαβαν εθελοντικά μέρος στους Απελευθερωτικούς Πολέμους του 1912-1913, υπηρετώντας  είτε  σ’ εθελοντικά  σώματα  Κρητών  οπλαρχηγών, είτε σε διαφορετικούς λόχους του «Ανεξάρτητου Συντάγματος  Κρητών», όπως για παράδειγμα ο λοχίας Ιωάννης Φιωτάκης, ο οποίος σκοτώθηκε στο Δεμίρ Ισσάρ (σημερινό Σιδηρόκαστρο) στις 27/6/1913, υπηρετώντας στο «Τάγμα Κολοκοτρώνη» (Αλεξάκης, 1969),  είτε σ’ εθελοντικά Σώματα Κρητών οπλαρχηγών,  όπως  για παράδειγμα ο φοιτητής της Σχολής Ευελπίδων Στέλιος Παπαδόπετρος, ο οποίος έπεσε στη μάχη της  Σιάτιστας (Κελαϊδής, 1913), υπηρετώντας  στο εθελοντικό Σώμα του συγγενή του καπετάν Γιώργη Παπαδόπετρου (Κελαϊδής, 1995). 

   

1. Η  ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΥ «ΙΕΡΟΥ ΛΟΧΟΥ»

                       

     Στα 1912 η Κρήτη βρίσκεται  υπό καθεστώς  ημιαυτονομίας (Δετοράκη, 1990). Ο πόθος για  ένωση με τη μητέρα Ελλάδα μεγάλος.

     Στις 17-9-1912 κηρύχθηκε  γενική επιστράτευση στην Ελλάδα και μία μέρα μετά στις 18-9-1912 διατάχθηκε ανάλογη και στην Κρήτη (Καλλιβρετάκης, 1990). Πέρα, όμως, από τους στρατεύσιμους Κρήτες υπήρξαν και εκατοντάδες άλλοι, οι οποίοι έσπευσαν να καταταγούν ως εθελοντές. Μεταξύ αυτών πολλοί Χανιώτες φοιτητές, αλλά και τελειόφοιτοι μαθητές του «Γυμνασίου Χανίων» (Αρχολέων, 1971). Άλλωστε, δεν ήταν  η πρώτη φορά  που  οι τελειόφοιτοι μαθητές του εν λόγω Γυμνασίου έσπευδαν να καταταγούν  ως  εθελοντές, προκειμένου να συμβάλουν στην  απελευθέρωση της  Μακεδονίας (Καραβίτης, 1994).

     Διαμάχη, όμως, ξέσπασε μεταξύ των παλαιών Κρητών καπεταναίων και των Ελλήνων αξιωματικών, που βρισκόταν στην Κρήτη για να εκπαιδεύουν το στρατό της Κρητικής Πολιτοφυλακής, καθώς οι μεν πρώτοι ήθελαν να εντάξουν τη σπουδάζουσα αυτή νεολαία της Κρήτης στα υπό συγκρότηση εθελοντικά τους σώματα για ευνόητους λόγους, οι δε Έλληνες αξιωματικοί θεωρούσαν ότι ήταν προτιμότερο οι νεαροί αυτοί Κρήτες εθελοντές σπουδαστές ν’ αποτελέσουν μέρος ενός τακτικού και πειθαρχημένου στρατού (Αρχολέων, 1971).

    Τελικά το όλο ζήτημα  διευθετήθηκε με τη μεσολάβησε του Λοχαγού Παύλου Λαμπίρη. Ο εν λόγω αξιωματικός, αφού συγκέντρωσε καπετανέους, σπουδαστές και φοιτητές στο Πεδίον του  Άρεως  Χανίων  «συνέστησεν να σχηματισθή χωριστόν εθελοντικόν σώμα των καπετανέων και ανταρτών,  και χωριστός στρατός από σπουδαστάς και φοιτητάς, οίτινες και πειθαρχικοί θα είναι ως ήσαν εις τα σχολεία και Πανεπιστήμιά των, αλλά γνωρίζουν και την αυτοθυσία και τον ηρωϊσμόν του λόχου του Δραγατσανίου και θα μιμηθούν τούτον έχοντες ως σημαίαν την σφραγίδαν που παρηγγέλθη η κατασκευή της…» (Αρχολέων, 1971).

     Μετά τη διευθέτηση του εν λόγω ζητήματος ο «Παγκρήτιος Φοιτητικός Σύνδεσμος» με πρόεδρό του το Νικόλαο Σεργεντάνη και με έδρα τα Χανιά δραστηριοποιείται για τη συγκρότηση εθελοντικού Λόχου Φοιτητών, προκειμένου να λάβει μέρος στον επικείμενο Ελληνοτουρκικό πόλεμο. Επανειλημμένες συνεδριάσεις του Συλλόγου λαμβάνουν χώρα  «υπεγράφη μάλιστα  και είδος συνυποσχετικού υπό των εν Χανίοις μενόντων φοιτητών» (Γενεράλις 1926), ενώ «επανειλημμένως ετηλεγράφουν  παρακαλούντες την Ελληνικήν Κυβέρνησιν, όπως δεχθεί και τούτους να πολεμώσι…»  (Κουμής, 1995).

      Τελικά, η πολυπόθητη απάντηση έρχεται από τον ίδιο τον πρωθυπουργό. Ο τοπικός τύπος αναγγέλλει ως εξής την είδηση: «Την παρελθούσαν  Τετάρτην  ελήφθη τηλεγραφική απάντησις του κ. Βενιζέλου  προς την επιτροπήν των Φοιτητών,  δι’  ης  αγγέλλεται  αυτοίς  ότι επετράπη  δια Β. Διατάγματος η κατάταξις  εθελοντών.  Κατόπιν τούτου απεφασίσθη όπως οι δηλώσαντες συμμετοχήν δια την Φοιτητικήν φάλαγγα  μεταβώσι  εις Αθήνας και καταταχθώσιν εις τον Ελληνικόν στρατόν εν σώματι. Προς τον σκοπόν τούτον δια τηλεγραφήματος προσεκάλεσαν ενταύθα όλους τους Φοιτητάς  των διαφόρων Νομών ίνα συγκεντρούμενοι μεταβώσιν εις Αθήνας  με την πρώτην ευκαιρίαν» (εφημ. Ανεξάρτητος, 23/9/1912).

     Οι  Κρήτες  φοιτητές  έδωσαν  στο  Φοιτητικό τους  λόχο την επωνυμία «Ιερός  Λόχος Φοιτητών Κρητών - Δραγατσάνιον», ο οποίος ως έμβλημά του είχε μια νεκροκεφαλή με δύο μηριαία οστά χιαστί, σημεία της αυτοθυσίας που έπρεπε να δείχνουν κατά τη διάρκεια των μαχών (Αρχολέων, 1971. Μαρής, 1989). Επιπλέον, αναγκάστηκαν να συμπεριλάβουν στο Λόχο τους τελειόφοιτους και απόφοιτους των Κρητικών Γυμνασίων μετά τις πιέσεις των τελευταίων. Με τον τρόπο αυτό αφ’ ενός  ικανοποιούσαν το αίτημα τους και αφ’ ετέρου αύξαναν  τη δύναμη του φοιτητικού τους λόχου (Κελαϊδής,  1995).

    Έτσι, «ο Κρητικός εθελοντικός λόχος απετελέσθη εκ Κρητών Φοιτητών και Σπουδαστών, οίτινες εγκαταλείψαντες τα μαθητηκάτων θρανία έσπευσαν αμέσως μετά την κήρυξιν του Βαλκανικού Πολέμου αυθορμήτως να χύσωσιν και αυτοί το αίμα των ως οι Ιερολοχίται του 1821 υπέρ της απελευθερώσεως των υπό τον Τουρκικόν ζυγόν στεναζόντων αδελφών μας» (Χατζιδάκης, 1927. Χαζιράκης 1913). Ο «Ιερός  Λόχος» των Κρητών Φοιτητών αριθμούσε 240 στρατιώτες  και  27  βαθμοφόρους  (Καλλιβρετάκης, 1990).

     Ένας  από τους  Κρήτες  Ιερολοχίτες φοιτητές, αναφερόμενος στο εθελοντικό Λόχο των Κρητών Φοιτητών γράφει από το Ηπειρωτικό μέτωπο: «Ο λόχος μας είνε ένα κομμάτι της Κρήτης πεταγμένον επί των απροσπέλαστων αυτών οροσειρών… Ένα κομμάτι Κρήτης ενθουσιώδης, αισθηματικής, εμπνεομένης από τα ευγενέστερα και υψηλότερα ιδανικά, Κρήτης παλλούσης από εθελοθυσίαν και αυταπάρνησιν, μέσα εις τα γεμάτα φωτιάν στήθην των νεαρών της τέκνων της, των εγκαταλειψάντων εις του έθνους την φωνήν, παν ό,τι είχον εις τον κόσμον προσφιλές χάριν της εκπληρώσεως του ιερού καθήκοντος» (Μαρκόπουλος, 1912).

 

2.  Η  ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ  ΚΑΙ  Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΦΟΙΤΗΤΙΚΟΥ ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΛΟΧΟΥ

 

    Η  ώρα  της  δράσης  για  τη φοιτητιώσα νεολαία της Κρήτης  είχε  σημάνει.

    Στις 29-9-1912 Χανιώτες φοιτητές συγκεντρώνονται στο  Μητροπολιτικό Ναό των Χανίων, όπου ψάλλεται κατανυκτική δέηση χοροστατούντος του επισκόπου Κυδωνίας και  Αποκορώνου  Αγαθάγγελου Νινολάκη, παλαιού καθηγητού των περισσοτέρων εθελοντών φοιτητών από τότε που φοιτούσαν στο «Γυμνάσιο  Χανίων».  Εκφωνούνται οι σχετικοί λόγοι από τον χοροστατούντα επίσκοπο, τον πολιτευτή Αριστείδη Κριάρη και τον ποιητή Δημήτρη Καλλιγιάννη. Εκ μέρους των αναχωρούντων μίλησε ο φοιτητής Μιχάλης Φραντζεσκάκης (Κουμής, 1995). Αμέσως, μετά οι Χανιώτες φοιτητές επιβιβάζονται στο ατμόπλοιο «Νικόλαος» μέσω επιφημιών  χιλιάδων  Xανιωτών, που είχαν  κατακλείσει την αποβάθρα  για να αποχαιρετίσουν τους  εθελοντές φοιτητές (Κέρδος, 1913).

    Μετά  από  είκοσι δύο ώρες ταξίδι 117 Χανιώτες φοιτητές και  σπουδαστές φτάνουν στην Αθήνα, αναμένοντας στο μεταξύ και την άφιξη των  Ηρακλειωτών φοιτητών (Μπαδογιάννης, 1989). Είχαν να  καυχώνται ότι  ήταν «οι πρώτοι εκ Κρήτης αναχωρούντες εθελοντές πολέμου» (Κουμής, 1995).  

    Στη συνέχεια συγκροτήθηκε Επιτροπή, η οποία επισκέφθηκε τον πρωθυπουργό και υπουργό των Στρατιωτικών Ελευθέριο Βενιζέλο, προκειμένου να τον παρακαλέσουν να τους κατατάξει «εν ιδιατέρω Λόχο, λόγω της συναδελφότητας,  της κοινής καταγωγής και φιλίας» (Κουμής, 1995). Όπως  μας διαβεβαιώνει ο εθελοντής φοιτητής της Νομικής Προκόπης Μπαδογιάννης  «ο  κ. Βενιζέλος ηυχαριστήθη δια την πρωτοβουλίαν των Κρητών φοιτητών και διαβεβαίωσεν αυτούς ότι, όχι μόνον θα καταταχθώμεν εις τον στρατόν, αλλά και ότι θα αποτελέσωμεν ίδιον φοιτητικόν  εθελοντικόν λόχον» (Μπαδογιάννης, 1989).

     Πράγματι, οι Κρήτες φοιτητές συγκρότησαν ξεχωριστό Λόχο, ο οποίος  εντάχθηκε στο «1ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών».

     Το «1ο Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών» αποτελείτο  από τρία  τάγματα και  διοικητής του Κρητικού αυτού Συντάγματος ήταν ο αντισυνταγματάρχης  πεζικού Λάμπρος Συνανιώτης.  Από τα  τρία τάγματα που  απετέλεσαν αρχικά  το «Ανεξάρτητο Σύνταγμα  Κρητών»  το 1ο  Τάγμα υπό τον Ταγματάρχη  Γεώργιο Κολοκοτρώνη – γνωστό και ως «Τάγμα Κολοκοτρώνη» - απεστάλη στο  Μακεδονικό μέτωπο (8-10-1912), ενώ τα  άλλα δύο Τάγματα στο  Ηπειρωτικό Μέτωπο (14-10-1912).  Ο  Κρητικός  Φοιτητικός  Λόχος μαζί με άλλα  εθελοντικά  σώματα  συγκρότησαν εκ νέου το 1ο Τάγμα του Κρητικού Συντάγματος στην  Ήπειρο σε αντικατάσταση του  Τάγματος που είχε  μεταφερθεί στη Μακεδονία (Αλεξάκης, 1967). Διοικητής του εν λόγω Τάγματος ήταν ο Λοχαγός του Πεζικού Σταύρος Ρήγας, ενώ διοικητής του εθελοντικού Λόχου των Κρητών φοιτητών ήταν ο έφεδρος Υπολοχαγός πεζικού Πέτρος Σαλταμπάσης.

      Στις  23/10/1913 και ύστερα από σύντομη στρατιωτική εκπαίδευση (Κουμής, 1995. Καλλιβρετάκης, 1990) ο Κρητικός Φοιτητικός  Λόχος  αναχωρεί  με  το ατμόπλοιο «Ρούμελη» από Πειραιά για την Ήπειρο διαμέσου  Πατρών. 

     Στις 25/10/1912 φθάνει στην πόλη της Πρέβεζας (Καλλιβρετάκης, 1990). Από την Πρέβεζα ο Φοιτητικός Λόχος  προωθείται  στην  Άρτα και  από  εκεί στην πρώτη γραμμή του Ηπειρωτικού μετώπου. Από την 1η Νοεμβρίου 1912 ο  Κρητικός  Φοιτητικός Λόχος  μετονομάζεται σε 2ο Λόχο του 1ου Τάγματος  του «Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών» (Κουμής, 1995).

      Στις 29-11-1912 στη μάχη των Πεστών ο Λόχος των Κρητών εθελοντών φοιτητών θα λάβει το βάπτισμα  του πυρός (Κουμής, 1995) και  θα είναι αυτός  που θα εισέρθει πρώτος υπό το γενναίο Λοχαγό Σταύρο Ρήγα στα Πεστά (Πωλογιώργης, 1913). Στη μάχη των Πεστών ο φοιτητής  Απόστολος Χαζιράκη διακρίνεται  για την ανδρεία του, καθώς «ευρεθείς αντιμέτωπος με  Τούρκον αξιωματικόν και σχεδόν μονομαχήσας εφόνευσεν αυτόν δια τη λόγχης του, παραλαβών το ξίφος του και το πιστόλι…» (εφημ.  Ανεξάρτητος, 20/1/1913). Στη μάχη, όμως,  των Πεστών ο  «Ιερός  Λόχος» των  Κρητών Φοιτητών θα  έχει και  τον πρώτο του νεκρό,  το  φοιτητή της  Νομικής  Νικόλαο  Σαμαριτάκη (Κουμής, 1995), ενώ τραυματίστηκε «και ο Ταγματάρχης του φοιτητικού λόχου Σταύρος Ρήγας με διαμπερές τραύμα επί της μιας παρειάς εξελθόν από το κάτω μέρος του ωτός» (Αρχολέων, 1971). 

      Στις 5-12-1912 ο Λόχος  των Κρητών Φοιτητών θα προβάλλει γενναία αντίσταση σε αιφνιδιαστική Τουρκική επίθεση, σώζοντας από βεβαία διάσπαση τη δεξιά πλευρά της Ελληνικής γραμμής (Κουμής, 1995. Πωλογιώργης, 1914. Κωνσταντινίδης, 1914. Χατζιδάκης, 1927). Ειδικότερα, ο λόχος των Κρητών Φοιτητών απέκρουσε τέσσερις επανειλημμένες εφόδους των Τούρκων και τέλος  επεχείρησε αντεπίθεση δια της λόγχης (Λαγουμιτζάκης, 1915). Ο  διοικητής τους  Σταύρος  Ρήγας «αναβάς εφ’ υψηλού λίθου εβράβευσε την ψυχικήν ρώμην των εφήβων μας αναφωνήσας: “Εσώσατε την τιμήν του στρατού μας, εσώσατε την Ήπειρον”» (Γενεράλις, 1926).

      Ηρωϊκή, όμως, αντίσταση πρόβαλε ο Λόχος των Κρητών Φοιτητών και στη θέση  Μάνδρες του Μπιζανίου (Μαγκρίνη, 1913. Κουμής, 1995. Κέδρος, 1913. Μαρκόπουλος 1913, Δημοτάκης, 1914). Άγρυπνος επί έξι ημέρες συγκρατούσε ηρωϊκώς τις εφόδους των Τούρκων. Όταν, όμως, ο Λόχος των Κρητών Φοιτητών αντικαταστάθηκε  από διλοχία του Μηχανικού για ν’ αναπαυθεί η θέση κατελήφθη υπό του εχθρού (Γενεράλις, 1926). Παρά ταύτα, οι Κρήτες  φοιτητές καθοδηγούμενοι από το λοχαγό τους Πέτρο Σαλταμπάση δεν δίστασαν να ενεργήσουν αντεπίθεση και ν’ ανακαταλάβουν εκ νέου τη θέση (8-9/12/1912) (Κωνσταντινίδης, 1913).

    Στις 10-12-1912 ο διοικητής του Φοιτητικού Λόχου ο ηρωϊκός λοχαγός Πέτρος Σαλταμπάσης τραυματίζεται θανάσιμα και μεταφέρεται στη Φιλιππιάδα. Λίγες  ημέρες αργότερα (14-12-1912) οι  Κρήτες φοιτητές, αφού αρχικά δέχονται τα συγχαρητήρια του διοικητή  του  «Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών»  συνταγματάρχη  Λάμπρου Συνανιώτη «δια την ανδρείαν» και «την ηρωϊκήν αντοχήν» που υπέδειξαν «εις τας συνεχείς πολυημέρους εφόδους των Τούρκων», πληροφορούνται με θλίψη το θάνατο του βαρέως τραυματισθέντος στο κεφάλι διοικητή τους  Πέτρου Σαλταμπάση (Κουμής, 1995).

    Παρά ταύτα, ο λόχος των Κρητών  Φοιτητών θα συμμετάσχει ενεργά στην πολιορκία των Ιωαννίνων,  παίρνοντας  μέρος σε όλες σχεδόν τις μάχες από την 1/1 έως 21/2/1913,  ημέρα  παράδοσης του Μπιζανίου. Είχαν μάλιστα  να καυχώνται  οι Κρήτες Ιερολοχίτες Φοιτητές ότι  «η 21 Φεβρουαρίου  ημέρα παραδόσεως του Μπιζανίου εύρεν αυτούς απέναντι του, και εις απόστασιν μόλις 200 μέτρων, το δε έγγραφον παραδόσεως του Μπιζανίου έπεσεν εις τας χείρας των και δι’ αυτών μετεβιβάσθη εις το Γεν. Στρατηγείον» (Χατζιδάκης, 1927. Πωλογιόργης, 1914, Γενεράλις, 1926, Καλλιβρετάκης, 1990). 

    Παρά  ταύτα,  το τίμημα ήταν βαρύ. Πολλοί  Κρήτες φοιτητές άφησαν την τελευταία τους  πνοή στις φονικές μάχες του Μπιζανίου (Λαγουμιτζάκης, 1915), όπως οι φοιτητές Απόστολος Χαζιράκης (εφημ. Ανεξάρτητος, 1-6-1913), Θεόδωρος Αρχοντάκης (εφημ. Ανεξάρτητος, 20-1-1913 & 28-4-1913), Γεώργιος Μιχαλάκης (Υπουργείον Στρατιωτικών, 1930), Ιωάννης Πανουδάκης (εφημ. Ανεξάρτητος, 3-3-1913), Νικόλαος Πατεράκης (Καραγιαννάκης, 1927), αλλά  και  τελειόφοιτοι μαθητές του «Γυμνασίου Χανίων», όπως οι Στυλιανός  Μαλανδράκης (Καραγιαννάκης, 1927) και Γεώργιος Προεστάκης (Καραγιαννάκης, 1927. Αρχολέων, 1971), ο οποίος «έπεσε βληθείς υπό εχθρικής σφαίρας τραγουδών τεμάχιον του Ερωτοκρίτου» προς τέρψη των συντρόφων του (Κουμής, 1995).

    Μετά την άλωση των Ιωαννίνων ο λόχος των Κρητών Φοιτητών συμμετείχε από το Μάρτιο έως τον Ιούνιο του 1913 στην απελευθέρωση μίας σειράς πόλεων της  Βορείου Ηπείρου (Καλπάκι, Δολιανά, Αργυρόκαστρο, Πρεμετή) (Καλλιβρετάκης, 1990. Μπαδογιάννης, 1989).

     Ο λόχος των Κρητών Φοιτητών θα συμμετάσχει, όμως, και στο Β΄  Βαλκανικό Πόλεμο. Κύριος στόχος του «Ανεξάρτητου Συντάγματος  Κρητών» κατά τη διάρκεια του Ελληνο-Βουλγαρικού Πολέμου ήταν να ενισχύσει και να συμπληρώσει τις απώλειες των μαχομένων  και  ιδίως να καθαρίσει «την ύπαιθρο από  τους εναπομείναντες αντάρτες  και δολιοφθορείς Βουλγάρους» (Αρχολέων, 1971).

    Έτσι, στις 29/6/1913 το 1ο  Τάγμα του «Ανεξάρτητου Συντάγματος  Κρητών», όπου υπάγεται και  ο εθελοντικός  Λόχος των Κρητών  Φοιτητών, αναχωρεί  για το Μακεδονικό μέτωπο (Καλλιβρετάκης, 1990). Στις 4/7/1913 επιβιβάζεται  σε  πλοίο από το λιμάνι των  Αγίων Σαράντα και μέσω Πατρών φτάνει στην Καβάλα (Μπαδογιάννης, 1989. Αρχολέων, 1971. Καλλιβρετάκης, 1990). Από την Καβάλα (7/7/1913) ο λόχος των  Κρητών φοιτητών πορεύεται προς Ξάνθη (13/7/1913) και από εκεί προς Κομοτονή (14/7/1913), όπου οι κάτοικοι της πόλης  τους υποδέχονται με μεγάλο ενθουσιασμό (Καλλιβρετάκης, 1990. Μπαδογιάννης, 1989). Από εκεί ο Λόχος των Κρητών Φοιτητών επιστρέφει σιδηροδρομικώς στην Ξάνθη (19/7/1913) με κατεύθυνση τη Δράμα. Η σύναψη ειρήνης με τους Βουλγάρους (25/7/1913) βρίσκει στους Κρήτες  φοιτητές στο Νευροκόπι (Καλλιβρετάκης, 1990).

    Στις 24/8/1913 ο Λόχος των Κρητών Φοιτητών αναχωρεί σιδηροδρομικώς από Δράμα για Θεσσαλονίκη. Στις 28/8/1913 οι Κρήτες φοιτητές αναχωρούν από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης για  Πειραιά με το ατμόπλοιο «Κύπρος» (Καλλιβρετάκης, 1990) και στις 2/9/1913 φτάνουν στην Αθήνα, αφού προηγουμένως «παρέμειναν επί τριήμερο στο λοιμοκαθαρτήριο που ήταν εγκατεστημένο στη νησίδα Αγίου Γεωργίου, στο στενό της Σαλαμίνας» (Κελαϊδής, 1995. Καλλιβρετάκης, 1990).

    Από εκεί αναχωρούν για την Κρήτη στις 7/9/1913, αφού έχει ήδη δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως το Βασιλικό Διάταγμα της απόλυσής τους (Φ.Ε.Κ. 171/3-9-1913) και έχουν παραδώσει τον στρατιωτικό τους οπλισμό. Οι  Κρήτες  φοιτητές επιστρέφουν στη γενέτειρά τους  με τη συναίσθηση ότι έχουν επιτελέσει το εθνικό τους χρέος· «Οι υπόδουλοι ημείς της χθες συνεισφέρομεν ό,τι δυνάμεθα εις τον πανάγιον εθνικόν αγώνα. Υπάρχει μεγαλειτέρα ψυχική αγγαλίασις από του να απελευθερώνεις ένα λαόν, να καθιστάς πολίτας ελευθέρους τα έως χθες δυστυχή όντα της δουλείας, να μεταβάλης τα δάκρυα της απελπισίας τα πύρινα εις χαράν, τους στεναγμούς της οδύνης εις στεναγμούς ανακουφίσεως; Ειπέτε μου υπάρχει;» (Μαρκόπουλος, 1912).

   

3.       ΟΙ  ΤΙΜΕΣ  ΣΤΟΥΣ  ΝΕΚΡΟΥΣ ΙΕΡΟΛΟΧΙΤΕΣ ΚΡΗΤΕΣ ΦΟΙΤΗΤΕΣ

 

3.1 ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ  ΜΝΗΜΟΣΥΝΟ  ΣΤΙΣ  8/12/1913

    Οι απώλειες του Κρητικού Φοιτητικού Λόχου κατά τους Απελευθερωτικούς Πολέμους 1912-1913 ήταν μεγάλες. «Ο λοχαγός των  Πέτρος  Σαλταμπάσης εφονεύθη εις Μπιζάνι, ο Διοικητής  του  τάγματος  Σταύρος  Ρήγας ετραυματίσθη εν μέσω αυτών δε απώλειαι του λόχου  των εις νεκρούς και τραυματίας και των κακουχιών του πολέμου, υπερέβησαν τους 160 εκ των 250», που αποτελούσαν αρχικά τον εθελοντικό Κρητικό Φοιτητικό  Λόχο (Χατζιδάκης, 1927).

   Με την επιστροφή του στην Κρήτη  ο «Παγκρήτιος  Φοιτητικός Σύνδεσμος»:      

   α) Μεριμνεί για την ανακήρυξη του συνταγματάρχη  Λάμπρου Συνανιώτη,  διοικητή του Β΄  Μικτού  Αποσπάσματος  του στρατού της  Ηπείρου και διοικητή  του  Συντάγματος  των  Κρητών, σε επίτιμο δημότη της πόλης των Χανίων (εφημ. Κήρυξ 7-12-1913).

    β)  Οργανώνει Φιλολογικό Μνημόσυνο στη μνήμη των σαράντα δύο (42) πεσόντων Ιερολοχιτών Κρητών Φοιτητών, συμπεριλαμβανομένου και του διοικητή τους Πέτρου Σαλταμπάση στην αίθουσα του Φιλολογικού Συλλόγου Χανίων «Χρυσόστομος» στις 8/12/1913. Ομιλητής ο Γυμνασιάρχης Εμμανουήλ Γενεράλις, ο οποίος θρηνούσε μεταξύ των πεσόντων φοιτητών τον  υιό του  Νικόλαο  Γενεράλι  και τον ανηψιό του  Γεώργιο Γενεράλι  (Καρακίτσου & Καλυβιανάκη, 2004). 

     Η τελετή περιγράφεται  από την Χανιώτικη εφημερίδα  «Ελεύθερον Βήμα» στο φύλλο της 14ης Δεκεμβρίου 1913, ενώ έχει διασωθεί και ο λόγος του Γυμνασιάρχη  Εμμ. Γενεράλι (Γενεράλις, 1926).

    Από  τα  χείλη του  Γυμνασιάρχη  Εμμανουήλ  Γενεράλι  ακούστηκε για  πρώτη φορά η ανάγκη ανέγερσης Μνημείου προς τιμή των πεσόντων Κρητών Μακεδονομάχων  Φοιτητών: «Αφ’  ου  δε  η  νεότης  ημών  εδείχθη  τοιαύτη, αφ’  ου  έχρανε δια του αίματος αυτής πάσαν  την νέαν  Ελλάδα, αφού  προσήνεγκε  τον κάλλιστον  και  μέγιστον έρανον, την ζωήν, εις το πανελλήνιον συμπόσιον, ου  θα  ευωχώνται  οι επιζώντες, τι επιβάλλεται  ημίν; Να  τιμώμεν  και να  γεραίρωμεν την μνήμην  αυτών. Να  υψώσωμεν στήλην, εν  η  να  χαράξωμεν  σελασφόρα  τα ονόματα των 42  Κρητικών βλαστημάτων  μας… Na τελώμεν  δε  ετήσια  μνημόσυνα   και  αγώνας  κατά  τα  γεραρά  των προγόνων  θέσμια  προς τιμήν  τούτων,  ίνα  ακοίμητον  της  μιμήσεως  την φλόγα  τηρώμεν  και  εις έργα  μείζονα  την νεότητα  παροξύνωμεν»  (Γενεράλις, 1926).

 

    

3.2   Η  ΑΝΕΓΕΡΣΗ  ΤΟΥ  ΜΝΗΜΕΙΟΥ  ΠΡΟΣ ΤΙΜΗ  ΤΩΝ  ΠΕΣΟΝΤΩΝ

ΣΠΟΥΔΑΣΤΩΝ  ΔΥΤΙΚΗΣ  ΚΡΗΤΗΣ  ΣΤΟ  «ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΧΑΝΙΩΝ»

 

     Χάρις στο Λαϊκό έρανο που διενήργησε το «Εργατικόν  Κέντρον  Χανίων» το 1919 η ιδέα του Γυμνασιάρχη  Εμμανουήλ  Γενεράλι  για ανέγερση ΗΡΩΟΥ στη μνήμη των Ιερολοχιτών  Φοιτητών  της  Κρήτης λαμβάνει σάρκα και οστά (Βαρουχάκης, 2006).  Έτσι στις 25/3/1921, 100 χρόνια από την Εθνική Παλλιγεννεσία, πραγματοποιούνται στον αύλειο χώρο του «Γυμνασίου Χανίων» τ’ αποκαλυπτήρια της  αναθηματικής  στήλης των πεσόντων  σπουδαστών  Δυτικής  Κρήτης κατά τους  Απελευθερωτικούς  Πολέμους του 1912-1913 (εφημ. Νέα  Έρευνα, 27-3-1921). Ο τύπος της εποχής  έγραφε  σχετικά: «Το  Γυμνάσιον  δια  του  λόγου  και  οι Αντιπρόσωποι  των εργατών  δια του  μαρμάρου  απηθανάτιζον  και εξύμνουν  την ελληνικήν ανδρείαν κατά τους υπέρ ελευθερίας αγώνας.  Το  Γυμνάσιον τους  πρωτομάρτυρας  της ελληνικής  ελευθερίας  εξυμνούν  προέβαλεν  ως  υπόδειγμα  τους υπ’ αυτού  εμπνευσθέντας  νέους  ήρωας  της  μεγαλομένης  Πατρίδος,  τους  οποίους το Εργατικόν Κέντρον δια της στήλης, εν αυτή τη θέσει, εν η μαθητεύοντες  εδιδάσκοντο το θνήσκειν  υπέρ της πατρίδος»  (εφημ. Κήρυξ, 27-3-1921).

      Θα  πρέπει να  σημειωθεί,  ότι  το  Μνημείο του «Γυμνασίου Χανίων», το οποίο είναι αφιερωμένο  στους πεσόντες  σπουδαστές  Δυτικής  Κρήτης κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913, παρουσιάζει καταπληκτική ομοιότητα από αρχιτεκτονικής απόψεως με το Μνημείο που ανεγέρθηκε στο Δημοτικό  Κοιμητήριο του Δραγατσανίου  στη  Ρουμανία το 1885 στη  μνήμη των τριακοσίων  Ιερολοχιτών σπουδαστών του Αλεξάνδρου Υψηλάντη.  

       Η  ομοιότητα μεταξύ  των δύο  μνημείων είναι μία ακόμη απόδειξη ότι  η  συγκρότηση  του  Κρητικού Φοιτητικού Λόχου στα 1912-1913 κατανοήθηκε ως μία αναβίωση του Ιερού  Λόχου του Αλεξάνδρου Υψηλάντη εξ  ου και  η επωνυμία∙ «Ιερός  Λόχος   Φοιτητών  Κρητών  -  Δραγατσάνιον» (Κελαΐδης, 1913. Χαζιράκις, 1913.  Γενεράλις, 1926). Άλλωστε, η θυσία των Ιερολοχιτών του  Αλέξανδρου Υψηλάντη συνιστούσε την πρώτη αγωνιστική εκδήλωση κατά της Οθωμανικής  τυραννίας  και  συμβόλιζε την έναρξη του αγώνα, που απέβλεπε στην εξέγερση όλων των χριστιανικών λαών της  Βαλκανικής, ενώ στα 1912  που συγκροτείται στην  πόλη των Χανίων  ο εθελοντικός  «Ιερός  Λόχος» των  Κρητών Φοιτητών η Κρήτη, η  Μακεδονία και η Ήπειρος δεν είχαν ακόμη απελευθερωθεί. Επομένως, το όραμα του Αλέξανδρου Υψηλάντη και των Ιερολοχιτών  του  παρέμενε ακόμη ζωντανό στη ψυχή της Κρητικής μαθητιώσας νεολαίας κάτι βέβαια το οποίο φρόντιζαν να συντηρούν και οι καθηγητές τους στο Γυμνάσιο Χανίων (εφημ. Κήρυξ, 29/3/1911).

     Στις  πλευρές  του σχολικού Μνημείου υπάρχουν κατά επαρχίες τα 39 ονόματα «τοις ενδόξως πεσούσι σπουδασταίς  Δυτικής Κρήτης εν απελευθερωτικοίς  πολέμοις 1912-1913», ενώ στην  πρόσοψη του σχολικού Μνημείου υπάρχουν  κείμενα,  τα  οποία θέλουν να καταστήσουν το Μνημείο τόπο αναβάπτισης των εθνικών  ιδεωδών για τη σπουδάζουσα νεολαία της Κρήτης, όταν οι περιστάσεις το απαιτήσουν.

    Τέλος, θα  πρέπει  να  σημειωθεί  ότι  η σχέση   του  Μνημείου  του  «Γυμνασίου Χανίων» με τον Κρητικό Φοιτητικό Λόχο  θα  πρέπει να  διερευνηθεί  πιο συστηματικά,  καθώς  η σύγκριση μεταξύ  των  42 πεσόντων  Κρητών  Φοιτητών,  που τιμήθηκαν στο  Φιλολογικό  Μνημόσυνο  της  8ης  Δεκεμβρίου (Πίνακας  Ι) και των 39 πεσόντων Κρητών  σπουδαστών  Δυτικής Κρήτης  που αναγράφονται στο  Ηρώο  του  «Γυμνασίου  Χανίων» (Πίνακας  ΙΙ) δημιουργεί  σειρά από ερωτήματα,  ενώ αναμφίβολα  άπλετο φως  θα ρίξει στο ιστορικό της ανέγερσης του εν λόγω Ηρώου ο λόγος του νομικού Συμβούλου του «Εργατικού Κέντρου Χανίων» Μενέλαου Λανδράκη κατά την τελετή των αποκαλυπτηρίων της Ηρώου, αν κάποτε εντοπιστεί και έρθει στο φως της δημοσιότητας.

 

4.  Ο  «ΙΕΡΟΣ ΛΟΧΟΣ  ΦΟΙΤΗΤΩΝ  ΚΡΗΤΩΝ»  ΚΑΙ  «ΤΟ  ΓΥΜΝΑΣΙΟ  ΧΑΝΙΩΝ»

    

     Ο αυθορμητισμός των Κρητών φοιτητών &  σπουδαστών κατά τη διάρκεια των Απελευθερωτικών Πολέμων του 1912-1913 δεν μπορεί να κατανοηθεί μόνο ως  απόρροια ενός νεανικού ενθουσιασμού, αλλά ως συστηματική καλλιέργεια ενός βαθύτατου πατριωτισμού, ο οποίος  καλλιεργούνταν στα  Κρητικά  Γυμνάσια της περιόδου εκείνης. 

     Η περίπτωση του «Γυμνασίου  Χανίων» είναι ενδεικτική. Οι  περισσότεροι από τους Χανιώτες φοιτητές που συγκρότησαν τον Κρητικό Φοιτητικό Λόχο ως μαθητές του «Γυμνασίου  Χανίων»:

     α)  Αγόραζαν με  την παρότρυνση των καθηγητών τους  λαχνούς για ενίσχυση του εθνικού στόλου της  Ελλάδας (εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 28/10/1906).

     β) Τραγουδούσαν Χριστουγεννιάτικα & Αγιοβασιλιάτικα κάλαντα, που συνέθεταν οι ίδιοι οι μαθητές, προκειμένου να ενισχύσουν το ταμείο του Εθνικού Στόλου και να συμβάλλουν στην αγορά νέων πολεμικών σκαφών∙  «...Δώσατε  για το στόλο μας του έθνους την ελπίδα όσοι θαλασσοκράτειρα ’νειρεύεσθε  πατρίδα» (Σημαντηράκη, 2003),  αποσπώντας το δημόσιο έπαινο τόσο των Γυμνασιαρχών τους (εφημ. Αγών, 14/1/1908), όσο και  Υπουργών της  Ελληνικής  Κυβέρνησης (εφημ. Ελεύθερον Βήμα, 27/1/1907 και «το Σύνταγμα» 1-2-1908).

    Επίσης, άξιο μνείας είναι  το  γεγονός ότι την περίοδο που ο εθελοντικός Λόχος των Κρητών Φοιτητών πολεμούσε στο Μπιζάνι,  οι  συμμαθητές τους στα  Χανιά,  που δεν μπόρεσαν να καταταγούν ως εθελοντές λόγω της μικρής τους ηλικίας, συγκρότησαν  ομάδα  τριάντα (30)  ατόμων  και  την  παραμονή των Χριστουγέννων του 1912 έψελναν  τα  κάλαντα  «υπέρ του πατριωτικού  σκοπού της παροχής  θερμαντικών  ειδών  εις  τους  μαχόμενους  Έλληνας  στρατιώτες»  (εφημ.  Ανεξάρτητος, 31/12/1912). 

   Τέλος, το εθνικό φρόνημα της Κρητικής μαθητιώσας νεολαίας φαίνεται να  καλλιεργούνταν τόσο μέσα από τα μαθήματα του Ωρολογίου Προγράμματος, όσο  και  μέσα από τις σχολικές  εορτές,  όπως προκύπτει  από τον  πανηγυρικό λόγο του καθηγητή του «Γυμνασίου Χανίων»  Γ.  Στεφανάκη  κατά  τη σχολική γιορτή της 25ης  Μαρτίου του 1911. Ο εν λόγω καθηγητής απευθυνόμενος   προς  τους  μαθητές του  μεταξύ των άλλων λέει και τα εξής :  «Ίσως  η  Θεία  Πρόνοια επέκλωσεν  υμίν  τοις  ν ε α ρ ο ί ς  Ι ε ρ ο λ ο χ ί  τ α ι ς,  τοις απογόνοις των Χορτατσών,  Ψαρομηλίγγων  και  Καλλεργών, οίτινες  αιώνας  όλους  προ της αλώσεως έχυσαν  το αίμα αυτών υπέρ της  Μ.  Ελλάδος,  την σημαίαν, ην οι Κρήτες  διέσωσαν  αμόλυντον  και αδούλωτον  εκ των πυργών  του Λέοντος  να  αναστηλώσετε  επί της Βασιλίδος  των πόλεων» (εφημ. Κήρυξ, 29-3-1911).

   Η  δε αποπομπή του καθηγητή της Ιταλικής  γλώσσας  Ουμβέρτου Αγκαράνη  από το  «Γυμνάσιο Χανίων»  ύστερα  από συλλαλητήριο που πραγματοποίησε ο λαός της πόλης των Χανίων εξ αιτίας  «του εισαχθέντος προς διδασκαλίαν …  εις τους μαθητάς της  τρίτης τάξεως του ενταύθα Γυμνασίου προπαγανδιστικού βιβλιαρίου εν τω οποίω συκοφαντείται και εξυβρίζεται η εθνική ημών τιμή και υπόστασις» (εφημ. Νέα Έρευνα 16/1/1904) δείχνει την αποφασιστικότητα της «Κρητικής  Πολιτείας»  να περιφρουρήσει τον εθνικό χαρακτήρα της εκπαίδευσής της μέσα σ’ ένα πολυπολιτισμικό περιβάλλον, που δημιουργούσε η παρουσία των ξένων δυναμέων στο νησί.  

  Έτσι, η αιτιολόγηση από τον τοπικό τύπο της εποχής  της  παρουσίας του Μνημείου των  Κρητών Μακεδονομάχων Ιερολοχιτών σπουδαστών στον αύλειο χώρο του «Γυμνασίου Χανίων» ως  του χώρου που οι  μαθητές  διδάσκονταν  το «θνήσκειν υπέρ της πατρίδος»,  όχι μόνο κατάπληξη δεν προξενεί,  αλλά  αποτελεί τη φυσική κατάληξη ενός εκπαιδευτικού συστήματος, που συστηματικά καλλιεργούσε τον πατριωτισμό, αποσκοπώντας μέσω αυτής της καλλιέργειας  να διατηρήσει ζωντανό  το όραμα  της  απελευθέρωσης του  Νησιού.  

   

 

 

ΠΙΝΑΚΑΣ   Ι

 

ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΟΣ  ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ   ΤΩΝ  42  ΠΕΣΟΝΤΩΝ  ΚΡΗΤΩΝ  ΦΟΙΤΗΤΩΝ  ΣΤΗ  ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ  ΟΠΟΙΩΝ  ΤΕΛΕΣΤΗΚΕ  ΤΟ  ΜΝΗΜΟΣΥΝΟ  ΣΤΗΝ  ΑΙΘΟΥΣΑ ΤΟΥ  ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΥ  ΣΥΛΛΟΓΟΥ  ΤΩΝ ΧΑΝΙΩΝ  «ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΣ» ΣΤΙΣ  8/12/1913

 

  1. Ανυφαντάκης  Εμμανουήλ  εκ  Λασηθίου
  2. Αρχοντάκης Θεόδωρος εκ  Χανίων
  3. Γενεράλις Νικόλαος εκ Ρεθύμνης
  4. Γιώργος  Γενεράλις εκ Ρεθύμνης
  5. Γιαγαλάκης  Νικόλαος
  6. Γιαμαλάκης  Γεώργιος  εξ  Ιεράπετρας
  7. Γιατράκης  Α.
  8. Δατσέρης  Γεώργιος εκ Μεραμβέλλου
  9. Ζαχαριάδης Κων/νος εκ Λασηθίου
  10. Ινιωτάκης  Γεώργιος εξ  Ηρακλείου
  11. Καλαϊτζάκης  Εμμανουήλ  εξ  Ηρακλείου  
  12. Καλα(ϊ)τζαντωνάκης Θεοφάνης εκ Σελίνου
  13. Κοκκίνης  Γεώργιος
  14. Λιλιτάκης  Ιωάννης εκ Ρεθύμνης
  15. Λίτινας Ιωάννης  εξ  Αμαρίου
  16. Λουλάκης  Ιωάννης εκ Βιάννου
  17. Μανιδάκης  Γρηγόρης εκ Καινουρίου
  18. Μανιουδάκης   Γρηγόρης
  19. Μαυρακάκης  Γιώργος εκ Κυδωνίας
  20. Μαυροειδής  Εμμανουήλ εκ Μεραμβέλλου
  21. Μιχαλάκης  Γεώργιος  εξ Αμαρίου Ρεθύμνης
  22. Μιχέλης  Ιωάννης
  23. Νικολακάκης  Οδυσσέας εκ Χανίων
  24. Ξεκαρδάκης  Ιωάννης εκ Μαλεβυζίου
  25. Πανανουδάκης  Ιωάννης εκ Χανίων
  26. Παπαδάκης  Γιώργος εξ  Ηρακλείου  
  27. Παπαδόπετρος  Στυλιανός εκ Σφακίων
  28. Πατεράκης  Γιώργος
  29. Παχιαδάκης  Γιώργος
  30. Παυλιδάκης Ιωάννης
  31. Προεστάκης  Γεώργιος εκ Χανίων
  32. Προκοπάκης  Προκόπης εκ Σφακίων
  33. Σαλταμπάσης  Πέτρος,  διοικητής  του  λόχου των  Κρητών Φοιτητών
  34. Σαμαρίτης  ή  Σαμαριτάκης  Νικόλαος εκ Σφακίων
  35. Σερκεδάκης Ιωάννης εξ  Ηρακλείου  
  36. Τζεϊρανάκης  ή  Τζερανάκης Γρηγόρης  εκ  Κισσάμου
  37. Τσίβης  Μιχάλης  εκ Χανίων
  38. Φασουλάκης  Γιώργος εκ Μεραμβέλλου
  39. Φιωτάκης  Ιωάννης  εκ Σελίνου
  40. Χαζιράκης  Απόστολος  εκ Κυδωνίας
  41. Χάνδανος  Γιώργος  εξ  Ηρακλείου  
  42. Χαριτάκης Γεώργιος εκ Πεδιάδος

 

 

ΠΙΝΑΚΑΣ   ΙΙ

 

ΤΑ  39  ΟΝΟΜΑΤΑ  ΤΩΝ  ΠΕΣΟΝΤΩΝ  ΣΠΟΥΔΑΣΤΩΝ  ΔΥΤΙΚΗΣ  ΚΡΗΤΗΣ   ΚΑΤΑ  ΤΟΥΣ  ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΤΙΚΟΥΣ  ΠΟΛΕΜΟΥΣ  1912-1913  ΠΟΥ  ΑΝΑΓΡΑΦΟΝΤΑΙ  ΣΤΟ  ΗΡΩΟ  ΤΟΥ  «ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ  ΧΑΝΙΩΝ»

 

1.    Αρχοντάκης  Θεόδωρος  εκ  Χανίων

2.    Γενεράλις  Γεώργιος  εκ Ρεθύμνης

  1. Γενεράλις Νικόλαος εκ Ρεθύμνης
  2. Γεωργουδάκης Θεόδωρος εξ Κυδωνίας
  3. Δασκαλάκης  Γεώργιος εκ Ρεθύμνης    
  4. Κακλικάκης  Εμμανουήλ εκ Κυδωνίας
  5. Καλα(ϊ)τζαντωνάκης  Θεοφάνης εκ Σελίνου
  6. Κασσελάκης  Γεώργιος εξ  Σελίνου
  7. Κολοκυθάς Ιωάννης  εκ  Κυδωνίας
  8. Κουκουράκης Γεώργιος  εκ  Κισσάμου
  9. Μαλανδράκης ή  Μαλανδρής  Στυλιανός  εκ Κισσάμου
  10.  Μαλινδρέτος  Σπυρίδων εκ Κυδωνίας
  11. Μανιάς  Ξενοφών εκ Κυδωνίας
  12. Μαντωνάκης ή Μαντωνανάκης  Δημήτριος εκ Γερανίου Κυδωνίας
  13. Μαυρακάκης  Γεώργιος  εκ  Κυδωνίας
  14. Μαυριδάκης Ευστράτιος  εκ  Κυδωνίας
  15. Μαυρυδάκης  Μιχαήλ  εκ Ρεθύμνης
  16. Μιχαλάκης  Γεώργιος  εξ  Αμαρίου  Ρεθύμνης
  17. Μπουρδάκης Αντώνιος εκ  Κυδωνίας
  18. Νικολακάκης Οδυσσεύς εκ Χανίων
  19. Πανανουδάκης  Ιωάννης  εκ Κυδωνίας
  20. Παπαδόπετρος  Στυλιανός εκ Σφακίων
  21. Παστρικάκης Ιωάννης εξ  Αποκόρωνα
  22. Πατεράκης Νικόλαος εκ Φουρνέ Κυδωνίας
  23. Προεστάκης Γεώργιος εκ Χανίων
  24. Προκοπάκης  Προκόπης εκ Σφακίων
  25. Σαμαρίτης  ή  Σαμαριτάκης  Νικόλαος εκ Σφακίων
  26. Σαπουντζάκης  Κων/νος  εκ  Ρεθύμνης
  27. Σπανουδάκης  Νικόλαος εκ Κυδωνίας
  28. Σταματάκης Δημήτριος εκ Κυδωνίας
  29. Σταυριανάκης  Ευάγγελος  εκ  Ρεθύμνης
  30. Τζανουδάκης  Ιωάννης εκ  Ρεθύμνης
  31. Τζεϊρανάκης  Γρηγόριος εκ Κισσάμου
  32. Τουρνάκης Ιωάννης εκ  Ρεθύμνης
  33.  Τσίβης Μιχαήλ εκ Χανίων
  34. Φιωτάκης Εμμανουήλ εκ Σελίνου
  35. Φιωτάκης Ιωάννης εκ Σελίνου
  36. Χαζιράκης Απόστολος εκ Κυδωνίας
  37. Χατζάκης Μιχαήλ εκ Κισσάμου

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ  ΑΝΑΦΟΡΕΣ

 

Αλεξάκης, Ι. Σ. (1967) Πολεμικαί αναμνήσεις.  Οι Ελληνικοί Απελευθερωτικοί Πόλεμοι 1912-1913  και το 1ον Ανεξάρτητον Τάγμα Κρητών (Τάγμα Κολοκοτρώνη),  Μέρος  Α΄ (τόμος 1ος)  &  Μέρος  Β΄ (τόμος  2ος) (Αθήναι).

Αρχολέων, Κ.Α. (1971) Ιστορικαί  Αναμνήσεις από τους Εθνικοαπελευθερωτικούς Πολέμους και Αγώνες του Ανεξάρτητου Συντάγματος  της  Κρήτης κατά τα έτη 1912-1914 εν  Ηπείρω, (Χανιά, 1971).

 Βαρουχάκης, Α.Μ. (2006), Τα υπαίθρια Γλυπτά και Μνημεία του Δήμου Χανίων, (Χανιά, Δήμος Χανίων).

Γενεράλις, Εμμ. (1926) «Μνημόσυνον  υπέρ των πεσόντων κατά τους Απελευθερωτικούς Πολέμους 1912-1913 Κρητών  Φοιτητών» στο  Eμμ. Γενεράλις, Παλμοί της Κρήτης δούλης, αυτονόμου, ελευθέρας 1885-1925, τεύχος  Α΄ (εν  Χανίοις, εκδότης Αντώνιος Μορτόλης), σελ. 82-104.

Δημοτάκης, Ν.Π. (1914) «Η μάχη της 7ης  Ιανουαρίου», στο  Κρητικόν  Ηρώον, τεύχος  Γ΄, (εν Χανίοις, έκδοσις εφημερίδος  «Ανεξάρτητος»), σελ. 132-136.

Καλλιβρετάκης, Λ.Φ. (1990) «Ημερολόγιο εκστρατείας 1912-1913. Οδοιπορικές και πολεμικές σημειώσεις  Ηπείρου – Μακεδονίας – Θράκης του εθελοντή Κωνστή Ι. Καπιδάκη»,  Ιστωρ, τευχ. 2, σελ. 51-82.

Καραβίτης, Ι. (1994), Ο Μακεδονικός Αγών Απομνημονεύματα, τόμος  Α΄,  Εισαγωγή – Επιμέλεια – Σχόλια  Γ. Πετσίβας, (Αθήνα).

Καραγιαννάκης, Ν.Μ. (1927) «Ηρώον Πολεμιστών», (Χανιά).

Kαρακίτσου Ελ.,  Καλυβιανάκη Μ. (2004), «Οι μακεδονομάχοι μαθητές Νικόλαος και Γεώργιος Γενεράλης», εφημ. Χανιώτικα Νέα, αριθμ. φυλ.  11081/29-3-2004, σελ. 12.  

Κελαϊδής, Σ.Ι. (1913)  Εθελοντικά σώματα Κρητών εν Μακεδονία,  ήτοι δράσις αυτών κατά τον Βαλκανοτουρκικών πόλεμον,  (εν Αθήναις).

Κελαϊδής Π. (1995) Κρητικοί Εθελοντές στους Απελευθερωτικούς Πολέμους 1912-13 τόμ. Β΄: Μακεδονομάχοι  και  Ηπειρομάχοι από τα  Σφακιά,  (Αθήνα, εκδόσεις «Καράβι και τόξο»).

Κέδρος (1913) [ψευδώνυμο του καθηγητού  Εμ. Μ. Χανδράκι], «Η  Νήσος των Λεόντων», στο Κρητικόν  Ηρώον, τεύχος Α΄, (εν Χανίοις, έκδοσις εφημερίδος  «Ανεξάρτητος»),  σελ. 43-46.

Κουμής, Ι. (1995) «Ημερολογιακές  αναμνήσεις  Ιακώβου  Κουμή, εθελοντού πολέμου εις τον Ηπειρωτικόν Αγώνα 1912-1913 φοιτητού Νομικής» στο Γ. Ν. Μάντακα, Ελληνο-Τουρκικός και Ελληνο-Βουλγαρικός πόλεμος 1912-1913  με τη συμμετοχή και Κρητών Εθελοντών πολέμου, (Κρήτη), σελ. 173-198.

Κωνσταντινίδης, Κ.Λ. (1913) «Από την δράσιν του Κρητικού Φοιτητικού Λόχου: Η ιστορική  μάχη  της 8 προς την 9 Δεκεμβρίου», εφημ. Ανεξάρτητος, αριθμ. φυλ. 58/24-2-1913.

Κωνσταντινίδης, Κ.Λ. (1914) «Μία σελίς εκ της γιγαντομαχίας του Μπιζανίου. Η 5η προς την 6ην Δεκεμβρίου 1912» στο Κρητικόν  Ηρώον, τεύχος Δ΄, (εν Χανίοις, έκδοσις εφημερίδος «Ανεξάρτητου»), σελ. 182-187. 

Λαγουμιτζάκης,  Κ. Γ. (1915) Μνημόσυνα  ήτοι τραγούδια δημοτικά αναφερόμενα εις τους ήρωας των δύο ενδόξων πολέμων, (Εν Χανίοις, εκ του τυπογραφείου της «Νέας  Ερεύνης»).

 Μαγκρίνη (1914), «Εκ  των  1370, 913 εκτός μάχης» στο Κρητικόν  Ηρώον, τεύχος  Α΄, (εν Χανίοις, έκδοσις εφημερίδος «Ανεξάρτητου»), σελ. 14.

 Μάρης Α.(1989) «Ελληνικός στρατός από Κρήτες. Πως συνεκροτήθη το 14ο Σύνταγμα Χανίων» στο  Ν. Κ. Χριστάκου,  Η πρώτη ώρα, (α.τ.), σελ. 124-136.

Μαρκοπούλος, Δ.Γ. (1912) «Περικοπαί από γράμματα στρατιώτου», εφημ.  Ανεξάρτητος, αριθμ. φυλ.  47/2-12-1912.

Μαρκόπουλος, Δ.Γ. (1913) «Η  Μάνδρες» στο  Κρητικόν  Ηρώον, τεύχος Β΄, (εν Χανίοις, έκδοσις εφημερίδος «Ανεξάρτητου», 1913), σελ.  81-84.

Μπαδογιάννης  Πρ. (1989)  στο  Ν. Κ. Χριστάκου,  Η πρώτη ώρα, (α.τ.), σελ. 17-55.

Πωλογιώργης, Χ. (1914), «Η δράση του Ανεξάρτητου  Συντάγματος  Κρητών. “Το Τάγμα του Κολοκοτρώνη”» στο Κρητικόν  Ηρώον, τεύχος Δ΄, (εν Χανίοις, έκδοσις εφημερίδος «Ανεξάρτητου»), σελ. 149-154.

Σημαντηράκη, Μ. (2003),  «Αναφορές  στο  παρελθόν:  Μαθητές  του  Γυμνασίου Χανίων  συνθέτουν και  τραγουδούν Χριστουγεννιάτικα &  Αγιοβασιλιάτικα  κάλαντα  στις αρχές του 20ου  αιώνα  για τις ανάγκες  του εθνικού  μας  στόλου   και   για  τους  Μακεδονομάχους  συμμαθητές τους», εφημ. Χανιώτικα Νέα, αριθμ. φυλ.  10884/7-9-2003, σελ. 9.  

Υπουργείον  Στρατιωτικών (1930),  Αγώνες  και  Νεκροί 1830-1930, τομ. Α΄  (εν  Αθήναις).

Χαζιράκης, Ι.Μ. (1913) «Οι νέοι Ιερολοχίται», στο Κρητικόν Ηρώον, τεύχος Α΄, (εν Χανίοις, έκδοσις εφημερίδος «Ανεξάρτητου»), σελ. 11.

 Χατζιδάκης, Ι.Κ. (1927) «Από τον Αγώνα 1912-1913» στο Ηρώον Πολεμιστών, επιμ. Ν. Μ. Καραγιαννάκη, (Χανιά), σελ. 59.