Ιστορια
«απΟ τα κατω»: Παιδια και νεοι μεσα απο το πρωτο παιδικο λευκωμα
που κυκλοφορησε στην Ελλαδα
στα τελη του 19ου αιωνα
Αντώνιος Χουρδακησ
Αν. Καθ. Παν/μίου Κρήτης
1. Από τη μακροϊστορική στη μικροϊστορική προσέγγιση της παιδείας
Είναι γεγονός ότι τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μεγάλο ενδιαφέρον- όχι μόνο στο διεθνή αλλά και στον ελληνικό επιστημονικό χώρο για την ιστορία της καθημερινής ζωής των απλών ανθρώπων. Έτσι, αυτοβιογραφικές αφηγήσεις, απομνημονεύματα, προσωπικά ημερολόγια, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, αναμνήσεις, λευκώματα κ.ά., αρχίζουν πλέον να έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα αφού φαίνεται να αναδεικνύουν τους «αφανείς» της ιστορίας, τους οποίους η επίσημη γενική και παραδοσιακή ιστοριογραφία φαίνεται να τους θεωρεί βουβούς και να τους παραμερίζει.
Γίνεται, λοιπόν, όλο και περισσότερο αντιληπτό ότι για να μπορέσει να εισχωρήσει κανείς στην ατμόσφαιρα μιας εποχής και να διευρύνει τις ιστορικές γνώσεις του, θα πρέπει να μελετήσει τα βιώματα, ακόμα και της παιδικής ηλικίας, των καθημερινών ανθρώπων, τον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους και τους γύρω τους, τα προσωπικά τους ενδιαφέροντα και τις καθημερινές προτιμήσεις τους, τα γούστα τους, τα πρότυπά τους, τα όνειρα, τις προσδοκίες τους, τις ελπίδες και τις απογοητεύσεις τους και τις απόψεις τους γύρω από ποικίλα ζητήματα, ηθικά, φιλοσοφικά, κοινωνικά.
Μέσα από το πρίσμα αυτό των μικροϊστορικών προσεγγίσεων, το ιστορικό υλικό αναφέρεται στο μεμονωμένο και όχι στο μαζικό, στο «υποκειμενικό» και όχι στο «αντικειμενικό», στο ατομικό και όχι στο συλλογικό. Δεν πρόκειται ωστόσο για μια αναφορά αποκομμένη από τον κορμό του ιστορικού συγκείμενου (σε μακροϊστορικό επίπεδο) αλλά για μια αναγωγή στο μέρος που ούτως ή άλλως παραμένει πάντοτε εντός του ιστορικο-πολιτισμικού συνόλου. Έτσι υποκειμενικό και αντικειμενικό συγκλίνουν και διενεργείται μια αδιάκοπη ροή μεταξύ ψυχολογίας και ιστορίας.
Από την πλευρά του ιστορικού της εκπαίδευσης ένα τέτοιο υλικό μπορεί να προσφέρει νέες δυνατότητες στη μελέτη ενός ευρύτατου φάσματος παιδικών συναισθημάτων και αντιλήψεων. Όποιος θέλει να γίνει δάσκαλος πρέπει να είναι σε θέση να γίνει μαθητής και να μάθει πώς ένα παιδί συνδέεται με τον κόσμο του, αντιλαμβάνεται τον καθένα γύρω του, πώς ονειρεύεται, αγαπάει ή μισεί, πώς παίζει, γιατί φοβάται και γιατί τεμπελιάζει, τι προτιμά. Αλλά και η ιστορία της παιδείας από την πλευρά της έχει πολλά να προσφέρει σε μια τέτοιου είδους εκπαίδευση των εκπαιδευτικών.
Ο ιστορικός στην προσπάθειά του αυτή να φέρει στο φως την κρυμμένη ιστορία των ατόμων μπορεί να χρησιμοποιήσει ως ιστορική πηγή το καθετί, με την επιφύλαξη βέβαια της ελλειματικότητας και αποσπασματικότητας του υλικού του. Ουσιαστικά, η ιστορία που γράφεται στην περίπτωση αυτή είναι μια ιστορία «από τα κάτω» («history from below»), μια ιστορία που κινείται από το κέντρο προς την περιφέρεια. Είναι αυτό που ο Jacques Le Goff αποκαλούσε το «και τα λοιπά της ιστορίας».
Η παρούσα εισήγηση, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον της σε ένα τέτοιο μικροϊστορικό πλαίσιο, παρουσιάζει ένα μοναδικό παιδικό λεύκωμα των αρχών του 20ου αιώνα (1900-1904) και επιχειρεί να αναδείξει τη σημασία ενός τέτοιου υλικού για την ιστορία της παιδείας και της παιδικής ηλικίας της εποχής. Μέσα από τα φύλλα του Λευκώματος ξεδιπλώνεται ο κόσμος των ρομαντικών αναζητήσεων, των ονείρων, των φιλοδοξιών, των ιδεών και των αξιών, καθώς και των συναισθημάτων και καθημερινών προτιμήσεων των παιδιών στο γύρισμα του 19ου αιώνα. Η μελέτη των «Μικρών Μυστικών», όπως τιτλοφορείται το Λεύκωμα, μας παρουσιάζει όλο το μικρόκοσμο των συνδρομητών του περιοδικού της «Διαπλάσεως των Παίδων» που εξέδιδε τα τετράδια αυτά από το 1897. Την αντίληψη αυτή είχαν σχηματίσει και τα ίδια τα παιδιά που αντάλλασσαν αυτά τα τετράδια. Χαρακτηριστική είναι η διατύπωση σε επιστολή ενός μικρού φίλου της Διαπλάσεως για την αξία αυτών των τετραδίων: «ναποκτώμεν ειλικρινείς και πολυτίμους φίλους, των οποίων, εάν δεν γνωρίζωμεν την μορφήν, γνωρίζομεν κάτι πολύ υψηλότερον· δηλαδή την ψυχήν, τα αισθήματα και τας ιδέας».
Η «Διάπλασις των Παίδων» που είναι από τα πρώτα παιδικά περιοδικά που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα για εβδομήντα περίπου χρόνια (1879-1948) καινοτομεί με την έκδοση και την κυκλοφορία ενός μικρού λευκώματος με ερωτήσεις που ανταλλάσσονταν μεταξύ των συνδρομητών του στις αρχές του 1897.
Ο τρόπος με τον οποίο το περιοδικό αναφέρεται στα λευκώματα και προσπαθεί να εισάγει τη ‘μόδα’ τους στους μικρούς συνδρομητές του, καθώς και η περιγραφή που κάνει σ’ αυτά μέσω του κανονισμού των Μικρών Μυστικών, που θα δημοσιεύσει στο επόμενο τεύχος, δείχνει ότι αφενός μεν τα παιδικά λευκώματα εισάγονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα και αφετέρου ότι τα παιδιά και οι νέοι δεν έχουν πρότερη εμπειρία γύρω από αυτά. Έτσι, από την άποψη αυτή το λεύκωμα είναι μονογενές και η αξία του μεγάλη. Στον πρώτο, άλλωστε, κανονισμό των λευκωμάτων αυτών ο συντάκτης του περιοδικού απευθυνόμενος στους μικρούς φίλους του περιοδικού, είναι πολύ διαφωτιστικός ως προς το θέμα αυτό: «Το κατ’ εμέ, ελπίζω ότι θα σας αρέση πολύ και ότι θα εισαχθή και παρ’ ημίν η ωραία συνήθεια της ανταλλαγής των ‘Μικρών Μυστικών’, η οποία, εις όλα σχεδόν τα μέρη του πολιτισμένου κόσμου, αποτελεί μίαν από τας προσφιλεστέρας ενασχολήσεις της νεότητος».
Ο πρώτος κανονισμός των «Μικρών Μυστικών» δημοσιεύεται το 1896 για να ακολουθήσουν στη συνέχεια και άλλοι. Σημαντικός όρος ήταν ότι τα τετράδια αυτά, αφού συμπληρωνόταν έπρεπε να σταλούν στον παραλήπτη τους μέσω του Γραφείου της Διαπλάσεως. Αυτό σήμαινε ότι τα τετράδια έμεναν ανοικτά ώστε να μπορεί να ελέγχει το περιεχόμενό τους το περιοδικό: «Η Διάπλασις … αναγινώσκει το τετράδιον, και αν εγκρίνη τας απαντήσεις… το στέλλει ταχυδρομικώς… Τετράδια με ακόσμους και απρεπείς απαντήσεις, με προσωπικούς υπαινιγμούς, με πειράγματα κτλ. δεν διαβιβάζονται υπό της Διαπλάσεως». Τα τετράδια αυτά οι μικροί φίλοι του περιοδικού μπορούσαν να τα δέσουν και να φτιάξουν έτσι ένα, δύο ή και περισσότερα λευκώματα.
Η διάδοση και κυκλοφορία των «Μικρών Μυστικών» φαίνεται ότι ήταν πολύ μεγάλη. Σύμφωνα με τη Διάπλαση, μέχρι τον Ιανουάριο του 1900 «περισσότερα των 8.000 τετραδίων διήλθον…εκ των γραφείων της, δύο δε εκδόσεις Μικρών Μυστικών, εκ 30.000 αντιτύπων, εξηντλήθησαν» και ετοιμαζόταν και τρίτη. Ας μην ξεχνάμε ότι τα «Μικρά Μυστικά» όπως και το ίδιο το περιοδικό, κινούνταν σε μια γεωγραφία που απλωνόταν τότε εκτός των ελληνικών συνόρων, από τη Βάρνα και την Οδησσό ως τη Μασσαλία και την Αλεξάνδρεια και από το Πορτ-Σάϊδ ως την Κωνσταντινούπολη, την Αγχίαλο και την αυτόνομη Κρήτη, σε παροικίες της Ευρώπης και της Αφρικής.
Τα παιδιά μπορούσαν να συμμετέχουν στην ανταλλαγή των «Μικρών τους Μυστικών» μόνο με ψευδώνυμό και, εφόσον το επιθυμούσαν, τότε μόνο αποκάλυπταν το όνομά τους. Τα ψευδώνυμα αυτά αποτέλεσαν «αληθινό καθρέπτη του πνεύματος που επικρατούσε την εποχή εκείνη» και προσφέρονται πραγματικά για «πολλών ειδών αναγνώσεις».
Η «Διάπλαση», όπως ακριβώς και τα «Μικρά Μυστικά», αν και απευθυνόταν σε παιδιά και νέους όλων των κοινωνικών στρωμάτων, δεν αγοραζόταν από όλους. Όπως σημειώνει το ίδιο το περιοδικό, είτε με άμεσο είτε με έμμεσο τρόπο, οι συνδρομητές του ανήκαν σε πλούσιες και εύπορες οικογένειες. Ειδικότερα, επρόκειτο για παιδιά και νέους των οποίων οι γονείς ήταν μεγαλέμποροι, τραπεζίτες, επιχειρηματίες, πολιτικοί, δικηγόροι, γιατροί, στρατιωτικοί, ανώτεροι υπάλληλοι, κτηματίες, βιομήχανοι, κλπ.
Οι ερωτήσεις ήταν οι εξής:
Όνομα και Επώνυμο:
Πατρίς:
Τόπος διαμονής:
Χρονολογία:
1.Ποίον χρώμα προτιμάτε;
2.Ποίον άρωμα σας αρέσει περισσότερον;
3.Ποίον άνθος σας είνε προσφιλέστερον;
4.Ποίον ζώον αγαπάτε περισσότερον;
5.Ποίον χρώμα οφθαλμών και κόμης προτιμάτε;
6.Ποίον είνε, κατά την γνώμην σας, το καλλίτερον προτέρημα;
7. Ποίον είνε, κατά την γνώμην σας, το χειρότερον ελάττωμα;
8.Εις τι προς αρέσει να καταγίνεσθε;
9.Ποίον είδος αναψυχής σας αρέσει περισσότερον;
10.Ποία είνε, φρονείτε, η μεγαλητέρα ευτυχία εις τον κόσμον;
11.Ποίαν τύχην θεωρείτε ως περισσότερον αξιολύπητον;
12.Αν επιτρέπεται η ερώτησις, -πόσων ετών είσθε;
13.Ποίον όνομα θα ελαμβάνετε, εάν η εκλογή αφίνετο εις υμάς;
14.Ποία υπήρξεν η ευτυχεστέρα στιγμή του βίου σας;
15.Ποία δε η δυστυχεστέρα;
16.Ποία είνε η κυριωτέρα σας ελπίς;
17.Έχετε φίλους και φίλας ειλικρινείς;
18.Ποία είνε η πλέον ευχάριστος στιγμή της ημέρας σας;
19.Ποίον ιστορικόν πρόσωπον θαυμάζετε περισσότερον;
20.Ποίον ήρωα μυθιστορίας ή δράματος συμπαθείτε περισσότερον;
21.Εις ποίον μέρος θα επροτιμάτε να κατοικήτε;
22.Ποίον συγγραφέα προτιμάτε;
23.Ποίον ζωγράφον;
24.Ποίον μουσικόν;
25.Εάν δεν ήσθε ό,τι εγγενήθητε, τι ηθέλατε να είσθε;
26.Τι πράγμα θαυμάζετε περισσότερον εις την φύσιν;
27.Ποία τοποθεσία σας έκαμέ ποτε την μεγαλυτέραν εντύπωσιν;
28.Ποίον φαγητόν σας αρέσει περισσότερον;
29.Προτιμάτε σκληρόν ή μαλακόν στρώμα;
30.Ποίον ξένον έθνος αγαπάτε περισσότερον;
-Γράψατε μίαν ιδέαν ιδικήν σας, ή ξένην, την οποίαν να επιδοκιμάζετε.
Το δημοσιευόμενο στη μελέτη αυτή παιδικό Λεύκωμα (η παλαιότερη ανταλλαγή φέρει τη χρονολογία 4 Σεπτεμβρίου του 1900 και η πιο πρόσφατη 1 Ιανουαρίου του 1904), αποτελείται από 64 τετράδια διαστάσεων 0,14 Χ 0,11 τυπωμένα σε υπόλευκο χαρτί. Τα τετράδια έχουν δεθεί σε ένα μικρό βιβλιάριο με σκληρό δερμάτινο εξώφυλλο χρώματος σκούρο βυσσινί. Το κυριότερο πρόβλημα του Λευκώματος είναι η αρίθμηση των τετραδίων του. Ορισμένα τετράδια φέρουν μέχρι και τρεις αριθμήσεις στο επάνω δεξιό τμήμα τους. Η πρώτη δεν συμπίπτει πάντοτε με τη δεύτερη ή την τρίτη, πράγμα που σημαίνει ότι τα τετράδια του Λευκώματος έχουν ξαναδεθεί με άλλη σειρά. Η δεύτερη ή τρίτη συρραφή δεν έγινε με βάση τη χρονολογία αποστολής των τετραδίων, αλλά προφανώς με βάση το περιεχόμενο ή με κριτήρια που έθεσε ο κάτοχος ή οι κάτοχοι του Λευκώματος. Εμείς τηρήσαμε τη σειρά του τελευταίου κατόχου τόσο για λόγους μεθοδολογικούς όσο και για λόγους ουσίας, αφού δεν έχουμε τα τετράδια των άλλων σειρών. Κάθε τετράδιο περιέχει 10 σελίδες. Στην πρώτη σελίδα που έχει με κεφαλαιογράμματη γραφή τον τίτλο «ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΜΟΥ ΜΥΣΤΙΚΑ», ζητούνται τα στοιχεία του συνδρομητή, όνομα και επώνυμο, πατρίδα, τόπος διαμονής και χρονολογία, ενώ επάνω δεξιά υπάρχει η ένδειξη <Αριθ.> για να μπορεί να αριθμήσει ο κάτοχός του τα τετράδια μόλις μάζευε έναν ικανοποιητικό αριθμό τετραδίων και να φτιάξει το προσωπικό του άλμπουμ. Στα αριστερά του πρώτου φύλλου του τετραδίου υπάρχει ανθέμιο με το ζωγραφισμένο προφίλ της γυναίκας που συμβόλιζε το περιοδικό, δηλαδή της ίδιας της Διάπλασης, και της οποίας το σκίτσο είναι το ίδιο με αυτό που υπάρχει στις στήλες της Αλληλογραφίας του περιοδικού. Με πολύ μικρά γράμματα, στη ράχη σχεδόν του πρώτου φύλλου του τετραδίου σημειώνεται το τυπογραφείο και ο αριθμός της σειράς του (π.χ. «Τύποις Εστίας 2459»).
Στις επόμενες σελίδες του τετραδίου βρίσκονται κατανεμημένες (ανά δεκάδα: 1-10, 11-20, 21-30) οι ερωτήσεις με τον αντίστοιχο χώρο απέναντί τους για τις απαντήσεις των παιδιών. Κάθε «τυπογραφικό σαλόνι» περιλάμβανε τις δέκα ερωτήσεις με τις απέναντι αντίστοιχες δέκα άδειες γραμμές για κάθε απάντηση. Στην τελευταία σελίδα του τετραδίου, η οποία επιγραφόταν «Αυτόγραφον» και είχε διακοσμημένο περιθώριο, ζητούσε από τα παιδιά να γράψουν μια ιδέα τους και να υπογράψουν. Κάτω σε υποσελίδειο περιθώριο υπήρχε το όνομα του εκδότη («Εκδότης: Ν. Π. Παπαδόπουλος, Διευθυντής της ‘Διαπλάσεως των Παίδων’, εν Αθήναις»).
Πολλά τετράδια είναι ζωγραφισμένα από τα ίδια τα παιδιά με σημαίες, λουλούδια, ανθρώπινες φιγούρες, μονογράμματα, καλλιτεχνικά σχήματα και πλαίσια, βαρκούλες, γοργόνες, που πολλά από αυτά παραπέμπουν στα ψευδώνυμα που χρησιμοποιούσαν τα ίδια. Σε κάποια τετράδια οι μικροί συνδρομητές συνήθιζαν να επικολλούν και τη φωτογραφία τους. Τα παιδιά χρησιμοποιούν μπλε ή μαύρο μελάνι και σε ελάχιστες περιπτώσεις κόκκινο. Άλλοτε η γραφή είναι πολύ καλλιτεχνική και άλλοτε βιαστική και δυσανάγνωστη. Σε ελάχιστες περιπτώσεις έχει πέσει μελάνι με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατή η ανάγνωση κάποιων απαντήσεων.
Τα στοιχεία των παιδιών που αντάλλαξαν μεταξύ τους τα «Μικρά Μυστικά», σύμφωνα με τις πληροφορίες που τους ζητούσε το ίδιο το Λεύκωμα, παρουσιάζονται στον επόμενο πίνακα, ο οποίος περιλαμβάνει: το ψευδώνυμο (ή και το όνομα) του κάθε παιδιού, την πατρίδα του, τον τόπο διαμονής του, τη χρονολογία και την υπογραφή του.
Από τα 59 παιδιά που συμμετέχουν στο Λεύκωμα (τα τετράδια είναι 64 αλλά τα 5 προέρχονται από τους ίδιους ανταλλάσσοντες) 21 αποκαλύπτουν το όνομά τους (κυρίως το αποκαλύπτουν στην υπογραφή τους), ενώ 8 παιδιά σημειώνουν μόνον τα αρχικά τους. Οι υπόλοιποι χρησιμοποιούν μόνο το ψευδώνυμό τους.
Η πατρίδα ή ο τόπος διαμονής των παιδιών πολλές φορές μπορεί να είναι πραγματικός αλλά και φανταστικός, ή μυθιστορηματικός, όπως π.χ. «η χώρα των Γιγάντων», «η χώρα των Μακάρων», «Ναυτίλος», «Έρημος Σαχάρα», «Ουρανός», «Γη, Θάλασσα, Ωκεανός», «Αμβρακία» (αρχαία ονομασία της Άρτας), ή να αντανακλά συναισθήματα απογοήτευσης των παιδιών, όπως «Επίγειος Κόλασις» και «μεταξύ Θανάτου και Ζωής». Χαρακτηριστικό είναι ότι πολλά παιδιά που ανταλλάσσουν «Μικρά Μυστικά» προέρχονται από περιοχές της οθωμανικής αυτοκρατορίας ή περιοχές της ελληνικής διασποράς, όπως: Δράμα, Ροδόπη, Λέσβος, Χίος, Κρήτη, Δούναβης, Οδησσός, Ανδριανούπολη Σινώπη, Κυδωνιές, Σμύρνη, Κάιρο, Αλεξάνδρεια, Κωνσταντινούπολη.
Από τα παιδιά του πίνακά μας που συμμετέχουν στις ανταλλαγές των «Μικρών Μυστικών» και υπήρξαν και συνδρομητές της Διαπλάσεως έγιναν αργότερα γνωστοί στο χώρο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι οι συνδρομητές Σταμάτιος Σταματίου (1881-1946) και ο Κωνσταντίνος Ν. Κωνσταντινίδης (1885-1971). Ο πρώτος με το ψευδώνυμο «Κεντρί» υπήρξε δημοσιογράφος από τη Ναύπακτο και ανώτερος διοικητικός υπάλληλος και όπως μαθαίνουμε επιδόθηκε στη συγγραφή ευθυμογραφικών ηθογραφικών αφηγημάτων με τον τίτλο «Ιστορίες του χωριού». Συνήθιζε να υπογράφει ως Σταμ.Σταμ. Ο δεύτερος είναι ο συνδρομητής με το ψευδώνυμο «Αταβύριον Ρόδου». Πρόκειται για τον ροδίτη αλεξανδρινό ποιητή (γεννήθηκε στην Αλεξάνδρεια αλλά καταγόταν από τη Ρόδο) και εκδότη του περιοδικού «Νέα Ζωή», του οποίου το εφηβικό τετράδιο έχουμε στην συλλογή και ο οποίος αργότερα, στις 10 Σεπτεμβρίου 1912, θα πάρει συνέντευξη από τον Ελευθέριο Βενιζέλο για το δωδεκανησιακό ζήτημα που θα δημοσιευθεί στην αλεξανδρινή εφημερίδα «Ταχυδρόμος».
Το καταπληκτικό αλλά και ταυτόχρονα μοναδικό στοιχείο του Λευκώματος είναι ότι χωρίς αυτό θα είχαν ίσως χαθεί τόσο για την ιστορία της παιδικής ηλικίας όσο και για τη νέα προσέγγιση της ιστορίας της παιδείας τα χρώματα και τα αρώματα της εποχής, έτσι όπως μας τα έδωσαν οι αισθήσεις των παιδιών, οι γεύσεις και οι διατροφικές τους συνήθειες, τα προσφιλή εξωσχολικά τους αναγνώσματα, τα χόμπυ και η οργάνωση του ελεύθερου χρόνου τους, η μόδα και οι συρμοί στο γύρισμα του 19ου αιώνα, όπως τις ανέδειξε η παιδική γραφίδα, τα ηθικά διλήμματα και οι ελπίδες των παιδιών και των νέων, με άλλα λόγια η πραγματικότητα της μικρής κλίμακας ζωής.
Ας επιλέξουε για τις ανάγκες της εισήγησής μας αυτής μερικές από τις απαντήσεις των παιδιών.
Στο δεύτερο ερώτημα «ποίον άρωμα σας αρέσει περισσότερον;», που ουσιαστικά είναι συνέχεια του πρώτου, τα παιδιά καλούνται να αποκαλύψουν άμεσα ή έμεσα την αρεσκεία τους και επομένως στοιχεία του χαρακτήρα τους. Πολλά από τα αρώματα που αναφέρουν μας παραπέμπουν στο αστικό περιβάλλον των συνδρομητών, αναπαριστάνοντας γεύσεις και οσφρήσεις της εποχής. Στην πρώτη ομάδα των απαντήσεων των παιδιών υπάρχουν δύο απαντήσεις που προέρχονται από δύο συνδρομήτριες που ζουν η μία στη Σμύρνη και η άλλη στην Οδησσό. Να υποθέσουμε ότι τα αρώματα που αναφέρουν μας παραπέμπουν στον κόσμο των δεσποινίδων και των καλλυντικών που χρησιμοποιούσαν τότε στις αρχές του αιώνα; Είναι τα Reseda και Violette. Στο «Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης» και στο λήμμα ‘(η) ρεζεδά’ όπου σημειώνεται ότι η λέξη συναντάται και ως ‘(ο) ρεζεδάς’ και ‘(το) ρεζεντά’, αναφέρεται ότι πρόκειται για «φυτόν της οικογενείας των ρεζεδοειδών, ου είδη τινά καλούνται ώχρα, μεσαντρούλα, αγκυόστρα, γαϊδουρόχορτο, ώχηστρα, βρωμούσα». Τα φυτά αυτά αποτελούν και σήμερα βασικό συστατικό σύγχρονων eaux de toilettes. Από την άλλη η συχνή αναφορά του ‘ίου’ μας φέρνει στο νου εκείνες τις υποδειγματικές διδασκαλίες, πραγματογνωσίες, που παρουσιάζονται για το φυτό αυτό στα εκπαιδευτικά περιοδικά της ίδιας ακριβώς χρονικής περιόδου. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτών των πραγματογνωσιών συναντάμε στο παιδαγωγικό περιοδικό «Δημοτική Εκπαίδευσις» της Εταιρείας Ελλήνων Διδασκάλων και του Παγκρητίου Συλλόγου Δημοδιδασκάλων.
Στο τρίτο ερώτημα του Λευκώματος, «ποίον άνθος σας είνε προσφιλέστερον;» μαθαίνομε ποια λουλούδια προτιμούσαν τα παιδιά και ποια θα ήθελαν προφανώς να είχαν στο δωμάτιό τους ή γύρω τους. Έτσι ζωντανεύουν μέσα από τα λόγια τους στοιχεία του χθες που θα είχαν χαθεί οριστικά όπως και η ίδια η εποχή στην οποία έζησαν, αρώματα, χρώματα, λουλούδια, στοιχεία που δεν θα ενδιέφερε μια παραδοσιακή ιστορία να τα καταγράψει. Αντίθετα, η νέα προσέγγιση της ιστορίας δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γι’ αυτόν τον ρομαντικό, ποιητικό και συναισθηματικό κόσμο των παιδιών και των νέων. Είναι η άλλη πλευρά της ιστορίας, η ιστορία από τα κάτω. Από την κατηγορία αυτή ενδιαφέρον παρουσιάζουν απαντήσεις των παιδιών που θεωρούνται κλασικές ακόμα και σήμερα, όπως τα ρόδα, τα κρίνα, τα γιασεμιά κλπ., ενώ ιδιαίτερα τραβάει την προσοχή μας το φυτό «μη με λησμόνει» το οποίο αναφέρεται και με την επίσημή του ονομασία ως «Μυοσωτίς». Πρόκειται για καλλωπιστικό φυτό. Τα άνθη του είναι μπλε, λευκά και ρόδινα. Συνήθως το φυτό αυτό το συναντάμε σε κήπους σε ομοιόμορφα παρτέρια ως μπορντούρα. Αυτό ίσως να υποδηλώνει και την κοινωνική θέση των παιδιών: κήποι περιποιημένοι με μπορντούρες ανήκαν σε εύπορα κοινωνικά περιβάλλοντα. Η ονομασία «μη με λησμόνει» είναι μεταφορά στην ελληνική της αντίστοιχης γαλλικής « ne m’oubliez pas», και δείχνει μια σαφή ερωτική διάθεση των παιδιών. Άλλα παιδιά προτιμούν τη κοινή ονομασία του φυτού και άλλα την καθαρεύουσα παραπέμποντάς μας στο γλωσσικό ζήτημα που αναφαίνονταν την περίοδο αυτή και που έθετε το δίλημμα δημοτική ή καθαρεύουσα.
Από το βασίλειο των φυτών τα ερωτήματα του Λευκώματος στρέφονται τώρα προς το βασίλειο των ζώων, ρωτώντας τα παιδιά: «ποίον ζώον αγαπάτε περισσότερον;». Στις περισσότερες των περιπτώσεων τα ζώα συμβολίζουν ανθρώπινα χαρακτηριστικά, προτερήματα και ελαττώματα. Γίνονται οι φίλοι και οι ήρωες των παιδιών. Από τις απαντήσεις των παιδιών των αρχών του 20ου αιώνα δεν βλέπουμε μόνο τις προτιμήσεις τους σε ζώα αλλά και το τι ονόματα συνήθιζαν να δίνουν στους τετράποδους φίλους τους (Βραζιλιανή, Τιτάνας, Λήλη, κλπ.). Στον κόσμο όμως των αστών μας παραπέμπουν οι απαντήσεις των παιδιών που προτιμούν το άλογο και την ιππασία: -τον ίππον, -τον ίππον και όταν ανέρχωμαι επί της ράχης του, -τον ίππον όταν κάμνω γκαλόπ, -τον ίππον τον όνον τον κύνα και Λέοντα, -το περιστέρι και τον ίππον (από τα τετράποδα εννοήτε). Μέρος των απαντήσεων των παιδιών κρύβει περιπαιχτική διάθεση και ειρωνεία, παραπέμποντας ωστόσο και σε διατροφικές συνήθειες των πλουσίων και ευπόρων της εποχής: -τον λαγόν όταν είναι στιφάδο, -τον λαγωόν, -αρνάκι μ’ αρέσει ψητό και οβελόν περασμένον ελάτης, τους ποντικούς του…του βωδιού.
Τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντα και τις ενασχολήσεις (χόμπυ) των παιδιών τον ελεύθερο χρόνο τους ζητούν να καταγράψουν η έβδομη και όγδοη ερώτηση. Η ύπαρξη του ελεύθερου χρόνου ως κοινωνικού μεγέθους θεωρείται και σήμερα ότι έχει βαρύνουσα σημασία στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, ιδιαίτερα των νέων. Ωστόσο, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι ο ελεύθερος χρόνος των εργαζομένων στις αρχές του αιώνα συνιστούσε ως ένα βαθμό απειλή για τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και η γνωστή ρήση που είδαμε να την καταχωρούν στις απαντήσεις τους και παιδιά του δικού μας Λευκώματος -«αργία μήτηρ πάσης κακίας»- φαίνεται να εξέφρασε παρόμοιες αντιλήψεις και στάσεις. Οι αναπαραστάσεις του κοινωνικού χρόνου της εργατικής τάξης, η οποία βρίσκει ως μόνο στήριγμα την εργασία («η εργασία παρηγορεί υψούσα και ενισχύουσα την ψυχήν») δεν τις επέτρεπαν το θέατρο και τον περίπατο αλλά την έγκαιρη επιστροφή της στην εργασία. Επιπλέον, η παιδική εργασία (ακόμα και όταν δια νόμου το 1912 απαγορεύθηκε τελικά να δουλεύουν παιδιά κάτω των δώδεκα χρονών) δεν άφηνε περιθώρια ελεύθερου χρόνου στα φτωχά παιδιά που από πολύ νωρίς τα «επιστράτευαν» οι γονείς τους. Χρειάστηκε να περάσει ένας αιώνας για να αλλάξουν οι αντιλήψεις αυτές. Στο ερώτημα του λευκώματος «εις τι προς αρέσει να καταγίνεσθε;» και «ποίον είδος αναψυχής σας αρέσει περισσότερον;» οι απαντήσεις των παιδιών αποκαλύπτουν το αστικό και μεγαλοαστικό περιβάλλον απ’ όπου προέρχονταν. Την πρώτη θέση στις προτιμήσεις τους κατέχουν η μουσική και η ζωγραφική. Να σημειώσουμε ότι τα κυριότερα μουσικά όργανα που μάθαιναν τα παιδιά, όπως προκύπτει τόσο από την ερώτηση αυτή όσο και από επόμενη, ήταν το βιολί και το κλειδοκύμβαλο (πιάνο). Είναι χαρακτηριστικός ο μονόλογος της ηρωίδας του περιοδικού, Χριστίνας, «προ του κλειδοκυμβάλου» που δημοσιεύει η Διάπλαση αναπαριστάνοντάς μας ανάγλυφα το πώς αντιμετώπιζαν τα μουσικά αυτά όργανα τα παιδιά και ο περίγυρός τους που πολλές φορές εν ονόματι μιας μεγαλοαστικής νοοτροπίας τα ανάγκαζε να τα μάθουν χωρίς ωστόσο να δείχνουν τα ίδια ιδιαίτερο ενδιαφέρον: «Πάλι πιάνο… και πάλι πιάνο!… αιωνίως!…Μια ώρα μελέτη! Πρώτα γυμνάσματα, έπειτα σκάλες! Άχ η (sic) σκάλες!.. πού να πέση από τη σκάλα όποιος τες εύρηκε!... Ρρρρρρρρρρ!!! (Μιμείται με το στόμα ήχους κλιμάκων.) Ορίστε! Και όσω συλλογίζομαι ότι υπάρχουν χιλιάδες, εκατομμύρια κορίτσια και αγόρια, μικρά και μεγάλα, και ότι όλον αυτό το πλήθος, ‘ςτάς Αθήνας, ‘ςτην Ελλάδα, ‘ςτην Ευρώπη, ‘ς όλον τον κόσμον, κάμνει πρωί και βράδυ, συγχρόνως: (τραγωδεί) δο, ρε, μι, φα, σολ, λα, σι, δο ,σι, λα, σολ, φα, μι ρε, δο- και πάλι από την αρχή. Μα τι ευχαρίστησι βρίσκουν ‘ς αυτό; Και μετά τες σκάλες, τα γυμνάσματα, (με μορφασμόν) λ ε ζ- ε ξ ε ρ σ ί ς, έπειτα η θεωρία, έπειτα το κομμάτι. Ε αυτό δεν είνε και τόσω πολύ ενοχλητικό· αλλά τι τα θέλετε! Έχει κανείς τόσα άλλα! Και ύστερ’από όλα αυτά, να έρχεται και ο κύριος Φαδιέζης, -έτσι τον έβγαλα τον δάσκαλό μου,- να με σταυρόνη εδώ χάμω δυο ώρες την εβδομάδα και να μου ψάλλη…». Πάντως η ενασχόληση και με την κηπουρική φαίνεται να ήταν κάτι προσφιλές στα παιδιά. Στο παιχνίδι με το σχοινάκι μας ταξιδεύει η απάντηση μιας άλλης μικρής συνδρομήτριας: -να παίζω και να χορεύω το σχοινάκι. Ένα παιχνίδι που μας συνδέει με τον ελεύθερο χρόνο των παιδιών και αποτελούσε μια ανάσα κι ένα διάλειμμα από την πολύωρη εργασία εντός και εκτός σχολείου. Δύο παιδιά δηλώνουν ότι τους αρέσει να καταγίνονται: -εις την γυμναστικήν και -εις τας πρακτικάς τέχνας, δραστηριότητα που μας παραπέμπει στο μάθημα της γυμναστικής, της σκοποβολής, της κολυμβητικής και της κωπηλασίας, αλλά παράλληλα και στις οργανωμένες ασκήσεις μέσα από συλλόγους, όπως η ιππασία, η ξιφασκία και η σκοποβολή που αξιοποιούσαν τη σωματική άσκηση. Η εμφάνιση πάντως των σπορ, τόσο στην ελεύθερη Ελλάδα όσο και στις κοινότητες των Ελλήνων της οθωμανικής αυτοκρατορίας τοποθετείται γύρω στο 1870 και μετά, με την οργάνωση εξειδικευμένων αθλητικών σωματείων για να κορυφωθεί με τη διοργάνωση των Ολυμπιακών αγώνων το 1896 και 1906. Υπήρχαν ειδικοί σύλλογοι γυμναστικής, κωπηλασίας, ποδηλασίας, αντισφαίρισης, ποδοσφαίρου και εκδρομικοί. Τα νέα αυτά αθλήματα μεταδίδονταν πολύ γρήγορα λόγω μόδας, ιδιαίτερα στους νέους των εύπορων τάξεων, οι οποίοι μέσω αυτών επεδίωκαν να διακρίνονται. Το ποδήλατο, το οποίο αναφέρουν τα παιδιά του Λευκώματος, στην αρχή αποτελούσε προνόμιο της μεγαλοαστικής τάξης, αργότερα όμως, επειδή το κόστος του μειώθηκε, αυτό εγκαταλείφθηκε από την τάξη αυτή η οποία έδωσε τότε έμφαση στις περιηγήσεις, στις εκδρομές και αργότερα στο αυτοκίνητο. Προσφιλές χόμπυ τους ήταν και η φωτογραφία, όπως αναφέρουν στις απαντήσεις τους. Η ενασχόληση με τη φωτογραφία ενισχύθηκε και από τους διαγωνισμούς φωτογραφίας που διοργάνωνε το ίδιο το περιοδικό της Διαπλάσεως. Η φωτογραφία όμως ήταν μια ακριβή δραστηριότητα της εποχής αν αναλογιστούμε το κόστος της μηχανής και τη διαδικασία εκτύπωσης των φωτογραφίων. Πάντως, εθεωρείτο «ως μέσον τερπνόν κατά τας ώρας της σχολής» και συστηνόταν από πολλά παιδικά και εκπαιδευτικά περιοδικά. Οι φωτογραφικές μηχανές στιγμιαίας φωτογραφίας (τύπου instantanée), εισάγονταν οι περισσότερες από το Παρίσι και το κόστος τους κυμαίνονταν από 6,5 έως 186 φράγκα. Μια μέσης τιμής φωτογραφική μηχανή, όπως η μηχανή zenith, στοίχιζε γύρω στα 42 φράγκα. Μία από τις προσφιλείς απ’ ό,τι φαίνεται ενασχολήσεις των παιδιών ήταν και τα λουτρά. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η δια των λουτρών επιμέλεια του σώματος ήταν ένα θέμα που εντασσόταν και μέσα στο πλαίσιο της σχολικής υγιεινής και κατά καιρούς γράφονταν αρκετά γύρω από τη βελτίωσή της. Δάσκαλοι και παιδαγωγοί μιλούσαν για την ευεργετική επίδραση των λουτρών και την εισαγωγή των σχολικών λουτρών στην Ελλάδα «δια της καταβροχής ή της καταιονήσεως». Ένα λουτρό κάθε εβδομάδα εθεωρείτο αρκετό. Κατά το θέρος, όμως, οι μαθητές έπρεπε να λούζονται συχνότερα και κυρίως «τα παιδία τα άγοντα ηλικίαν μείζονα του δεκάτου έτους δέον να λούονται εν τη θαλάσση, ασκούμενα ούτως συγχρόνως εις το κολύμβημα».
Από τη δωδέκατη ερώτηση, όπου ζητείται από τα παιδιά να απαντήσουν πόσο χρονών είναι, «αν επιτρέπεται η ερώτησις, -πόσων ετών είσθε;», μαθαίνουμε ακριβέστερα την ηλικία των παιδιών που συμμετέχουν στην ανταλλαγή του Λευκώματός των «Μικρών Μυστικών». Σε τρεις κατηγορίες μπορούμε να ομαδοποιήσουμε τις απαντήσεις τους. Σε εκείνες όπου τα παιδιά δεν θέλουν να την αποκαλύψουν (μαζί με μια διάθεση χιούμορ) και αυτές είναι οι περισσότερες, σε εκείνες που την αποκαλύπτουν χωρίς κανένα διασταγμό και σε εκείνες που χρησιμοποιούν γρίφους, ακολουθώντας προσφιλή συνήθεια του περιοδικού. Έτσι, για να έχουμε μια ιδέα ας αναφέρουμε την πρώτη κατηγορία των απαντήσεων των παιδιών ήταν: -τι σας ενδιαφέρουν τα έτη αγνώστου;, -η αβροφροσύνη δεν το επιτρέπει, -η ερώτησις επιτρέπεται όχι όμως και η απάντησις, -δυστυχώς δεν δύναμαι να Σας είπω επειδή δεν Σας γνωρίζω, -από την ημέραν που εγγενήθην έως σήμερον, -χθες εγεννήθην, -από την ημέραν της γεννήσεως μου (sic) έως τώρα, -να ξερα τόσην αριθμητική χαράς σ’ εμένα!!, -επιτρέπεται διότι είμαι αγόρι, -διατί με ερωτάτε μήπως θέλετε να μ’ α…γοράσητε;, -αυτό το ξέρει το ληξιαρχικόν βιβλίον της πόλεως όπου εγενήθην (sic), -συγγνώμην μια στιγμή να τα μετρήσω και να σας είπω!, -τι τα θέλεις τα έτη καϊμένη (sic), με προσβάλλεις φρικτή καταδίκη, -δια το ωραίον φύλον; είσαι αναιδής, -είμαι κατά εν έτος μεγαλύτερος από πέρυσι. Όπως βλέπουμε από τις δηλώσεις τους είναι παιδιά και έφηβοι. Η κοινωνική εικόνα της ηλικίας τους, είτε την ορίζουν προς τα κάτω είτε προς τα πάνω, φαίνεται να μην αποτελεί μια σταθερή και σαφή κατηγορία που ωστόσο θα αδιαφορούσαν να αποκαλύψουν. Η νεότητα λοιπόν γι’αυτά, σαν συνολική εικόνα, είναι μία περίοδος της ηλικίας που περνάει γρήγορα, ένα στάδιο χωρίς εκατό τοις εκατό προσδιορισμένα τα όρια και τα χαρακτηριστικά του, κάτι σαν «μερικό αντικείμενο», όπως θα έλεγε και η ψυχολογία. Πάντως στην κοινωνική διαχείρηση της ηλικίας τους, με βάση τις απαντήσεις τους, φαίνεται κάθε φορά να επικρατούν τα δεσπόζοντα θεσμικά καθεστώτα αλλά και φαντασιακά στοιχεία που έχουν να κάνουν με την αναπαράσταση της ηλικιακής τους υπόστασης.
Στην δέκατη τέταρτη, δέκατη πέμπτη και δέκατη έκτη ερώτηση του Λευκώματος –«ποία υπήρξεν η ευτυχεστέρα στιγμή του βίου σας;», «ποία δε η δυστυχεστέρα;» και «ποία είνε η κυριωτέρα σας ελπίς;» αντίστοιχα –, σε πολλές από τις απαντήσεις των παιδιών διαπιστώνουμε ότι τα διακατέχει μια νότα απαισιοδοξίας είτε λόγω της ηλικίας τους είτε λόγω των προσωπικών τους βιωμάτων. Σημαντική, ωστόσο, για τη μικροϊστορική προσέγγιση της παιδείας θεωρούμε εκείνες τις απαντήσεις των παιδιών και των νέων που συνδέουν την ευτυχία τους και τις ελπίδες τους με συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα, καταδεικνύοντας έτσι πώς η ιστορία επηρεάζει τις συγκεκριμένες ζωές και πώς αυτές οι μικρής κλίμακας ζωές βιώνουν τα ιστορικά συμβάντα. Χρειαζόμαστε, όμως, ακόμα μια επιστημολογία και μεθοδολογία που να είναι προσαρμοσμένη στις εμπειρίες αυτών των πολλών, η οποία θα μας δίδει τη δυνατότητα να αναλύσουμε το συγκεκριμένο και ειδικό. Η περίοδος που εξετάζουμε σημαδεύεται από ένα γεγονός-σταθμό στην νεότερη ιστορία της Ελλάδας, την ήττα της στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, η οποία προκάλεσε καθολική απογοήτευση, αισθήματα ντροπής και αμφισβήτηση του ίδιου του κράτους ως προς την αποτελεσματικότητά του στη διαχείριση καίριων εθνικών θεμάτων. Αισθήματα «ντροπής» γεννήθηκαν ακόμα περισσότερο στην ψυχή των Ελλήνων και από την επιβολή της Επιτροπής του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου, η οποία θα φρόντιζε για την καταβολή πολεμικής αποζημίωσης στην Τουρκία. Στις 4 Δεκεμβρίου του 1897 υπογράφεται η συνθήκη ειρήνης, η οποία επικύρωσε την κατάπαυση του «ατυχούς», όπως χαρακτηρίστηκε, ελληνοτουρκικού πολέμου. Με βάση τις συγκινησιακές αντιδράσεις των παιδιών μέσα στις απαντήσεις τους αντιλαμβανόμαστε τι φοβερές συνέπειες είχε ο πόλεμος αυτός στην καθημερινή τους ζωή. Οι νεαροί χαίρονται όταν ο πατέρας τους επιστρέφει ζωντανός από τον πόλεμο του 1897 («ψευτοπόλεμο» τον αποκαλούν) και όταν υπογράφεται η συνθήκη ειρήνης, ενώ νιώθουν δυστυχείς όταν αναγκάζονται να εγκαταλείψουν, «σαν τρελλοί», τον τόπο τους, λόγω των γεγονότων ή όταν ανακαταλήφθηκε για ένα χρόνο η Θεσσαλία από τους Τούρκους. Αναφέρουν την 21η Σεπτεμβρίου του 1899, όταν δια της κοινοβουλευτικής οδού ανατράπηκε η κυβέρνηση Ράλλη και έπειτα από έντονες παρασκηνιακές συζητήσεις σχημάτισε κυβέρνηση ο Αλέξανδρος Ζαϊμης, τις νέες εκλογές το Nοέμβριο του 1902 με την ήττα του Ζαϊμη και την εκλογική ισοπαλία Θεοτόκη και Δηλιγιάννη (από τους οποίους τελικά ο δεύτερος παίρνει την εντολή σχηματισμού κυβέρνησης, εν μέσω λαϊκών αντιδράσεων), και τέλος την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης και της Ηπείρου. Τα παιδιά εμφανίζονται πρόθυμα να υπερασπιστούν την πατρίδα τους, αισθάνονται υπερηφάνεια και διακατέχονται από τη ιδέα συγκρότησης ενός μεγάλου και ισχυρού ελληνικού κράτους με ισχυρό στρατό και στόλο στο οποίο καλούνται να συμμετέχουν με όλες τους τις δυνάμεις. Ας διαβάσουμε τις ιστορικές απαντήσεις τους για να δούμε ότι το μικροϊστορικό πλαίσιο δεν είναι ξεκομμένο από τη μακροϊστορία του και δεν μπορεί να ερμηνευθεί χωρίς το μακροκοινωνικό του υπόβαθρο.
Στη δέκατη ένατη και εικοστή ερώτηση του Λευκώματος, «ποίον ιστορικόν πρόσωπον θαυμάζετε περισσότερον;» και «ποίον ήρωα μυθιστορίας ή δράματος συμπαθείτε περισσότερον;», τα παιδιά μας αποκαλύπτουν με μοναδικό τρόπο ποια ήταν τα σχολικά και εξωσχολικά τους αναγνώσματα στις αρχές του 20ου αιώνα, καθώς και τους ήρωες με τους οποίους ταυτίζονταν, δίδοντάς μας έναν μακρή κατάλογο των παιδικών και εφηβικών αναγνωσμάτων στις αρχές του 20ού αιώνα. Κύριο κριτήριο επιλογής των ηρώων τους, όπως τα ίδια δηλώνουν, είναι το κατά πόσο οι ήρωές τους διακρίνονταν στην αρετή («όλων των μυθιστοριών τους εναρέτους ήρωας συμπαθώ», «τους ήρωας εκείνους των δραμάτων τους έχοντας ειλικρινείς διαθέσεις»). Όπως διαπιστώνουμε αρκετά παιδιά διάβαζαν και εμπνέονταν από το αρχαίο, βυζαντινό και πρόσφατο ελληνικό παρελθόν (επανάσταση του ’21). Πρώτος ήρωας στις προτιμήσεις των παιδιών ερχόταν ο Μέγας Αλέξανδρος. Είναι πάντως ενδεικτικό ότι τα παιδιά προτιμούν αυτούς που η ιστορία έχει αναδείξει ως μεγάλους. Όμηρος, ελληνική μυθολογία, τραγικοί, αρχαίοι ιστοριογράφοι, ρωμαίοι και βυζαντινοί αυτοκράτορες, αγωνιστές του 21, παρελαύνουν στις σελίδες των τετραδίων των παιδιών. Παράλληλα, η Γαλλική επανάσταση και ήρωες από την ευρωπαϊκή ιστορία και λογοτεχνία (μέσα από κείμενα μεταφρασμένα και διασκευασμένα στα ελληνικά), αποτέλεσαν, επίσης, πηγές άντλησης προτύπων για τους νεαρούς συνδρομητές μας, στοιχείο που δείχνει ότι τα παιδιά, εκτός από τα ελεύθερα αναγνώσματά τους, επηρεάζονταν και από τα μυθιστορήματα που δημοσίευε κατά καιρούς η Διάπλαση, την οποία και κατηγόρησαν πολλοί για τις επιλογές της αυτές. Μία από τους επικριτές του περιοδικού η Γαλάτεια Καζαντζάκη, απέρριπτε τα ξένα λογοτεχνικά πρότυπα που προωθούσε η Διάπλαση.
Συναφής προς τα δύο προηγούμενα ερωτήματα είναι και η εικοστή δεύτερη ερώτηση, στην οποία τα παιδιά καλούνταν να απαντήσουν «ποίον συγγραφέα προτιμούσαν». Πέρα από το διδακτικό περιεχόμενο, κριτήρια επιλογής των παιδιών για ένα συγγραφέα αποτελούσαν η φήμη του, η λογοτεχνική του ικανότητα και η ευκολία στην ανάγνωση του έργου του (απλότητα στο ύφος). Οι απαντήσεις των παιδιών και στο ερώτημα αυτό αρδεύονται σχεδόν από τις ίδιες με τις προηγούμενες ερωτήσεις πηγές, αρχαιότητα, ευρωπαϊκή λογοτεχνία, περιοδικό Διάπλαση. Από όλους τους συγγραφείς αυτοί που συχνότερα εμφανίζονται είναι ο Ιούλιος Βερν και ο Βίκτωρ Ουγγώ, οι οποίοι θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα αγαπητοί στα Διαπλασιόπουλα, αφού έργα τους, μεταφρασμένα και διασκευασμένα, δημοσίευε η Διάπλαση.
Στην εικοστή τρίτη και εικοστή τέταρτη ερώτηση των τετραδίων του Λευκώματος τα παιδιά καλούνται να δηλώσουν «ποίον ζωγράφον;» και «ποίον μουσικόν;» προτιμούν, αποκαλύπτοντάς μας καλλιτεχνικά ρεύματα και μουσικά ακούσματα στο γύρισμα του αιώνα. Ορισμένα μάλιστα παιδιά δεν παραλείπουν να αναφέρουν και συγκεκριμένα έργα των καλλιτεχνών που προτιμούσαν. Οι πολλές αναφορές στον Γύζη ίσως δεν είναι τυχαίο που συμπίπτουν και με το θάνατο του καλλιτέχνη στα 1901. Η χιουμοριστική και περιπαιχτική διάθεση κάνει και εδώ την παρουσία της, όπως διαπιστώνει κανείς από κάποιες απαντήσεις των νεαρών συνδρομητών: -τον σαλίγκαρον, ο οποίος ζωγραφίζει χωρίς χρώματα!!!!. Η φύση, τα πουλιά, τα δένδρα και τα νερά αποτελούν τη μεγάλη ομάδα των απαντήσεων των παιδιών και στην επιλογή του μουσικού. Αρκετά ωστόσο παιδιά, έχοντας μία γενική μουσική παιδεία που τους παρείχε το οικογενειακό και ευρύτερο κοινωνικό τους περιβάλλον, αναφέρουν ότι άκουγαν κλασική μουσική.
Στην εικοστή έβδομη ερώτηση, «ποία τοποθεσία σας έκαμέ ποτε την μεγαλυτέραν εντύπωσιν;», τα παιδιά αναφέρονται σε συγκεκριμένες τοποθεσίες της περιοχής που κατοικούν ή σε μέρη που έχουν επισκεφθεί στα ταξίδια τους (όπως π.χ. Βενετία, Νεάπολη, Αίγυπτο, Αμερική, κλπ.). Μία άλλη όμως κατηγορία παιδιών δίνει απαντήσεις με δηκτικό, περιπαιχτικό χαρακτήρα αποκαλύπτοντάς μας στοιχεία που προξενούσαν το γέλιο στα παιδιά. Από τη σαρκαστική τους διάθεση δεν ξεφεύγει ούτε ο καθηγητής των μαθηματικών. Ιδιαίτερη εντύπωση προξενεί η αναφορά συνδρομητή, ο οποίος μας μεταφέρει σε μια παιδαγωγική πραγματικότητα της εποχής όπου εύποροι μαθητές ήταν σώκλειστοι σε εκπαιδευτικά ιδρύματα της εποχής, όπως το Λεόντειο Λύκειο των Αθηνών[1], και βίωναν με τρομερά αρνητικό τρόπο τη ζωή τους μέσα σ’ αυτά: -δεν ηυτύχησα ακόμη να περιηγηθώ εκτός τούτου έχω την ατυχία να είμαι κλεισμένος ως μαθητής εις το Λεόντειον Λύκειον από την ταράτσαν του οποίου βλέπω μόνον τα κεραμύδια των απέναντι οικιών ερωτήσατέ με λοιπόν οποία … κεραμύδια μου έκαναν την μεγαλητέραν (sic) εντύπωσιν να Σας απαντήσω, -η τοποθεσία των διόπτρων του καθηγητού των μαθηματικών, -η τοποθεσία μιας θαυμασίας μύτης, -η εξοχή της κοιλίας ενός προγάστορος, -τα δόντια μιας Κυρίας όταν εγελούσε.
Στην εικοστή όγδοη ερώτηση του Λευκώματος, «ποίον φαγητόν σας αρέσει περισσότερον;», τα παιδιά καλούνταν να εκφράσουν τις γαστρυμαργικές προτιμήσεις τους, γνωρίζοντάς μας όμως ταυτόχρονα και τις διατροφικές συνήθειες της εποχής, τρόπους μαγειρέματος και συνταγές, ελληνικές ή ξένες, και μεταφέροντάς μας την κουλτούρα του φαγητού στην καθημερινή ζωή και την υλική βάση των προσφερομένων βρώσιμων υλικών στις αρχές του 20ού αιώνα. Παράλληλα, οι αναφορές αυτές των φίλων του Λευκώματος μας παραπέμπουν και στον οικονομικό και κοινωνικό status των ανθρώπων της εποχής και των τάξεων όπου ανήκαν τα παιδιά. Διαπιστώνει κανείς μέσα από τις απαντήσεις τους ποια φαγητά θεωρούνταν ως πολυτέλεια, ποια ήταν προτιμητέα σε καθημερινή βάση και ποια ήταν συμπληρώματα διατροφής. Εδώ φαίνεται να παίζει ιδιαίτερο ρόλο η παράδοση: -το παστίτσιο (μακαρόνια), -μπιργιάνη κολοκύθια και τώρα νάχα! αλλά πού…, -το Κουτόπουλο νιτράδα. Πολλά παιδιά κάνουν αναφορά στη διεθνή μαγειρική και ιδιαίτερα στην γαλλική και ιταλική κουζίνα.
Η προτελευταία ερώτηση του Λευκώματος, «προτιμάτε σκληρόν ή μαλακόν στρώμα;», που ως ερώτηση θα μπορούσε να δημιουργήσει εύλογες απορίες στο σύγχρονο αναγνώστη και ερευνητή, μας παραπέμπει προφανώς σε μια νέα συνήθεια του καθημερινού βίου της εποχής, για την οποία οι απαντήσεις των παιδιών και των νέων είναι πολύ χαρακτηριστικές. Η μεγαλύτερη ομάδα παιδιών θεωρεί ότι το μαλακό στρώμα ταυτίζεται με την άνετη ζωή, με τον πολιτισμό, με την υγεία και την ξεκούραση: -μαλακό, μαλακώτατον, -μαλακό και αφράτο, -μαλακόν χάριν του πολιτισμού, -μ’ αρέσουν τα μαλακά, -μαλακόν επειδή είμαι Ασιανός, -σκληρόν κάτωθεν όμος (sic) του μαλακού, -μαλακόν άνωθεν σκληρού, -ελλείψει μαλακού καλό είναι και το σκληρό, -μαλακόν οπόταν είμαι ασθενής, -τόσο μαλακόν που αν υδεινάμην (sic) να το γέμιζα πτήλα περιστεράς, -και τα δύο αλλά το πρώτον κάτωθεν του δευτέρου, -«μαλακόν, ου, σκληρόν» μου είπεν η Πυθία. Λιγότερα παιδιά συνδέουν το σκληρό στρώμα με μια αγωγή εθνικά προσαναλισμένη που στη βάση της βρίσκεται το σπαρτιατικό ιδεώδες. Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι σε παιδαγωγικά περιοδικά της εποχής δημοσιεύονται άρθρα γύρω από την υγιεινή και ειδικότερα τη σχολική υγιεινή τόσο για την Ελλάδα, όσο και για άλλες χώρες, τη Γερμανία και τη Γαλλία. Πάντως, το στρώμα γενικά στις αρχές του 20ού αιώνα φαίνεται να απασχολούσε ειδικούς και κατασκευαστές. Επίσης, στο τέλος του 19ου αιώνα παρουσιάζεται για λόγους ιατρικούς και το στρώμα από νερό, το λεγόμενο waterbed, για το οποίο κάνει λόγο ένας συνδρομητής του Λευκώματός μας.
Φωτίζοντας την ιστορική αιτιότητα στο επίπεδο των μικρών ομάδων, στην τελευταία ερώτηση του Λευκώματος, όπου δινόταν η ευκαιρία στα παιδιά να καταγράψουν τις πολλαπλές αναπαραστάσεις που παρήγαγαν ως προς το «ποίον ξένον έθνος αγαπάτε περισσότερον;», και μέσα από μοναδικά, φαινομενικά ασήμαντα, σημεία να αναπλάσσουν το πολιτικό και κοινωνικό σκηνικό, διαπιστώνουμε ότι μία ομάδα από αυτά παραθέτει συγκεκριμένες χώρες, τις οποίες ξεχωρίζει είτε για τον πολιτισμό τους, είτε για το φυσικό τους περιβάλλον και τα προϊόντα τους, είτε για την ιστορία και τους αγώνες τους. Θα πρέπει να πούμε ότι η προτίμηση των παιδιών συνδέεται άμεσα με τη σχέση που είχαν οι χώρες αυτές με την Ελλάδα, καταδεικνύοντας αφενός ότι η πολιτική επηράζε τις μικρής κλίμακας ζωές τους και αφετέρου ότι ένα τέτοιο εναλλακτικό υλικό απέναντι στις μεγάλης κλίμακας αναλύσεις πολιτικών και κοινωνικών διαδικασιών θεωρείται ως απαραίτητο συμπλήρωμα. Όπως διαπιστώνουμε, στις προτιμήσεις των παιδιών τις πρώτες θέσεις καταλαμβάνουν η Αγγλία και Γαλλία, ενώ ακολουθούν η Ελβετία, η Ρουμανία και η Γερμανία, χώρες οι οποίες παίζουν κυρίαρχο ρόλο στα πολιτικά δρώμενα τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα. Παράλληλα με την οικονομική τους πολιτική, τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη την περίοδο αυτή εξασκούσαν και μια «πολιτική γοήτρου». Είναι, όμως, σημαντικό να σημειώσει κανείς τη μεγάλη σχέση που είχε ο Γεώργιος με την Αγγλία στην οποία ήταν απόλυτα αφοσιωμένος και η οποία, από τις τρεις προστάτιδες δυνάμεις- είχε σταθεροποιήσει τη διείσδυσή της στην Ελλάδα και είχε κατορθώσει να θεμελιώσει την επιρροή της (οικονομική και πολιτική) και να εγείρει φιλικά αισθήματα εκ μέρους του λαού. Αντίθετα, η Ρωσία φαίνεται πώς είχε χάσει τις συμπάθειες των Ελλήνων, αφού είχε αναλάβει την προστασία των Σλάβων, ανταγωνιστών της Μεγάλης Ιδέας. Η Γαλλία την εποχή εκείνη είχε βεβαίως ένα περιπτωσιακό αν και περιορισμένο σε έκταση ενδιαφέρον για τα ελληνικά πράγματα, καθόσον η συμμαχία της με τη Ρωσία κλόνιζε τα συναισθήματα συμπάθειας και εμπιστοσύνης που είχε ο ελληνικός λαός απέναντί της. Από την άλλη η Γερμανία είχε αρχίσει να ενδιαφέρεται για την ευρύτερη βαλκανική περιοχή και είχε εμπλακεί στο Ανατολικό ζήτημα, αφού την ενδιέφερε η δημιουργία αγορών και η κατανάλωση πρώτων υλών για τη βιομηχανία της. Η Γερμανία ήταν αυτή που εκμεταλλευόταν σε κάθε ευκαιρία το φόβο των Ελλήνων για τον σλαβισμό, προπαγανδίζοντας τη Ρωσία. Γύρω από το διάδοχο και τη γυναίκα του Σοφία ξέρουμε ότι είχε δημιουργηθεί ένας γερμανόφιλος κύκλος. Παράλληλα, κατά την περίοδο αυτή (τέλη 19ου- αρχές 20ού αιώνα), η Ελλάδα κάνει προσπάθεια να εξομαλύνει τις σχέσεις της με τη Ρουμανία που είχαν διακοπεί από το 1892, επισυνάπτοντας στα 1900 εμπορικές συμβάσεις μαζί της. Το 1901 επισκέφθηκαν την Αθήνα Ρουμάνοι φοιτητές οι οποίοι έγιναν δεκτοί με ενθουσιασμό, γεγονός που θεωρήθηκε μεγάλης πολιτικής σημασίας για τις σχέσεις των δύο χωρών. Η αναφορά των παιδιών στο Τρανσβάαλ και στον πόλεμο των Μπόερς, τους οποίους κατέκτησαν οι Άγγλοι (1899-1902) στα πλαίσια της αποικιοκρατικής και ιμπεριαλιστικής τους πολιτικής, δείχνει ότι τα παιδιά ήταν ενημερωμένα για τα τρέχοντα τότε διεθνή πολιτικά συμβάντα της εποχής τους και μάλιστα ταυτίζονταν με τους αγώνες των ανθρώπων εκείνων που αγωνίζονταν εναντίον της βρετανικής ιμπεριαλιστικής πολιτικής. Κάποια παιδιά, παρά την εθνική αγωγή που είχαν δεχθεί και αντίθετα προς το ρεύμα της εποχής, παρατηρούμε ότι εκφράζουν και αισθήματα οικουμενικότητας και σεβασμού προς τον άλλο: -όλα τα έθνη σέβομαι, -επί της σφαίρας μας δεν υπάρχουν ξένη έθνη, -όλα το ίδιο είν’ για με δεν κάμνω εξαιρέσεις, -το καθιστών ευδαίμονας τους υπηκόους του. Βέβαια, μεγάλη είναι η μερίδα των παιδιών εκείνων που παραμένουν σταθερά προσηλωμένα προς το ελληνικό έθνος, καυτηριάζοντας μέσα από τις απαντήσεις τους εκείνους που υιοθετούν ξένα ήθη και συνήθειες, ως «ξενολάτρεις», ή εκφράζουν μια έντονη πατριωτική και ξενοφοβική διάθεση μέσα από ένα σαρκαστικό και ειρωνικό τρόπο. «Δεν αγαπώ κανέν, εκτός της Ελλάδος!», «-Το ειρηνικώτερον», «-Τους Γάλλους, παραγεμιστούς ’ς ένα μεγάλο πιάτο».
[1] Το Λεόντειο Λύκειο ιδρύθηκε το 1889 στην
Αθήνα από τον Επίσκοπο των καθολικών στην Ελλάδα Ι. Μαραγκό για την εκπαίδευση
των παιδιών των ελλήνων καθολικών.