Η ΙΔΡΥΣΗ ΚΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ

ΘΗΛΕΩΝ ΤΗΣ ΦΙΛΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΙΑΣ ΣΤΗ ΛΑΡΙΣΑ

 

 

Χαράλαμπος Γ. ΧΑΡΙΤΟΣ

Καθηγητής Π.Τ.Δ.Ε. Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

 

Ιουλία ΚΑΝΔΗΛΑ

Φιλόλογος- Δρ. στην Iστορία της Eκπαίδευσης

 

 

 

 

 

 

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

 

Η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία επιθυμώντας σύμφωνα με τους βασικούς της να διευρύνει τον κύκλο της παιδευτικής δραστηριότητας ίδρυσε και λειτούργησε παραρτήματα των σχολείων της στην ελληνική επαρχία. Ένα από αυτά (Νηπιαγωγείο - Δημοτικό σχολείο και Διδασκαλείο θηλέων) δημιουργήθηκε στη Λάρισα και λειτούργησε από το 1902 έως την κατάργησή του το 1937.

Η παρούσα εισήγηση επιχειρεί να παρουσιάσει για πρώτη φορά τις συνθήκες της ίδρυσης του παραρτήματος Αρσακείου στη Λάρισα, τις προθέσεις των ιδρυτών, τις προσδοκίες της τοπικής κοινωνίας και τις πρώτες δυσκολίες που προέκυψαν πριν και μετά την έναρξη λειτουργίας του.

 

ABSTRACT

 

“Philekpaideftiki Etaireia”, desiring according to its fundamental goals to enlarge the field of its educational activity, founded and operated branches of its schools in the Greek province. One of these (Kindergarten, Elementary School and Teachers’ Training Institute for Women) was founded in Larissa and operated from 1902 to its termination in 1937.

Through this paper we try to present, for the first time, the conditions of the foundation of “Arsakeio” in Larissa, the intentions of its founders, the expectations of the local community and the first difficulties that occurred before and after the beginning of its operation.

 

 

Είναι γνωστή η συμβολή της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας (Φ.Ε.) στην εκπαίδευση των θηλέων, παντός επιπέδου, κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα και μέχρι σήμερα. Είναι επίσης γνωστή η ανάγκη κατάρτισης διδασκαλισσών στην Ελλάδα, την εφαρμογή της οποίας δεν πρόβλεπαν οι ισχύοντες νόμοι από τους δημόσιους φορείς. Την παράλειψη αυτή αναπλήρωσαν με επιτυχία και πατριωτισμό ιδιωτικοί εκπαιδευτικοί φορείς, μεταξύ των οποίων η Φ.Ε. επέδειξε μεγάλη δραστηριότητα εκπαιδεύοντας τις Ελληνίδες στα κυριότερα αστικά κέντρα του ελληνικού κράτους.

Η Φ.Ε. επιθυμώντας -σύμφωνα με τους βασικούς στόχους της- να διευρύνει τον κύκλο της παιδευτικής της δραστηριότητας και εκτός Αθηνών προχώρησε στη σύσταση αρχικά σχολείων στοιχειώδους εκπαίδευσης και στη συνέχεια και Διδασκαλείων όχι μόνο στην Αττική αλλά και στην ελληνική επαρχία. Στις σημαντικές δραστηριότητες της Εταιρίας ανήκε η ίδρυση Διδασκαλείων θηλέων σε ελληνικές επαρχίες του πρώτου στην Κέρκυρα το 1868, του δεύτερου στην Πάτρα το 1891 και τρίτου στη Λάρισα το 1902.

 

Η πόλη της Λάρισας, στο άκρο του βασιλείου, αποτελούσε το επίκεντρο του οικονομικού, συγκοινωνιακού και πολιτικού ενδιαφέροντος στις αρχές του 20ού αιώνα, δύο μόνο δεκαετίες μετά την ενσωμάτωση της Θεσσαλίας, η οποία παρουσίαζε επί πλέον πληθυσμιακή αύξηση και κατά συνέπεια χώρο εκπαιδευτικής εξάπλωσης με απαιτήσεις λειτουργίας ικανών και απαραίτητων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων χάριν των φιλομαθών κατοίκων της ενδοχώρας και των πλησιόχωρων παραμεθόριων ελληνικών περιοχών. Τις ανάγκες αυτές θέλησαν να ικανοποιήσουν τόσο το ελληνικό κράτος ιδρύοντας έγκαιρα το Διδασκαλείο αρρένων όσο και η τοπική κοινωνία μέσω των εντοπίων αρχόντων τους.  Η προσέγγιση που ακολουθεί, θέλει να παρακολουθήσει τα βήματα που πραγματοποιήθηκαν σχετικά με τη σύσταση Αρσακείου εκπαιδευτηρίου στη Θεσσαλική πρωτεύουσα και τα πρώτα χρόνια λειτουργίας του Διδασκαλείου θηλέων στην πόλη.

 

Μια πρώτη προσπάθεια για σύσταση Αρσακείου στη Λάρισα είχε γίνει ένδεκα χρόνια νωρίτερα, το 1891, επί δημαρχίας Δ. Γαλάτη, ταυτόχρονα με την αντίστοιχη κίνηση των Πατρών[1]. Το Δημοτικό Συμβούλιο Λάρισας στη συνεδρίαση της 7ης Μαρτίου 1891 πληροφορούμενο  από τον δήμαρχο ότι η Κυβέρνηση σκόπευε να ιδρύσει Αρσάκειο στη Λάρισα και αναγνωρίζοντας, όπως χαρακτηριστικά σημείωνε, «την προσγενησομένην εις τον τόπον ωφέλειαν εκ της συστάσεως αυτού», αποφάσισε ομόφωνα να χορηγήσει πίστωση 5.000 δραχμών από το αποθεματικό κεφάλαιο του προϋπολογισμού του Δήμου για το σκοπό αυτό. Ταυτόχρονα προσδοκούσε τη συνδρομή της Νομαρχίας και των άλλων Δήμων για τη συμπλήρωση του απαιτούμενου ποσού των 10.000 δραχμών ετησίως, πιστεύοντας ότι το ποσό των 10.000 δραχμών ετησίως θα ήταν ικανό να επαρκέσει για τη συντήρηση του ιδρύματος[2]. Η προσπάθεια όμως εκείνη δεν τελεσφόρησε. Ο Β. Καλογιάννης στη μελέτη του «Η Χρυσή Βίβλος του Δήμου Λαρίσης», βασισμένη στα επίσημα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου Λάρισας, αναφέρει ότι «το Δημοτικόν Συμβούλιον Λαρίσης αυτήν την εποχήν εκκαλεί συνεχώς διάφορες απορριπτικές -επί των πράξεών του- αποφάσεις. Τούτο σημαίνει ότι δεν υφίσταντο αρμονικές διοικητικές σχέσεις μεταξύ Δήμου και Νομαρχίας»[3].

Από τις αρχές του 1902 εκδηλώνεται έντονο ενδιαφέρον από την πλευρά του Δήμου Λάρισας για την ίδρυση Αρσακείου στην πόλη, επαναφέροντας στο προσκήνιο το παλαιότερο αίτημα. Οι πρώτες επαφές μεταξύ δημοτικών συμβούλων και του μέλους του Διοικητικού Συμβουλίου της Φ.Ε. Π. Κουτσαλέξη για τον τρόπο υλοποίησης του αιτήματος, το Μάρτιο του ίδιου έτους, είναι ενθαρρυντικές, όπως πληροφορούμαστε από τον τοπικό τύπο, που παροτρύνει τους δημοτικούς άρχοντες της πόλης να προχωρήσουν στην ψήφιση του ανάλογου κονδυλίου για τη λειτουργία του ιδρύματος[4]. Οι συζητήσεις συνεχίστηκαν τους επόμενους μήνες και τον Ιούνιο συνήλθαν σε συνδιάσκεψη ο Νομάρχης, ο Δήμαρχος, ο Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου, ο Επιθεωρητής των Δημοτικών Σχολείων και ο Διευθυντής του Διδασκαλείου Αρρένων Θεσσαλίας, για να συζητήσουν τα της ίδρυσης του παραρτήματος. Οι επαφές αυτές οριστικοποίησαν την πρόθεση του Δήμου να υποβάλει επίσημα το αίτημα προς τη Φ.Ε. Στη συνεδρίαση της 10ης Ιουλίου του 1902 συζητήθηκε το συγκεκριμένο αίτημα του Δημάρχου και εγκρίθηκε ψήφισμα του Δημοτικού Συμβουλίου -επικυρωμένο από το Νομάρχη- με το οποίο εκφράζεται η ευχή προς την Εταιρία της σύστασης Παρθεναγωγείου στη Λάρισα και ανακοινώνεται η ψήφιση ετήσιου ποσού 10.000 δραχμών για τα έξοδα λειτουργίας του[5].

Το θέμα ήλθε προς συζήτηση στο Διοικητικό Συμβούλιο της Φ.Ε. Ο πρόεδρός του Κωνσταντίνος Καραπάνος παρουσίασε αναλυτικά τις ωφέλειες της ίδρυσης Παρθεναγωγείου στη Λάρισα, τονίζοντας ιδιαίτερα τις εθνικές ωφέλειες λόγω της θέσης της πόλης προς την όμορη τουρκοκρατούμενη ακόμα επικράτεια και θεώρησε απίθανο το ενδεχόμενο της υλικής ζημίας της Εταιρίας, στηριζόμενος αφενός μεν στη μέχρι τότε πορεία των δύο άλλων επαρχιακών σχολείων Κέρκυρας και Πάτρας και επικαλούμενος αφετέρου την προσδοκώμενη ετήσια συνδρομή 10.000 δραχμών από την κυβέρνηση και την ετήσια επιχορήγηση του Δήμου καθώς και την εξασφάλιση οικήματος. Το Δ.Σ. είδε θετικά το ζήτημα, όμως έθεσε όρους προκειμένου να ικανοποιηθεί το συγκεκριμένο αίτημα, δηλ. α) παραχώρηση από το Δήμο κατάλληλου οικήματος και συντήρησή του χωρίς επιβάρυνση της Φ.Ε. β) καταβολή από 1ης Ιανουαρίου 1903 και στην αρχή εκάστου έτους ποσού 7.000 δραχμών (για το τελευταίο τετράμηνο του 1902 που θα λειτουργούσε το Αρσάκειο ζητούσε ποσό 3.340 δραχμών), γ) ανάληψη όλων των εξόδων της εγκατάστασης καθώς και των ετήσιων δαπανών θέρμανσης, φωτισμού και ύδρευσης. Για τη διευθέτηση όλων των επιμέρους ζητημάτων θα γινόταν συζητήσεις με μέλος του Δ. Σ. της Φ.Ε., το οποίο για το σκοπό αυτό σύντομα θα επισκεπτόταν τη Λάρισα. Επισήμανε παράλληλα ότι η διατήρηση του Αρσακείου Παρθεναγωγείου εξαρτιόταν από την τακτική και ανελλιπή επιχορήγηση τόσο του Κράτους όσο και του Δήμου Λάρισας, ενώ τόνιζε ότι η όλη λειτουργία του ιδρύματος θα ήταν σύμφωνη με τον οργανισμό και το κανονισμό των σχολείων της Εταιρίας.

Με βάση την πρώτη αυτή θετική αντιμετώπιση ο Δήμος Λάρισας, ικανοποιώντας τους όρους που τέθηκαν, προχώρησε στην ενοικίαση για πέντε χρόνια νεοαναγειρόμενης οικίας σε κεντρικό σημείο της Λάρισας αντί ενοικίου 300 δραχμών μηνιαίως, η οποία μάλιστα, καθώς βρισκόταν στη φάση της κατασκευής, υπέστη αργότερα τροποποιήσεις με την προσθήκη ακόμη πέντε αιθουσών στο δεύτερο όροφο για να καλυφθούν όλες οι λειτουργικές ανάγκες του Αρσακείου.[6]

Η είδηση της ενοικίασης του κτηρίου, που σήμαινε και την έναρξη λειτουργίας του Αρσακείου, αντιμετωπίστηκε (με εύλογες αντιρρήσεις) θετικά από τον τοπικό τύπο. Έγραφε συγκεκριμένα ο “Όλυμπος”: «Μετά μεγάλης χαράς αναγγέλλομεν ότι η σύστασις παραρτήματος του Αρσακείου εν τη πόλει μας είναι πλέον γεγονός τετελεσμένον… Εν λοιπόν εκ των ζωτικοτάτων δια την πόλιν μας ζητημάτων ελύθη πλέον οριστικώς, ευχής δι’ έργον θα ήτο αν το μέλλον Αρσάκειόν μας απέβλεπε και εις πρακτικήν των μαθητριών μόρφωσιν, όπως και ο κ. Μιστριώτης προ τινος, εξεφράσθη, ίνα τελείως ο σκοπός ενός τοιούτου εκπαιδευτηρίου επιτυγχάνηται. Ημείς εξ επιβεβλημένου καθήκοντος συγχαίρομεν από καρδίας τον κ. Δήμαρχον και τους λοιπούς δια την εκλογήν της καταλληλοτάτης οικίας των αδελφών Οικονόμου, αυτούς δε δια την μετά τόσης προθυμίας εκμίσθωσιν της λαμπράς και ευρυχώρου οικίας των, μη ζητήσαντας κερδοσκοπίαν, αλλά ευγενώς προσφερθέντας και με ζημίαν των να παράσχωσιν αντί του ανωτέρω ενοικίου την εν λόγω οικίαν των, μοναδικήν τω όντι δια το μέλλον εκπαιδευτήριον»[7].

 Η ίδρυση παραρτήματος του Αρσακείου στη Λάρισα πίστευαν ορισμένοι ότι θα οδηγούσε στην κατάργηση των ανωτέρων τάξεων της Α΄ δημοτικής σχολής θηλέων της πόλης, συνεπώς και στην αδυναμία συνέχισης ανωτέρων σπουδών από κορίτσια προερχόμενα από φτωχές οικογένειες. Άλλοι θεώρησαν περιττή τη λειτουργία του παραρτήματος, πιστεύοντας ότι ένα ακόμη φυτώριο διδασκαλισσών δεν είχε να προσδώσει τίποτα στην πόλη. Επισημαίνοντας την κατάσταση στην οποία βρισκόταν η γυναικεία εκπαίδευση - έκαναν λόγο για εκπαιδευτικό σκότος που ανάγκαζε τα κορίτσια να προστρέχουν στις σχολές των Κυκλάδων - υποστήριζαν ότι είναι «καιρός να δοθή γενικωτέρα ώθησις εις την εκπαίδευσιν των θηλέων και να ληφθούν μέτρα όχι μόνον δια την Λάρισαν, αλλά δι’ όλας τας πόλεις μας» [8].

Ως προς τον πρώτο λόγο πρέπει να αναφέρουμε ότι το ζήτημα αυτό πήρε διαστάσεις και αποτέλεσε πραγματική αιτία πολέμου του Αρσακείου. Η φημολογία ότι με την ίδρυση του Αρσακείου καταργούνται οι ανώτερες τάξεις του Α΄ παρθεναγωγείου ή ακόμα και δημοτικά σχολεία αρρένων ή θηλέων και οι εξ αυτής αντιδράσεις των γονέων ανάγκασε την εφημερίδα «Όλυμπος» να  αλλάξει στάση στο ζήτημα αυτό. Στο πρώτο της δημοσίευμα για την ίδρυση του Αρσακείου δεν δίστασε να  προτείνει την κατάργηση της ανώτερης τάξης στο Α΄ Παρθεναγωγείο και τη διάθεση του ποσού των 200 δραχμών που κατέβαλε ο Δήμος για τη μισθοδοσία των τριών καθηγητών των ανωτέρων τάξεων για το Αρσάκειο[9]. Τρεις μήνες όμως αργότερα μπροστά στο ενδεχόμενο της κατάργησης από το Δήμο σχολείου θηλέων ή αρρένων για την εξοικονόμηση των αναγκαίων πιστώσεων θεώρησε το ενδεχόμενο αυτό «λίαν επιβλαβές εις την κατωτέραν εκπαίδευσιν, και εις τον πτωχόν λαόν μη δυνάμενον να πληρώνη μηνιαίως δίδακτρα προς εκπαίδευσιν των τέκνων του εις το εν λόγω Αρσάκειον» και εξέφραζε την ευχή εξεύρεσης άλλης λύσης[10].

 Ήταν βέβαιο ότι η ανάληψη από το Δήμο Λάρισας της ετήσιας επιχορήγησης των 7.000 ή αργότερα των 6.000 δραχμών επιβάρυνε πάρα πολύ τον προϋπολογισμό του φτωχού σχετικά Δήμου της Λάρισας. Το θέμα απασχόλησε έντονα το Δημοτικό Συμβούλιο της πόλης και μάλιστα στη συνεδρίαση του στις 23 Δεκεμβρίου 1903, δεύτερο χρόνο πια λειτουργίας του Αρσακείου, κατά τη συζήτηση του προϋπολογισμού των εξόδων της δημοτικής εκπαίδευσης παρουσιάστηκε έντονη διαφωνία μεταξύ των δημοτικών συμβούλων, αφού μάλιστα τα πενιχρά οικονομικά του Δήμου επέφεραν την κατάργηση των δύο ανωτέρων τάξεων της Α΄ δημοτικής σχολής θηλέων. Η μια μερίδα ήταν υπέρ της καταργήσεως των δύο ανωτέρων τάξεων της Α΄ δημοτικής σχολής θηλέων, υποστηρίζοντας ότι αφενός ο Δήμος δεν ήταν υποχρεωμένος να συντηρεί αυτές σύμφωνα με το σχολικό νόμο, αφετέρου η λειτουργία του Αρσακείου τις καθιστούσε περιττές. Η άλλη μερίδα των συμβούλων θεωρούσε απαραίτητη τη συνέχιση λειτουργίας των ανωτέρω τάξεων, καθώς και τα κορίτσια είχαν δικαίωμα στην ανώτερη εκπαίδευση και μάλιστα η κατάργηση τους θα ήταν «μεγάλη αδικία εις τους συμπολίτας ημών και ιδία εις τους μη ευπόρους τους μη δυναμένους να στείλωση τας θυγατέρας αυτών εις το Αρσάκειον». Στηριζόμενοι μάλιστα οι υποστηρικτές της πρώτης απόψεως στα πενιχρά οικονομικά του Δήμου και στα δυσβάσταχτα προβλήματα που αντιμετώπιζε για τη συντήρηση τόσων σχολείων αλλά και του Αρσακείου, κατάφεραν να επιβληθούν και με ψήφους οκτώ έναντι επτά αποφασίσθηκε η κατάργησή τους[11].

 Παρά τις διαφορετικές απόψεις, στη συνεδρίαση της 5ης Αυγούστου 1902 το Δημοτικό Συμβούλιο Λάρισας μετά από εισήγηση του Δημάρχου Α. Ζαρμάνη, που ανακοίνωσε τα αποτελέσματα των επαφών του με το μέλος της Φ.Ε. Π. Κουτσαλέξη, εξέδωσε ψήφισμα, που εγκρίθηκε από το Νομάρχη Λάρισας Α. Ιερομνήμονα, με το οποίο έκανε δεκτούς τους όρους της Φ.Ε. Συγκεκριμένα α) όρισε την ετήσια επιχορήγηση του Δήμου στο ποσό των 7.000 δραχμών, β) χορήγησε από το απόθεμα του προϋπολογισμού του Δήμου πίστωση ποσού 6.533 δραχμών για τα έξοδα εγκατάστασης, για το ενοίκιο του κτηρίου και για την επιχορήγηση της τελευταίας τετραμηνίας του 1902[12], γ) ανέλαβε τα του οικήματος όπως ακριβώς όριζε η Εταιρία, δηλαδή καταβολή ενοικίου και κάλυψη εξόδων φωτισμού, ύδρευσης και θέρμανσης, δ) ανέλαβε τα έξοδα της πρώτης εγκατάστασης (θρανία, έδρες, πίνακες, όργανα διδασκαλίας για όλες τις τάξεις που επρόκειτο να λειτουργήσουν για το Πρότυπο πλήρες Παρθεναγωγείο αλλά και για το Διδασκαλείο, συνολικά ένδεκα), ε) αναγνώριζε στην Εταιρία το δικαίωμα κατάργησης του Αρσακείου (τόσο σε περίπτωση μη καταβολής των επιχορηγήσεων από την κυβέρνηση και το Δήμο και μη εφαρμογής κάποιου όρου, όσο και στην περίπτωση που έκρινε ότι ήταν ασύμφορη η διατήρησή του), του ορισμού των μελών της Διοικητικής Επιτροπής, του διδακτικού και λοιπού προσωπικού και του Διευθυντού και της μη ικανοποίησης οποιασδήποτε ενέργειας χωρίς την προηγούμενη έγκριση του Δ. Σ. στ) ανέθεσε την εποπτεία του ιδρύματος σε εφορευτική επιτροπή αποτελούμενη από το Μητροπολίτη (πρόεδρο), Νομάρχη και Δήμαρχο Λάρισας (μέλη). Θεωρώντας μάλιστα ότι η απόφασή τους αυτή ήταν για το γενικότερο συμφέρον του τόπου, οι δημοτικοί σύμβουλοι τόνιζαν στο τέλος ότι «δέον ο Δήμος να υποστή τας αναγκαίας δια την ίδρυσιν και λειτουργίαν του Καταστήματος τούτου θυσίας, επιφυλασσόμενον να φέρη οικονομίας εις τας δαπάνας της Δημοτικής εκπαιδεύσεως προς κάλυψιν εν μέρει των δαπανών τούτων και προς τούτοις, ότι δέον να χορηγηθώσιν αι αναγκαίαι πιστώσεις ίνα άρξηται η λειτουργία του Καταστήματος από 1ης Σεπτεμβρίου ε.έ.»[13].

Με βάση λοιπόν την απόφαση αυτή, το Δ. Σ. της Φ.Ε. στη συνεδρίασή του στις 14 Αυγούστου του 1902 ενέκρινε την ίδρυση του Παρθεναγωγείου στη Λάρισα και ανέθεσε στη διευθύντρια του Παρθεναγωγείου της Κέρκυρας Αγγελική Βασιλακοπούλου - Μαυρέα να μεταβεί στη Λάρισα και να προβεί στην οργάνωση του σχολείου στη βάση κανονισμού όμοιου με τον αντίστοιχο της Κέρκυρας. Στηριζόμενο εξάλλου στις πληροφορίες του Π. Κουτσαλέξη «περί διαφόρων προσώπων της καλλιτέρας κοινωνικής τάξεως εν Λαρίση» όρισε τη Διοικητική Επιτροπή του Παρθεναγωγείου αποτελούμενη από τους Γεώργιο Δεσύπρη, διευθυντή του υποκαταστήματος της Εθνικής Τράπεζας Λάρισας, Κωνσταντίνο Παπασταύρου, φαρμακοποιό, Γεώργιο Σακελλαρίδη, δικηγόρο, Ιωάννη Βασιλάκη, δικηγόρο, Λεωνίδα Αναγνώστου, κτηματία, Αθανάσιο Μιχαηλίδη, έμπορο, Δημήτριο  Πιπινόπουλο, δικηγόρο και Γεώργιο Ροδόπουλο, δικηγόρο. Ανέθεσε τέλος τη σύνταξη του κανονισμού και τον καθορισμό των διδάκτρων αντίστοιχα με ό,τι ίσχυε στην Κέρκυρα και Πάτρα στον Π. Κουτσαλέξη. [14]

Με την άφιξη στη Λάρισα της Α. Βασιλακοπούλου άρχισαν οι προετοιμασίες (αγορά όλων των απολύτως αναγκαίων ειδών) για την απρόσκοπτη λειτουργία του σχολείου με τη νέα σχολική χρονιά. Στα μέσα Σεπτεμβρίου, χάρη στην εντατική εργασία των ιδιοκτητών, παραδόθηκε το οίκημα [15] ενώ από τις 9 Σεπτεμβρίου άρχισαν οι εγγραφές στο Αρσάκειο όπως πληροφορούν οι τοπικές εφημερίδες[16]. Με πρόταση της Διοικητικής Επιτροπής, που εγκρίθηκε από τη Φ.Ε., διορίστηκαν για να διδάξουν στο Παρθεναγωγείο ο διευθυντής του Διδασκαλείου αρρένων Α. Σακελλαρίου (ιστορία, γεωγραφία, οικιακή παιδαγωγική και υγιεινή), ο διευθυντής του Γυμνασίου Λάρισας Γ. Ζηκίδης (ελληνικά) και οι καθηγητές Ι. Δελένδας (θρησκευτικά) και Μ. Αναγνώστου (φυσικομαθηματικά)[17], ενώ για το πρότυπο (Δημοτικό σχολείο) προσλήφθηκαν οι Λαρισαίες πρωτοβάθμιες δασκάλες Β. Πιπινοπούλου και Β. Χαραλάμπους.

Τα εγκαίνια του νέου ιδρύματος πραγματοποιήθηκαν την Κυριακή 12 Οκτωβρίου από τον μητροπολίτη Λάρισας Αμβρόσιο παρουσία των αρχών της πόλης και πλήθους κόσμου, τους οποίους υποδέχθηκαν η διευθύντρια Α. Βασιλακοπούλου και οι δασκάλες Β. Πιπινοπούλου και Β. Χαραλάμπους. Οι μαθήτριες του σχολείου έψαλλαν τη δοξολογία και τον Εθνικό Ύμνο ενώ ο πρόεδρος της Διοικητικής Επιτροπής Γ. Δεσύπρης τόνισε τις ωφέλειες «ας θα παράσχη το εκπαιδευτήριον τούτο και ηυχαρίστησε το Δημοτ. Συμβούλιον και τας λοιπάς αρχάς, αίτινες ενήργησαν εις την σύστασιν τούτου». Ο διευθυντής του Διδασκαλείου Αρρένων και καθηγητής στο Αρσάκειο Α. Σακελλαρίου εκφώνησε τον πανηγυρικό επισημαίνοντας την ανάγκη της εκπαίδευσης των ελληνίδων «προς επίτευξιν του μεγάλου εθνικού σκοπού, καταλήξας εις λαμπροτάτην παραίνεσιν προς τας παρούσας εκεί μαθητρίας»[18].

Στα επόμενα χρόνια δεν έλειψαν τα λειτουργικά προβλήματα και οι διαφωνίες μεταξύ της τοπικής Διοικητικής Επιτροπής του Αρσακείου Λάρισας και του Διοικητικού Συμβουλίου της Φ. Ε. κατά κανόνα για οικονομικά ζητήματα και για θέματα διδακτικού προσωπικού, και ιδιαίτερα σχετικά με τη λειτουργία οικοτροφείου. Η πρώτη σύγκρουση αναφάνηκε αμέσως με την έναρξη των εγγραφών όταν στο αίτημα της τοπικής επιτροπής για μείωση των διδάκτρων των κατώτερων τάξεων η Εταιρία απάντησε αρνητικά, υποστηρίζοντας ότι τα δίδακτρα είναι τα χαμηλότερα δυνατά[19]. Το δεύτερο ζήτημα των διαφωνιών είχε σχέση με το μη έγκαιρο διορισμό όλου του προσωπικού δηλαδή διδασκαλισσών γενικών μαθημάτων, εργόχειρων, γαλλικής αλλά και νηπιαγωγού παρά την σύσταση ήδη και νηπιαγωγικού τμήματος. Με έγγραφό της αρχές Οκτωβρίου η Δ.Ε. Λάρισας ζήτησε επιτακτικά την συμπλήρωση του προσωπικού «διότι εγείρονται βάσιμα παράπονα των γονέων, οίτινες ήρχισαν ν’ αποσύρωσι τα τέκνα των εκ των Σχολείων»[20]. Η μη συμπλήρωση του προσωπικού από τη Φ.Ε. οφειλόταν και στην απροθυμία δασκάλων να εργασθούν στη Λάρισα ή στην παραίτησή τους για οικονομικούς λόγους. Η έλλειψη στέγης για την εγκατάστασή τους δημιουργούσε προβλήματα, γι’ αυτό και η Διοικητική Επιτροπή ζητούσε επίμονα την αύξηση του μισθού των δασκάλων, καθώς όπως τονίζεται σε έγγραφό της «ο εν Λαρίση βιός είναι δαπανηρός, ιδίως δια την έλλειψιν οικημάτων, και επομένως ουδεμία διδασκάλισσα μη εντοπία στέργει να μεταβή εκεί»[21].

Το ζήτημα όμως που αποτέλεσε αγκάθι στις σχέσεις των δύο οργάνων ήταν το αίτημα της Διοικητικής Επιτροπής Λάρισας για λειτουργία οικοτροφείου. Από τα μέσα Σεπτεμβρίου με έγγραφό της πρότεινε στο Δ.Σ. της Φ.Ε. την προσθήκη δευτέρου ορόφου στο ήδη οικοδομούμενο παράρτημα του Διδασκαλείου (στο παράρτημα θα λειτουργούσε εστιατόριο, σπουδαστήριο και αίθουσα γυμναστικής) που θα χρησίμευε ως οικοτροφείο και κατοικίες διδασκαλισσών. Η Εταιρία όμως που υποχρεωνόταν μάλιστα να αναλάβει το μίσθωμα αυτών των χώρων αρνήθηκε να ικανοποιήσει το αίτημα αυτό, υποστηρίζοντας ότι «δεν δύναται να υποβληθή εις προσθέτους δαπάνας τοσούτω μάλλον, καθόσον εις το εξαιρετικώς λειτουργούν εις Πάτρας οικοτροφείον, σκέπτεται ένεκα σπουδαίων λόγων προσεχώς να καταργήση»[22]. Παρά την άρνηση της Φ. Ε. το αίτημα επανήλθε στα μέσα Δεκεμβρίου και για δεύτερη φορά δεν έγινε αποδεκτό με το επιχείρημα ότι το Δ.Σ αντιμετώπιζε σοβαρές οικονομικές δυσχέρειες που δεν επέτρεπαν την ανάληψη υποχρεώσεων που μπορούσαν ενδεχομένως να θέσουν σε κίνδυνο τη λειτουργία του Παρθεναγωγείου[23]. Για τρίτη φορά η Διοικητική Επιτροπή της Λάρισας επανέφερε το αίτημά της αρχές Ιανουαρίου του 1903 για να ξανατύχει της ίδιας αρνητικής απάντησης[24].  

Η αρνητική στάση της Φ.Ε. στο συγκεκριμένο ζήτημα οδήγησε τα μέλη της τοπικής επιτροπής στην απειλή υποβολή παραίτησης τους. Δεν είναι εξακριβωμένο αν η απειλή πραγματοποιήθηκε, γεγονός πάντως είναι ότι το Δ.Σ. της Φ.Ε. ήταν φανερά ενοχλημένο από την επιμονή της Επιτροπής στο συγκεκριμένο αίτημα. Παρά τους κινδύνους αναστολής της λειτουργίας των εκπαιδευτηρίων, επικράτησαν πιο ψύχραιμες απόψεις που διατυπώνονται σε δημοσιεύματα των τοπικών εφημερίδων: «Η στάσις αύτη της ενταύθα επιτροπής του Αρσακείου, προς συντέλεσιν έργου λίαν επωφελούς δια τον τόπον ημών, εκπροσωπούντος δε συγχρόνως και έργον εθνικόν, είναι αξία παντός επαίνου». Αναγνωρίζοντας μάλιστα το δίκαιο του αιτήματος ζητούσαν από την Εταιρία «να δεχθή τας περί οικοτροφείου συστάσεις της ενταύθα επιτροπής», εξυμνούσαν τη δραστηριότητα της Δ.Ε που «κατώρθωσε να καταστήση το Παρθεναγωγείον τούτο λίαν σοβαρόν και ανάλογον προς τους πόθους του τόπου» και θεωρούσαν απαραίτητη την παραμονή της επιτροπής και τη συνέχιση του έργου της αφού αποτελούσε «ασφαλές εχέγγυον της προόδου του ανωτάτου τούτου ιδρύματος, όπερ τόσον την πόλιν μας ετίμησε»[25]. Τελικά με τη μεσολάβηση του Δημάρχου Λάρισας, οι (οικονομικές) διαφωνίες επιλύθηκαν. Ο Δήμαρχος πρότεινε να αναλάβει ο Δήμος Λάρισας την πληρωμή του ενοικίου του δευτέρου ορόφου με την προϋπόθεση ότι θα μειωνόταν η ετήσια επιχορήγησή του από 7.000 σε 6.000 δραχμές. Η πρόταση αυτή έγινε δεκτή από την Εταιρία και έτσι συνεχίστηκαν οι οικοδομικές εργασίες για την ολοκλήρωση του κτηρίου[26]. 

Από το σχολικό έτος λοιπόν 1902-1903 ξεκίνησε η λειτουργία του Αρσακείου της Λάρισας. Το νεοϊδρυμένο σχολείο ήταν ένα πλήρες εκπαιδευτήριο θηλέων με νηπιαγωγείο, δημοτικό και ανώτερο τμήμα που οδηγούσε τις μαθήτριες στο Διδασκαλείο. Το Δημοτικό σχολείο ήταν ταυτόχρονα και χώρος άσκησης των υποψηφίων διδασκαλισσών, γι’ αυτό και κατονομάζεται ως «πρότυπον». Την πρώτη χρονιά λειτούργησαν οι ανώτερες τάξεις Ζ΄ και Η΄, όχι όμως και τάξη του Διδασκαλείου. Την πρώτη χρονιά λειτουργίας εγγράφηκαν πάνω από εκατό μαθήτριες συνολικά σε όλες τις τάξεις. Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους διορίσθηκε διευθύντρια του Αρσακείου Λάρισας η Ελπινίκη Καρακούση, πρωτοβάθμια δασκάλα και με σπουδές στη Γερμανία, η οποία συνεργάσθηκε για μικρό διάστημα με την προσωρινή διευθύντρια Α. Βασιλακοπούλου που διέθετε αξιόλογη πείρα στην οργάνωση σχολείου, και ανέλαβε τα καθήκοντά της αρχές του 1903[27] και διατήρησε τη θέση της αυτή μέχρι το θάνατό της το 1906. Το ιδρυθέν εκπαιδευτήριο εξοπλίστηκε με όλα τα απαραίτητα, όργανα διδασκαλίας της Φυσικής, πίνακες και όργανα για το Νηπιαγωγείο και αρμόνιο για τη διδασκαλία της μουσικής. 

Η επιτυχημένη πορεία του χαιρετίστηκε θετικά από τους γονείς των μαθητριών, που παρακολούθησαν τις ετήσιες εξετάσεις, και η εφημερίδα “Όλυμπος” εκφράζοντας την ικανοποίησή της για το αποτέλεσμα σημείωνε μεταξύ άλλων σε δημοσίευμά της: «Το ίδρυμα τούτο συν τω χρόνω θέλει είσθαι σπουδαίος παράγων ουχί μόνον της Θεσσαλίας, αλλά και πέραν των συνόρων θέλει αναπτερώσει τας ελπίδας πολλών Ελληνίδων προς τελειοτέραν εκπαίδευσιν. Μετά την αποπεράτωσιν δε του αρξαμένου κτιρίου, όπερ θέλει χρησιμεύσει δι' εσωτερικάς μαθητρίας, θ' αυξηθή μεγάλως ο αριθμός των μαθητριών. Οφείλομεν δε να ομολογήσωμεν ότι το προσωπικόν εν γένει του Αρσακείου εξεπλήρωσε το καθήκον αυτού, τούτο δε κατεδείχθη εκ των ευστόχων απαντήσεων των μαθητριών απασών των τάξεων. Συγχαιρόμεθα όθεν την διευθύντριαν κ. Καρακούση, τους κ.κ. καθηγητάς και τας αξιοτίμους διδασκαλίσσας δια τους ατρύτους κόπους, ους κατέβαλον κατά το διαρρεύσαν έτος»[28]. Την ίδια ικανοποίηση ένιωσαν και οι πολίτες της Λάρισας που παρακολούθησαν τη γιορτή λήξης του σχολικού έτους κατά την οποία το μέλος της τοπικής επιτροπής Δ. Πιπινόπουλος παρουσιάζοντας τον απολογισμό της χρονιάς «πειστικώς και περιεκτικώς εξήρε την δράσιν της διοικ. Επιτροπής, ανέπτυξε τας διαφόρους πέρυσι παρουσιασθείσας δυσχερείας δια την ίδρυσιν του Παρθεναγωγείου τούτου, ιδιαιτέρως δε εξήψε την δραστηριότητα και φιλοπονίαν, μεθ' ης ειργάσθη δια την εγγραφήν υπερεκατόν μαθητριών η προς διοργάνωσιν του ιδρύματος τούτου παρά της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας αποσταλείσα γνωστή παιδαγωγός και ήδη διευθύντρια του εν Κερκύρα Αρσακείου κ. Αγγελική Βασιλακοπούλου ή Μαυρέα»[29].

Για πρώτη φορά λειτούργησε η Α΄ τάξη του Διδασκαλείου θηλέων κατά το σχολικό έτος 1903-1904. Δεκαοκτώ μαθήτριες πήραν μέρος και πέτυχαν στις εισιτήριες εξετάσεις, από τις οποίες ολοκλήρωσαν οι 15. Ο αριθμός των μαθητριών του Διδασκαλείου αυξήθηκε σημαντικά κατά τα επόμενα έτη. Οι πρώτες δασκάλες του παραρτήματος της Λάρισας αποφοίτησαν τον Ιούλιο του 1906 και ήταν οι εξής: Πρωτοβάθμιες: Μαρία Πιπινοπούλου, Βασιλική Ζέϊκου, Ελίζα Καμπόλη, Καλλιόπη Κατσαούνη, Αικατερίνη Κατσίχτη, Χαρίκλεια Κουβελά, Φανή Χατζημιχαήλ, Όλγα Δανιήλ, Άννα Ωρολογοπούλου, Μαρία Σκαβέντζου, Αναστασία Ρουσοπούλου, Βασιλική Ολσέσκη και Μαρία Παπαϊωάννου. Δευτροβάθμιες: Ελένη Αστεριάδου και Μαρία Ολσέσκη.

Η επιτυχής αποφοίτηση των πρώτων Αρσακειάδων στη Λάρισα έτυχε θερμής υποδοχής από τις τοπικές εφημερίδες. Η “Σάλπιγξ” σε δημοσίευμά της ανέφερε χαρακτηριστικά: «Την παρελθούσαν Πέμπτην εδημοσιεύθησαν εν Αθήναις τα αποτελέσματα του Αρσακείου, τα αφορώντα τας απολυτηρίους εξετάσεις των μαθητριών, των φοιτησασών εις τε το εν Αθήναις Αρσάκειον καθώς και εις τα γνωστά τρία άλλα εν ταις Επαρχίαις παραρτήματα αυτού. Κατά τα αποτελέσματα ταύτα το εν τη πόλει μας σχολείον της Φιλ. Εταιρείας απέδωκε τους καλλιτέρους καρπούς, λαμβανομένου πάντοτε υπ’  όψει του αριθμού των μαθητριών εκάστου σχολείου, καθ' όσον εκ των 15 του ημετέρου, αίτινες υπέστησαν την απολυτήριον εξέτασιν δέκα τρεις ανηγορεύθησαν πρωτοβάθμιοι, δύο δε μόνον δευτεροβάθμιοι»[30]. Με τον ίδιο τρόπο και η εφημερίδα “Μικρά»”, αφού εξέφρασε τα συγχαρητήρια προς τις νέες δασκάλες για την επιμέλειά τους και την υψηλή βαθμολογία τους τις ευχόταν «ταχείαν εύρεσιν θέσεων, ευδοκίμησιν δε και εγκαρτέρησιν εις το όντως επίμοχθον έργον των»[31]. Ένα μήνα αργότερα η “Σάλπιγξ” θα ασχοληθεί εκτενώς με το ζήτημα της εύρεσης εργασίας των πρώτων διδασκαλισσών και ζητούσε επιτακτικά «να ληφθή ως τάχιστα η δέουσα μέριμνα και φροντίς, όπως τα κορίτσια αυτά του τόπου μας μη μένωσιν επί πλέον ε κ τ ό ς θ έ σ ε ω ς»[32]. Πρότεινε μάλιστα στο Δημοτικό Συμβούλιο Λάρισας να συμμορφωθεί προς τον ισχύοντα νόμο της Δημοτικής Εκπαίδευσης και να προσλάβει ντόπιες δασκάλες, αλλά και η Διοικητική Επιτροπή της Λάρισας να ζητήσει από το Δ.Σ. της Φ.Ε. να αντικαταστήσει τις δασκάλες του παραρτήματος με τις καινούριες απόφοιτες[33]. Πράγματι η έκκληση αυτή εισακούστηκε ένα χρόνο αργότερα από το Δημοτικό Συμβούλιο Λάρισας και πολλές απόφοιτες του Αρσακείου εργάστηκαν στο σχολείο που φοίτησαν.

Αξίζει να αναφερθεί ότι τόσο η Διοικητική Επιτροπή Αρσακείου Λάρισας όσο και γονείς των υποψηφίων διδασκαλισσών αγωνίστηκαν για να αλλάξει το ισχύον καθεστώς των εισιτηρίων και απολυτηρίων εξετάσεων των επαρχιακών Διδασκαλείων της Φ.Ε. Και ενώ τα πρώτα χρόνια οι απολυτήριες εξετάσεις διεξάγονταν στην Αθήνα, -γεγονός που συνεπαγόταν ταλαιπωρία και έξοδα για τις μαθήτριες των επαρχιακών Διδασκαλείων- από το 1909 και μετά διεξάγονταν στις έδρες τους [34].       

Η λειτουργία του Διδασκαλείου θηλέων Λάρισας υπήρξε κανονική κατά τα επόμενα χρόνια, και ιδιαίτερα από το 1906, όταν ανέλαβε τη διεύθυνση η Ελένη Βαρουξάκη, με ανώτερες σπουδές στην Ευρώπη, και για την οποία τα δημοσιεύματα των τοπικών εφημερίδων υπήρξαν κολακευτικά. Αναφέρουμε ενδεικτικά το δημοσίευμα της εφημερίδας “Σάλπιγξ”: «Από των πρώτων ημερών της εν τω Αρσακείω αναλήψεως των καθηκόντων αυτής η δεσποινίς Βαρουξάκη δια της πραγματικής μορφώσεώς της, της ευγενείας του χαρακτήρος και της προσηνείας των τρόπων της εφείλκυσεν αμέριστον μεν την υπόληψιν και την εκτίμησιν πάσης της παρ’ ημίν κοινωνίας, ειλικρινή δε την αγάπην των εν τω σχολείω εκπαιδευομένων κορασίων. Το ενδιαφέρον αυτής υπέρ των μαθητριών του Εκπαιδευτηρίου δεν ευρίσκει όριον τους τέσσαρας τοίχους του Σχολείου. Εμφορουμένη αληθούς παιδαγωγικής αγάπης προς τας μαθητρίας του σχολείου, ου μόνον εν αυτώ άοκνον υπέρ της προόοδυ και πραγματικής μορφώσεώς των φροντίδα καταβάλλει, αλλά και υπέρ παντός αφορώντος τας μαθητευούσας ενδιαφέρεται και συγκινείται, αθορύβως και ανεπιδείκτως συντρέχουσα τας εχούσας ανάγκην συνδρομής μαθητρίας και κατ’ οίκον δε επισκεπτομένη τας τυχόν ασθενούσας. κατά δε τας ημέρας ταύτας, ίνα εμπνεύση εις τας μαθητρίας την προς τα φυτά και τα άνθη ευγενή αγάπην και ίνα παράσχη συνάμα εις αυτάς αφορμήν υγιεινής ασχολίας, συνέστησεν εια αυτάς να φυτεύσωσιν άνθη εις κηπάρια παρασκευασθέντα εν τη αυλή του Εκπαιδευτηρίου χωριστά κατά τάξεις και μαθητρίας. Και ήδη άπας ο περί την αυλήν χώρος μεταβλήθη εις ωραίους ανθώνας, την περιποίησιν και τον καλλωπισμόν των οποίων μετ’ αξιεπαίνου αμίλλης διενεργούσιν αι μαθήτριαι των διαφόρων τάξεων του σχολείου»[35]. Για μια δεκαετία περίπου παρέμεινε στη διεύθυνση του Αρσακείου Λάρισας και στη συνέχεια ανέλαβαν οι Χρήστος Οικονόμου, Μιχαήλ Παπαμαύρος, Παν. Αντωνόπουλος, Άννα Γιαννοπούλου, Δημήτριος Γαρδίκας και Στρ. Χρυσοχόου.

Το Αρσάκειο της Λάρισας λειτούργησε μέχρι το 1937, έτος αποφοίτησης των τελευταίων διδασκαλισσών, σύμφωνα με το πνεύμα, την πρακτική και την εκπαιδευτική ιδεολογία των σχολείων της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρίας. Η αδυναμία της Φ.Ε. να αντικαταστήσει τα Διδασκαλεία με Παιδαγωγικές Ακαδημίες οδήγησε στην κατάργηση του Αρσακείου Λάρισας. Η περαιτέρω μελέτη του αρχείου του Αρσακείου θα φέρει -πιστεύουμε- στην επιφάνεια και άλλες πτυχές της προσφοράς του ιδρύματος στην ιστορία της Λάρισας και της ευρύτερης περιοχής.

 

 

 

 

ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

–           Βιβλίον Πρακτικών Δήμου Λαρίσης από 4-10-1890 έως 16-9-1891.

–           Βιβλίον Πρακτικών του Δημοτικού Συμβουλίου Λαρίσης από της Συνεδρίας της 1 Δεκεμβρίου 1901 μέχρι της τοιαύτης 6 Νοεμβρίου 1903.

–           Εφημερίδες “Όλυμπος”, “Σάλπιγξ” και “Μικρά” Λάρισας.

–           Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Συμβουλίου της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας από του έτους 1898 μέχρι του 1902.

–           Πρακτικά Συνεδριάσεων του Διοικητικού Συμβουλίου της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας από 2-1-1903 έως 12-10-1905.

–           Γαλάτης Στ., Η ιστορία της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας από της ιδρύσεως μέχρι του 1936, Αθήναι 1957 (δακτυλογραφημένη).

–           Η εκατονταετηρίς της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας (1836-1936), η ίδρυσίς της, η ιστορία της, η δράσις και αι επιδιώξεις της, Εν Αθήναις Τυπογραφείον Εστία, 1936.

–           Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αρσάκεια και Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996, Αθήνα 1996.

–           Καλογιάννης Β., Η Χρυσή Βίβλος του Δήμου Λαρίσης. Από την μακραίωνη ιστορία της θεσσαλικής πρωτευούσης, Λάρισα 1963.

 

 


 

[1]Για πρώτη φορά εκδηλώνεται ενδιαφέρον για ίδρυση Αρσακείου στην Πάτρα το 1874 χωρίς όμως να προχωρήσει καθόλου το ζήτημα. Το αίτημα επανέρχεται το 1884 αλλά και πάλι δεν ικανοποιείται παρότι η Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία είχε τα ανάλογα κονδύλια από το Υπουργείο Παιδείας για τη σύσταση παραρτημάτων τόσο στην Πάτρα όσο και στη Λάρισα. Ο βασικότερος λόγος ήταν η μη ικανοποίηση των όρων που έθετε η Φ.Ε. κυρίως στο ζήτημα της εξασφάλισης στέγης. Βλ. Η εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία, Αρσάκεια και Τοσίτσεια Σχολεία 1836-1996, Αθήνα 1996, σελ. 129-130. 

[2] Πρακτικά Συνεδριάσεως του Δημοτικού Συμβουλίου Λαρίσης της 7 Μαρτίου 1891, Βιβλίον Πρακτικών Δήμου Λαρίσης από 4-10-1890 έως 16-9-1891.

[3] Β. Καλογιάννη, Η Χρυσή Βίβλος του Δήμου Λαρίσης, από την μακραίωνη ιστορία της θεσσαλικής πρωτευούσης, Λάρισα 1963, σελ. 145.

[4] Εφημερίδα “Όλυμπος” (Λάρισας), φ. 22-3-1902, σελ. 2.

[5] Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Συμβουλίου της Φ. Ε. από του έτους 1898 μέχρι του 1902, Συνεδρίασις ΚΕ΄ 10 Ιουλίου 1902, σελ. 380.

[6] Εφημερίδα “Όλυμπος” (Λάρισας) , φ. 241/ 12-7-1902, σελ. 2. Το κτήριο που στεγάσθηκε το Αρσάκειο ήταν ιδιοκτησίας των αδελφών Οικονόμου και βρισκόταν στη συμβολή των σημερινών οδών Ασκληπιού και Ηπείρου.

[7] ό. π.

[8] ό. π., φ. 240/5-7-1902, σελ. 1.

[9] ό. π., φ. 22-3-1902,  σελ. 2.

[10] ό. π., φ. 236/14-6-1902, σελ. 2

[11] Συνεδρίασις Στ΄ της 23 Δεκεμβρίου 1903, Πρακτικά Δημοτικού Συμβουλίου Λαρίσης από 13-11-1903 έως 17-11-1905.

[12] Βιβλίον Πρακτικών του Δημοτικού Συμβουλίου Λαρίσης από της Συνεδρίας της 1 Δεκεμβρίου 1901 μέχρι της τοιαύτης 6 Νοεμβρίου 1903. Πρακτικόν συνεδριάσεως του Δημοτ. Συμβουλίου Λαρίσης της  5ης Αυγούστου 1902.

[13] Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Συμβουλίου της Φ. Ε. από του έτους 1898 μέχρι του 1902, Συνεδρίασις ΚΘ΄ 14 Αυγούστου 1902, σελ. 400.

[14] ό. π., σελ. 396-397.

[15] Εφημερίδα “Όλυμπος”  φ. 250/13-9-1902, σελ. 3.

[16] ό. π., φ. 252/27-9-1902, σελ. 1. 

[17] Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Συμβουλίου της Φ. Ε. από του έτους 1898 μέχρι του 1902, Συνεδρίαση ΛΔ΄ 18 Σεπτεμβρίου 1902, σελ. 413.

[18] Εφημερίδα Όλυμπος, φ. 256/18-10-1902, σελ. 1.

[19] ό. π., Συνεδρίαση ΛΓ΄ 11 Σεπτεμβρίου 1902, σελ. 410.

[20] ό. π., Συνεδρίαση ΛΘ΄ 31 Οκτωβρίου 1902, σελ. 427. Βέβαια ο μη διορισμός νηπιαγωγού δεν οφειλόταν στην απροθυμία της Φ.Ε. για ικανοποίηση του αιτήματος αλλά στη δυσκολία εξεύρεσης της. Τελικά αρχές του 1903 διορίστηκε νηπιαγωγός στη Λάρισα η Χριστίνα Δεσύλλα.

[21] ό. π.

[22] ό. π., Συνεδρίαση ΛΔ΄ 18 Σεπτεμβρίου 1902, σελ. 413.

[23] ό. π., Συνεδρίαση ΜΔ΄ 19 Δεκεμβρίου 1902, σελ. 446.

[24] Πρακτικά Συνεδριάσεων του Δ.Σ. της εν Αθήναις Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας από 2-1-1903 έως 12-10-1905, Συνεδρίαση Δ΄ 23 Ιανουαρίου 1903, σελ. 8.

[25] Εφημερίδα «Όλυμπος» (Λάρισας), φ. 274/28-2-1903, σελ. 2 και Εφημερίδα “Σάλπιγξ”, φ. 672/9-3-1903, σελ. 1.

[26] Πρακτικά Συνεδριάσεων Φ.Ε. ό.π., Συνεδρίαση ΙΚ΄ 7 Μαΐου 1903, σελ. 54 και Εφημερίδα “Όλυμπος” φ. 284/9-5-1903, σελ. 2.

[27] Πρακτικά των Συνεδριάσεων του Συμβουλίου της Φ. Ε. από του έτους 1898 μέχρι του 1902, Συνεδρίαση ΛΔ΄ 18 Σεπτεμβρίου 1902, σελ. 413 και Συνεδρίαση ΛΖ΄ 4-10-1902, σελ. 422.

[28] Εφημερίδα “Όλυμπος”, φ. 292/28-6-1903, σελ. 2 και “Σάλπιγξ”, φ. 678/29-6-1903, σελ. 2.

[29] ό. π., φ. 293/4-7-1903, σελ. 2.

[30] Εφημερίδα “Σάλπιγξ” φ. 847/16-7-1906, σελ. 2.

[31] Εφημερίδα “Μικρά”, φ. 74(224)/16-7-1906, σελ. 2.

[32] Η υπογράμμιση της εφημερίδας.

[33] Εφημερίδα “Σάλπιγξ” φ. 850/13-8-1906, σελ. 1-2.

[34] Β. Δ. Περί των επί πτυχίω εξετάσεων των υποψηφίων διδασκαλισσών, ΕτΚ, τχ. Α΄, φ. 305/22-12-1909.

[35] Εφημερίδα “Σάλπιγξ” φ. 880/11-3-1907, σελ. 1.