«ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΑΙΓΥΠΤΟΥ» :

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΟΥ ΚΑΙ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟ 1919

Γιώτα Παπαδημητρίου

Δρ. Φιλοσοφίας

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Στην ιστορία των εκπαιδευτικών μεταρρυθμίσεων αποτελεί σταθμό η ίδρυση και η δράση του Εκπαιδευτικού Ομίλου (1910), του οποίου σκοπός ήταν ο εκσυγχρονισμός της εκπαίδευσης και η αναβάθμιση της ελληνικής κοινωνίας. Ανάλογη προσπάθεια σημειώθηκε και στην Αίγυπτο λίγα χρόνια αργότερα (1919) με την ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου Αιγύπτου (ΕΟΑ). Η παρούσα ανακοίνωση διερευνά τη συγκρότηση, τη σύνθεση, το σκοπό και γενικότερα τη δράση του ΕΟΑ κατά το 1919 (Πρότυπο σχολείο, εκδοτική δραστηριότητα, οργάνωση διαφωτιστικών διαλέξεων...), καθώς και τις επαφές των μελών του με πρωτεργάτες του εκπαιδευτικού δημοτικισμού στην Ελλάδα. Βασική πηγή της έρευνας αποτελούν πρωτογενείς αρχειακές πηγές -όπως το άγνωστο μέχρι σήμερα Καταστατικό του ΕΟΑ και αδημοσίευτες επιστολές - καθώς και ο Τύπος της περιόδου.

ABSTRACT

The foundation and action of the «Educational Society of Athens», whose aim has been the modernization of education and the improvement of society, constitute a male stone in the history of educational reforms. A comparable effort took place in Egypt a few years later with the founding of the «Educational Society of Egypt» (ESE). This announcement looks into the formation, the synthesis, the aim and generally the action of the ESE during 1919 (Model school, publishing activity, organization of enlightenment lectures...), as well as the contacts of its members with the pioneers of the educational demoticism in Greece. The primary archive sources -such, as the so far unknown Statutes of the ESE and unpublished letters, as well as the Press of the time- constitute the main tool of information for this research. 

Στα τέλη της δεύτερης δεκαετίας του 20ού αι., η πολυπληθής ελληνική παροικία της Αιγύπτου[i] βίωνε αντιφατικά συναισθήματα. Από τη μια, έβλεπε το κύρος της Ελλάδας να ενισχύεται και απολάμβανε την αισιοδοξία που γεννούσαν οι νίκες στο μικρασιατικό μέτωπο οι ελπίδες για ευόδωση της Μεγάλης Ιδέας[ii]. Από την άλλη, η ολοένα και πιο ορατή επιδείνωση της μέχρι τότε ισχυρής κοινωνικοοικονομικής της θέσης στη χώρα, η επίταση του ανταγωνισμού ανάμεσα στις ξένες παροικίες, η σταδιακή ισχυροποίηση της ιθαγενούς αστικής τάξης και η έξαρση του αιγυπτιακού εθνικού κινήματος που οδήγησε το 1919 σε μια εθνικής κλίμακας εξέγερση κατά της βρετανικής αποικιοκρατίας[iii], γεννούσαν ανησυχίες για το μέλλον της παροικίας (Σουλογιάννης, 1980, σ. 413-423 και 1999, σ. 201-207) και για τις κατευθύνσεις που θα έπρεπε να ακολουθήσει. Σε μια προσπάθεια να απαντήσουν ικανοποιητικά στα σχετικά ερωτήματα, οι Έλληνες Αιγυπτιώτες στράφηκαν στην εκπαίδευση, μηχανισμό που εκτιμούσαν ότι θα συντελούσε αποφασιστικά στη διατήρηση της ισχύος της παροικίας τους και στην προσαρμογή της στις απαιτήσεις του καιρού και του τόπου. Οι προβληματισμοί των Αιγυπτιωτών -που είχαν ήδη οδηγήσει από το 1913 έως το 1918 σε  μεταρρυθμιστικές απόπειρες στα Κοινοτικά σχολεία τριών πόλεων της αιγυπτιακής ενδοχώρας με ευημερούσες ελληνικές παροικίες, τη Μανσούρα, το Ζαγαζίκ και το Καφρ ελ Ζαγιάτ- αφορούσαν στις ρυθμίσεις που κρίνονταν απαραίτητες, προκειμένου να βελτιωθεί η εκπαίδευσή τους και να αποδειχθεί αντάξια των προσδοκιών που είχε επιφορτισθεί. Την ίδια εποχή στην Ελλάδα, στα πλαίσια του μεταρρυθμιστικού πνεύματος του βενιζελισμού, είχε αρχίσει να θεσμοθετείται μέρος των στόχων του δημοτικισμού, ενώ ηγετικά στελέχη του Εκπαιδευτικού Ομίλου αποτελούσαν τμήμα της εξουσίας.

Οι αναζητήσεις για προώθηση του οράματος της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης οδήγησαν μια ομάδα προοδευτικών Αιγυπτιωτών διανοούμενων, που πίστευε στην αναγκαιότητα εκσυγχρονισμού της εκπαίδευσής τους μέσα από την έμφαση στη στοιχειώδη εκπαίδευση, την προσαρμογή στις τοπικές συνθήκες και την εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας, να συγκροτήσει στα τέλη του 1918 και τυπικά από τις αρχές του 1919 τον Εκπαιδευτικό Όμιλο Αιγύπτου (στο εξής ΕΟΑ). Στην ίδρυσή του και την καταγραφή της πολύπλευρης δράσης του κατά το πρώτο έτος ζωής του, εστιάζεται η παρούσα εισήγηση, η οποία επιχειρεί να πλουτίσει τα μέχρι σήμερα γνωστά (Φιλιππίδης, 1920,  Διακοφωτάκης, 1973, Σταυρίδη-Πατρικίου, 1988), χωρίς να φιλοδοξεί να φωτίσει πλήρως τα ιστορικά κενά, εφόσον τα στοιχεία είναι ακόμη ελλιπή και αγνοείται η τύχη του αρχείου του Ομίλου.

Το έναυσμα για σύσταση του ΕΟΑ δόθηκε, όταν ο δάσκαλος Α. Μαρσέλος, που υπηρετούσε στο Κοινοτικό σχολείο του Καφρ ελ Ζαγιάτ, παραιτήθηκε, εξαιτίας των αντιδράσεων στη μεταρρυθμιστική του προσπάθεια, και αποφάσισε να ιδρύσει ένα δικό του Πρότυπο σχολείο εκεί από το Φεβρουάριο του 1918. Αναζητώντας υποστηρικτές, αποτάθηκε με επιστολή τον Αύγουστο του 1918 στον Ν. Ζελίτα, δηλαδή τον Στέφανο Πάργα, εκδότη του λογοτεχνικού περιοδικού Γράμματα, ενός περιοδικού που υπερασπιζόταν τη δημοτική γλώσσα, χωρίς να είναι αποκλειστικά ταγμένο στην υπηρεσία του γλωσσικού αγώνα (Ρώτα, 1994, σ. 32). Στην επιστολή αυτή, ο Μαρσέλος συστήνεται στον Πάργα[iv] ως ένας «ασήμαντος ομοϊδεάτης δάσκαλος» που υποφέρει από τη «γλωσσική σκλαβιά» και τη «στραβή παιδαγωγία» και αποφάσισε να στήσει ένα δικό του σχολείο πάνω στα «ερείπια» της «σχολικής κακομοιριάς» με σκοπό «τη μόρφωση των παιδιών και όργανο γι’ αυτή τις γνώσεις μαζί με τη σχολική ζωή». Το σχολείο του θα  επιδίωκε «παντού τη χαρά και την αγάπη» χωρίς τιμωρίες και βαθμολογία και θα αποτελούσε μια ελεύθερη σχολική πολιτεία διοικούμενη από τα παιδιά. Στο πρόγραμμά  του προβλεπόταν ώρα παιχνιδιού και παραμυθιού, εβδομαδιαίες εκδρομές και κυριακάτικες συγκεντρώσεις για τραγούδι- παιχνίδι-απαγγελίες. Τέλος, τα παιδιά θα έκαναν όλη τη δουλειά στο σχολείο και θα επέστρεφαν σπίτι τους «όλως διόλου ξένοιαστα» (Μαρσέλος προς Πάργα, 13-8-1918).

Οι εξελίξεις ήταν ραγδαίες. Ο Πάργας και οι γύρω από αυτόν φαίνεται πως  ανταποκρίθηκαν άμεσα στην έκκληση του Μαρσέλου για υποστήριξη. Ένα μήνα αργότερα, ο Μαρσέλος γράφει στον Πάργα  πως τον θεωρεί «στενό και πολύτιμο φίλο του όπως και τους διαλεχτούς άλλους» και πως ευχαριστείται, όταν αποκαλούν το Πρότυπο ως «το σκολειό μας». Προσθέτει πως τον περιμένει μαζί με τους Κασιμάτη, Σκληρό, Αποστόλου (προφανώς ο Αποστολόπουλος), Καραπάνο και άλλους στα εγκαίνια του Πρότυπου, τα οποία ίσως συνδυάζονταν με την ίδρυση του Εκπαιδευτικού Ομίλου που σχεδιαζόταν τότε, ίδρυση για την οποία υποθέτει πως ο Πάργας είχε ενημερωθεί από τους Καραπάνο και Σκληρό (Μαρσέλος προς Πάργα, 5/18-9-1918). Έτσι γεννήθηκε η ιδέα για ίδρυση ενός Εκπαιδευτικού Ομίλου στην Αίγυπτο, συσπειρωμένου γύρω από το Πρότυπο σχολείο του Μαρσέλου (Εκπαιδευτικός [Ιορδανίδης;], 1919, σ. 139)[v]. Πρόκειται για αντίθετη πορεία από εκείνη του Εκπαιδευτικού Ομίλου της Αθήνας, που είχε ιδρυθεί από το 1910 και είχε πρωταρχικό σκοπό -που δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ- τη λειτουργία ενός τέτοιου σχολείου.

Τα εγκαίνια του Πρότυπου πραγματοποιήθηκαν στις 2 Νοεμβρίου 1918  (Φιλιππίδης, 1920, σ. 93) και κατά τη διάρκεια της τελετής πρέπει να έγινε αναγγελία της σύστασης του Ομίλου από τον Γ. Σκληρό[vi]. Στα πλαίσια μιας διαφωτιστικής εκστρατείας που ξεκίνησε άμεσα, ώστε να γίνει γνωστό το έργο του Πρότυπου και οι στόχοι του ΕΟΑ, ο Μαρσέλος μίλησε στην Αλεξάνδρεια λίγες μέρες αργότερα για «Το εκπαιδευτικό ζήτημα και το ‘Πρότυπο Σχολείο’» (Μενάλκας, 1919, σ. 167). Στην κατεύθυνση της διαφώτισης του κοινού σχετικά με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση βοήθησε πολύ και ο Τύπος, όπου στα τέλη του 1918 και στις αρχές του 1919 γράφονταν πολλά θετικά για τον ΕΟΑ και το Πρότυπο. Έτσι, ο ΕΟΑ κέρδιζε φίλους ανάμεσα στους ιθύνοντες της παροικίας,  ενώ στόχευε και στην προσέλκυση ευρύτερων παροικιακών στρωμάτων (Μαρσέλος προς Πάργα 26-12-18 και 4/17-3-19, εφ. Ταχυδρόμος, 7/20-1-19, 22/4-2-19, 24/6-2-19, Παιδαγωγός, εφ. Ταχυδρόμος, 29/11-1-19)[vii]. Την ίδια εποχή συγκροτήθηκε μια προσωρινή εξαμελής Επιτροπή από τους  Γ. Καραπάνο, Β. Παυλίδη, Στ. Πάργα, Κ. Παπά, Α. Σαράτση και Δ. Φιλιππίδη, η οποία συνέταξε ένα πρόχειρο καταστατικό, προκειμένου να  συζητηθεί από τους ενδιαφερόμενους, πριν ψηφιστεί (εφ. Ταχυδρόμος, 3/16-1-19)[viii].

Το Καταστατικό ψηφίσθηκε σε Γενική Συνέλευση -την οποία θεωρούμε και ως έναρξη της επίσημης ζωής του Ομίλου- που πραγματοποιήθηκε υπό την προεδρία του Καραπάνου σε ενθουσιώδη ατμόσφαιρα στις 12 Ιανουαρίου 1919 στην αίθουσα του Σωματείου Πτολεμαίου (εφ. Ταχυδρόμος, 2/15-1-1919, Εκπαιδευτικός [Ιορδανίδης;], 1919, σ. 139)[ix]. Αποτελείται από 16 άρθρα και είναι διαρθρωμένο σε πέντε μέρη (Α΄ Σκοπός, Μέσα, Έδρα - Β΄ Μέλη - Γ΄ Δ΄ Συνελεύσεις - Ε΄ Περιουσία, Διαχείριση, Διάλυση). Με τα ήδη γνωστά δύο πρώτα άρθρα ορίζεται ότι σκοπός του ΕΟΑ ήταν η αναμόρφωση της ελληνικής παιδείας στην Αίγυπτο. Ο σκοπός του, λοιπόν,  έχει ως κύριο συστατικό του την εκπαίδευση και ως προς αυτό συνάδει με το σκοπό του Εκπαιδευτικού Ομίλου της Αθήνας. Αλλά ο ΕΟΑ θα ενδιαφερόταν, επίσης, και «για κάθε ζήτημα σχετικό με την πνευματική και καλλιτεχνική εκδήλωση του Ελληνισμού της Αιγύπτου και θα προσπαθούσε να γίνεται συχνότερη και στενότερη η πνευματική του επικοινωνία με την Ελλάδα». Για να τα επιτύχει όλα αυτά, θα χρησιμοποιούσε διαλέξεις, μαθήματα, περιοδικά, εφημερίδες, πρότυπα σχολεία, παιδαγωγικά μουσεία, διδασκαλικά συνέδρια και κάθε άλλο κατάλληλο μέσο.

Στο τρίτο άρθρο του Καταστατικού αναφέρεται ως έδρα του Ομίλου η Αλεξάνδρεια, γεγονός που αποδεικνύει πως ο ΕΟΑ αποτέλεσε αυτόνομο σύλλογο και όχι παράρτημα του ΕΟ Αθήνας[x]. Στην υπόλοιπη Αίγυπτο θα ιδρύονταν τμήματα, τα οποία σε πρώτη φάση θα ήταν εξαρτημένα από την Αλεξάνδρεια και στην πορεία θα μπορούσαν να αποκτήσουν «πρωτοβουλία και ανεξαρτησία περισσότερη». Ένα τέτοιο τμήμα του ΕΟΑ λειτουργούσε στο Κάιρο, όπου ζούσε ο Γ. Σκληρός. Το τμήμα αυτό συστήθηκε τυπικά στις 9 Μαρτίου σε συγκέντρωση τριάντα περίπου μελών που έθεσαν ως στόχο την ίδρυση Πρότυπου και την οργάνωση διαλέξεων και εξέλεξαν διοικητική επιτροπή με πρόεδρο τον Γ. Σκληρό, γραμματέα τον Π. Σταυρινό και μέλη τους Γ. Χέλμη, Μ. Μαύρο, Μ. Συριώτη και Α. Διαμαντή (εφ. Ταχυδρόμος, 17/30-1-19, 26/11-3-19)[xi].  Οπωσδήποτε, η Αλεξάνδρεια προτιμήθηκε ως έδρα, εφόσον στο κοσμοπολίτικο περιβάλλον της  ήταν ευκολότερο να ευδοκιμήσουν οι ιδέες της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, που προβάλλονταν από κοινωνικούς παράγοντες κοντά στην ηγετική ομάδα της Ελληνικής Κοινότητας και καλύπτονταν από τους εκπροσώπους της Ελληνικής Κυβέρνησης, ως ιδέες που εξέφραζαν την κυβερνητική πολιτική (Σταυρίδη-Πατρικίου, 1988, σ. 182). Ως Γ. Πρόξενος υπηρετούσε τότε ο Κανελλόπουλος, φίλος του ΕΟΑ. Τον αντικατέστησε ο Ανδρέας Δελμούζος, αδελφός του Αλέξανδρου και μέλος του ΕΟ Αθήνας (Δημαράς, 1994, σ. 101), ένας «μεταρρυθμιστής» και «προωδευμένος Έλλην» σύμφωνα με αιγυπτιώτη αρθρογράφο, που έφθασε στην Αλεξάνδρεια στις αρχές Φεβρουαρίου και ήρθε άμεσα σε επαφή με το προεδρείο του ΕΟΑ (εφ. Ταχυδρόμος,  28/10-2-19,  2/15-2-19)[xii].

Με άλλα άρθρα του Καταστατικού ορίζεται ότι τη διοίκηση του ΕΟΑ ασκούσε μια Γενική Επιτροπή που εκλεγόταν για δύο χρόνια από τακτική Συνέλευση των μελών. Η πρώτη Γενική Επιτροπή που εξελέγη από την ιδρυτική Συνέλευση, ήταν εννεαμελής και την αποτελούσαν τα έξι μέλη της προσωρινής επιτροπής καθώς και οι Κ. Δέλτας, Αντ. Μπενάκης και Μ. Κρενδιρόπουλος. Μετά από λίγες μέρες, στην πρώτη συνεδρία της Γενικής Επιτροπής ορίστηκαν Πρόεδρος ο Κ. Δέλτας, Αναπληρωτής Πρόεδρος ο Μπενάκης, Γενικός Γραμματέας ο Παυλίδης, Ταμίας ο  Πάργας και Έφοροι τα υπόλοιπα μέλη (εφ. Ταχυδρόμος, 2/15-1-19193, /16-1-19).

Μέλη του ΕΟΑ εγγράφονταν όσοι το ζητούσαν, μετά από έγκριση της Γ. Επιτροπής[xiii]. Επίτιμα μέλη ονομάζονταν όσοι προσέφεραν εξαιρετικές υπηρεσίες στην εκπαιδευτική ιδέα και ιδρυτές όσοι συμμετείχαν στην πρώτη Γενική Συνέλευση και ψήφισαν το Καταστατικό[xiv]. Πόσοι ακριβώς αριθμητικά ήταν οι ιδρυτές δε γνωρίζουμε. Στον Τύπο, πάντως, αναφέρεται πως στην ιδρυτική Συνέλευση παρευρίσκονταν πάνω από πενήντα άτομα, ενώ κάποιοι αντιπροσώπευαν και άλλους που απουσίαζαν[xv]. Σημειώνουμε την παρουσία επιστημόνων, λογίων, ισχυρών παραγόντων της εκπαιδευτικής ζωής, όπως ο Παλαιολόγος Γεωργίου, Γενικός Διευθυντής των Κοινοτικών Σχολείων της Αλεξάνδρειας και ο σχολάρχης Ι. Γκίκας, καθώς και του Τύπου, όπως οι Ν. Καραβίας και Κασιμάτης, διευθυντές της «Εφημερίδος» και των  «Νέων» αντίστοιχα (εφ. Ταχυδρόμος, 2/15-1-1919).

Η κοινωνική σύνθεση της ιδρυτικής ομάδας είναι, σε γενικές γραμμές, γνωστή από τη βιβλιογραφία. Τα σχετικά στοιχεία συνθέτουν την εικόνα μιας ομάδας αστών διανοούμενων με ευρεία παιδεία, ανάμειξη στην πολιτική ζωή και ενδιαφέρον για την πνευματική κίνηση, εξειδικευμένες γνώσεις, κοινωνικό κύρος και οικονομική επάρκεια, η οποία εξασφαλιζόταν κυρίως από την άσκηση του επαγγέλματος και από τις κοινωνικές σχέσεις που συνεπάγεται (Σταυρίδη-Πατρικίου, 1988, σ. 140–4 και 1999, σ. 148-65). Επισημαίνουμε, ωστόσο, την παρουσία του γνωστού συντηρητικού σε θέματα γλώσσας Π. Γεωργίου[xvi], ο οποίος, μάλιστα, δεν ήταν απλώς παρών και -κατά συνέπεια ίσως και ιδρυτικό μέλος του ΕΟΑ- αλλά πήρε και το λόγο κατά τη διάρκεια της Συνέλευσης[xvii]. Θεωρούμε την παρουσία του ενδεικτική της εμβέλειας του ΕΟΑ στους παροικιακούς κύκλους και την αποδίδουμε στο γεγονός ότι ο ΕΟΑ εμφανιζόταν ως φορέας νέων ιδεών, αλλά πάντα με την κρατική υποστήριξη. Ο Γεωργίου, ο οποίος -όπως θα περίμενε κανείς- στην πορεία δεν είχε ενεργό δράση, απλά ακολούθησε τη γενικότερη τάση που επέβαλε το κλίμα του βενιζελισμού, τον οποίο ασπαζόταν τότε το σύνολο σχεδόν της παροικίας[xviii]. Η συμμετοχή του, όπως και η πιθανή συμμετοχή και άλλων οπαδών συντηρητικών απόψεων για τα γλωσσοεκπαιδευτικά, είχε περισσότερο χαρακτήρα σύμπλευσης με το ρεύμα για στήριξη της κυβερνητικής πολιτικής, παρά διάθεση ενεργητικής συμβολής σε μεταρρυθμιστικές προσπάθειες.

Αξίζει να σταθούμε, επίσης, στο ότι πολλοί από τους ιδρυτές ήταν -ή έγιναν στην πορεία- μέλη και του ΕΟ Αθήνας, ο οποίος κατά την περίοδο 1910-27 αριθμούσε 54 μέλη στην Αίγυπτο. Έτσι, τα 8 από τα 9 μέλη της Γενικής Επιτροπής του ΕΟΑ -εκτός από τον Κρενδιρόπουλο,  για τον οποίο δεν υπάρχουν πληροφορίες- ήταν μέλη και του αθηναϊκού Ομίλου. Στους ιδρυτές του ΕΟΑ συγκαταλέγονται και οι Π. Πετρίδης και ο Ι. Ιορδανίδης, Α. Μαρσέλος και Κ. Φλώρης μέλη, επίσης, του Ομίλου της Αθήνας (Δημαράς, 1994)[xix]. Στον κατάλογο των μελών του ΕΟ Αθήνας περιλαμβάνονται και εννέα ονόματα γυναικών στην Αίγυπτο. Κάποιες από αυτές ίσως μετείχαν στη συνέλευση, εφόσον η παρουσία κυριών επισημαίνεται από τον Τύπο (εφ. Ταχυδρόμος, 2/15-1-1919)[xx]. Οπωσδήποτε, και η συμμετοχή των γυναικών είναι ενδεικτική της κοινωνικής εμβέλειας του ΕΟΑ[xxi].

Τα κοινά μέλη δεν αποτελούν τη μόνη σχέση του ΕΟΑ με τον αθηναϊκό Όμιλο. Το ιστορικό ενδιαφέρον προκαλούν και οι επαφές του ΕΟΑ με τον Αλέξανδρο Δελμούζο. Από επιστολή του Μαρσέλου στον Πάργα το Φεβρουάριο του 1919, πληροφορούμαστε πως ο Κ. Φλώρης συνάντησε τον Αλ. Δελμούζο στην Αθήνα «και τον είδε κατενθουσιασμένο με τις εδώ προσπάθειές μας τόσο που θάθελε λέει νάρθει ναρχίση από εδώ την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Είναι πρόθυμος να μας βοηθήση σ’ ότι μπορεί, γυρεύει πληροφορίες για το σκολειό μας πολλές και την πρώτη διάλεξη, για να γράψει στο Δελτίο του Εκπαιδ. Ομίλου Αθηνών. Μίλησε λέει και στον αδελφό του τον Πρόξενο και του σύστησε να μας επισκεφθεί εδώ[xxii]». Στην ίδια επιστολή ο Μαρσέλος ανακοινώνει την πρόθεσή του να γράψει στον Δελμούζο σχετικά με το Πρότυπο και τη δράση τους (Μαρσέλος προς Πάργα, 25-2-1919). Ακολουθεί στις αρχές Μαρτίου επιστολή του Σκληρού προς τον παλιό φίλο του Δελμούζο, με την οποία του συστήνει να συναντήσει τον Μικέ Μαύρο, μέλος της επιτροπής του τμήματος Καΐρου, που βρισκόταν στην Αθήνα (Σταυρίδη-Πατρικίου, 1988, σ. 230-31). Δε γνωρίζουμε αν πραγματοποιήθηκε αυτή η συνάντηση ή αν ο Δελμούζος απάντησε στον Σκληρό. Σίγουρο είναι πως ο Δελμούζος συνέχισε να ενημερώνεται για τη δράση του ΕΟΑ και να αλληλογραφεί με τον Μαρσέλο. Το Μάιο ο Μαρσέλος γράφει στον Πάργα ότι ο Δελμούζος με επιστολή του, ζητά πληροφορίες για το Πρότυπο και τη δεύτερη διάλεξή του. Δηλώνει ότι προτίθεται να απαντήσει, αλλά καλό θα ήταν να γράψει στον Δελμούζο και κάποιος άλλος «από κάτω», ίσως ο ίδιος ο Πάργας, επισυνάπτοντας και φυλλάδια της διάλεξης. Δεν υπάρχουν στοιχεία για τα περαιτέρω. Μερικούς μήνες, πάντως, αργότερα ο Μαρσέλος δημοσίευσε στα Γράμματα το άρθρο «Πάνω σε μια διάλεξη του Δελμούζου» (Μαρσέλος προς Πάργα 6/19-7-19 και 1/14-10-19, Μαρσέλος, 1919, σ. 149-51)[xxiii].

Ας επικεντρωθούμε τώρα, στην πολύπλευρη δραστηριότητα που ανέπτυξε ο ΕΟΑ στην Αλεξάνδρεια -με έδρα του το Κατάστημα του Μικρασιατικού Συνδέσμου στην οδό Βολανάκη 4- και στο Κάιρο. Κύριος στόχος του ήταν η υποστήριξη στο Πρότυπο σχολείο του Καφρ ελ Ζαγιάτ, αλλά και η ίδρυση νέων ανάλογων σχολείων. Προς την κατεύθυνση αυτή ενεργοποιήθηκε άμεσα το τμήμα του Καΐρου. Στα τέλη Ιανουαρίου, σε μια πρώτη συγκέντρωση στο σπίτι των αδελφών Βάθη, αποφασίσθηκε να ξεκινήσει διαφωτιστική εργασία με διαλέξεις και να ιδρυθεί Πρότυπο Δημοτικό στο Κάιρο το καλοκαίρι. Το σχέδιο ανέλαβε να προωθήσει μια εκτελεστική επιτροπή από τους Σκληρό, Σταυρινό και Χέλμη. Ο τελευταίος, μάλιστα, προσφέρθηκε να μισθώσει οίκημα για το πρώτο έτος (εφ. Ταχυδρόμος, 17/30-1-19). Αλλά, παρά την αρχική αισιοδοξία, το σχέδιο δεν προχώρησε. Το Μάρτιο ο Χριστοφίδης γράφει απογοητευμένος στον Πάργα: «εμείς εδώ ξεθυμάναμε [...] και τούτο για το σκόνταμα στις γενικότερες λεπτομέρειες του έργου [...]» (Ρώτα, 1994, σ. 162-65). Οι συζητήσεις αναθερμάνθηκαν το καλοκαίρι, με την προοπτική να αναλάβει το σχολείο ο Ιορδανίδης, που δεν επιθυμούσε να συνεχίσει τη μεταρρυθμιστική του προσπάθεια στο Κοινοτικό σχολείο του Ζαγαζίκ[xxiv]. Μάλιστα, ο Μαρσέλος με τον Ιορδανίδη επισκέφθηκαν τον Σκληρό, για να προωθήσουν το σχέδιο (Ιορδανίδης προς Πάργα, 15-6-1919, Μαρσέλος προς Πάργα, 25-6-1919)[xxv]. Φαίνεται, όμως, πως οι τεχνικές δυσκολίες, το συντηρητικό περιβάλλον του Καΐρου, η πολεμική στα πρόσωπα του Μαρσέλου και του Ιορδανίδη από μερίδα του καϊρινού τύπου, καθώς και η ασθένεια του Σκληρού οδήγησαν στην εγκατάλειψη του σχεδίου.

Η παραίτηση του Ιορδανίδη από τη διεύθυνση του σχολείου του Ζαγαζίκ ενεργοποίησε τον Όμιλο και στην Αλεξάνδρεια. Σε Γενική Συνέλευση τον Ιούλιο, αποφασίστηκε να υποστηριχτεί  ηθικά και υλικά ο Ιορδανίδης και ανατέθηκε σε μια επιτροπή να συνεννοηθεί άμεσα μαζί του για την ίδρυση Πρότυπου σχολείου. Όμως, η επόμενη ΓΣ, ένα μήνα αργότερα, κατέληξε ότι η ίδρυση Πρότυπου στην Αλεξάνδρεια δεν ήταν δυνατή εκείνη τη σχολική χρονιά για οικονομικούς, εκπαιδευτικούς και τεχνικούς λόγους. Ταυτόχρονα, επειδή αναγνώρισε ότι η πολύτιμη συνεργασία του Ιορδανίδη θα προήγαγε το έργο του Ομίλου, αποφάσισε να προσληφθεί με την ιδιότητα του Τεχνικού Συμβούλου του ΕΟΑ, προκειμένου να εργαστεί ως τακτικός αναλυτής ειδικών θεμάτων στο Δελτίο που επρόκειτο να εκδοθεί μελλοντικά, να επιστατεί στις εκδόσεις του Ομίλου και να οργανώνει παιδαγωγικές διαλέξεις (εφ. Ταχυδρόμος, 6/19-7-1919,  25/7-8-19, 31/13-8-19).

Η οργάνωση διαλέξεων ήταν ένα από τα πεδία όπου δραστηριοποιήθηκε ιδιαίτερα ο ΕΟΑ κατά το 1919, εφόσον εκτιμούσε πως θα συντελούσαν ιδιαίτερα στη διαφώτιση του κοινού σχετικά με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Τον κύκλο άνοιξε ο Μαρσέλος, μιλώντας για «Το εκπαιδευτικό ζήτημα και το ‘Πρότυπο Σχολείο’». Ο ίδιος αργότερα μίλησε με θέμα τη «Συνεργασία Σπιτιού και Σχολείου», ομιλία που διανθίστηκε με ανάγνωση εκθέσεων των μαθητών του Πρότυπου. Πέντε διαλέξεις έδωσε ο Ιορδανίδης, δύο -«Το Εκπαιδευτικό μας ζήτημα» και «Το Πρότυπο κι ο δάσκαλός του»- ως διευθυντής ακόμη του σχολείου του  Ζαγαζίκ και τρεις για το εκπαιδευτικό σύστημα της Μοντεσσόρι ως Τεχνικός Σύμβουλος του Ομίλου. Μάλιστα, οι τρεις τελευταίες ομιλίες του, που συνοδεύονταν από προβολή «φωτεινών εικόνων», χαρακτηρίστηκαν από τον Τύπο ως παιδαγωγικά μαθήματα. Άλλη μια διάλεξη έδωσε ο Φιλιππίδης με θέμα τα «Νέα Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια». Όλες οι διαλέξεις πραγματοποιήθηκαν στην αίθουσα του Επιστημονικού Συλλόγου Πτολεμαίου και, σύμφωνα με τον Τύπο, είχαν μεγάλη απήχηση στο πολυπληθές και εκλεκτό ακροατήριο (λόγιοι, επιστήμονες, δάσκαλοι, ιθύνοντες, όπως ο Δημοτικός Σύμβουλος Δημητριάδης και ο Γ. Πρόξενος Α. Δελμούζος, κ.ά.), που καταχειροκροτούσε τους ομιλητές[xxvi]. Οι διαλέξεις ήταν προγραμματικός στόχος και του τμήματος Καΐρου. Πράγματι, ο Σκληρός προετοίμασε εκεί κάποιες ομιλίες των Μαρσέλου, Ιορδανίδη και Πάργα, που παραμένει άγνωστο αν πραγματοποιήθηκαν[xxvii]. Τέλος, ο Ιορδανίδης προγραμμάτιζε να παρουσιάσει τη δράση του στο Ζαγαζίκ με διαλέξεις στην Αλεξάνδρεια και το Κάιρο το καλοκαίρι του 1919. Η διάλεξη αυτή πραγματοποιήθηκε, τελικά, στις αρχές του 1920 στην Αλεξάνδρεια, αφού «παρήλθεν ο θόρυβος και εσίγησαν τα πάθη», που είχαν οδηγήσει στην παραίτησή του (εφ. Ταχυδρόμος, 17/30-1-20)[xxviii].

Η διάλεξη του Μαρσέλου «Συνεργασία Σπιτιού και Σχολείου», όπου τόνιζε πως «Η συνεργασία η πραγματική σχολείου και σπιτιού είναι το μισό της εκπαιδευτικής μεταρρυθμίσεως», εκδόθηκε σε αυτόνομο φυλλάδιο από τον ΕΟΑ. Η διάλεξη του Δ. Φιλιππίδη πρέπει να αποτέλεσε τη βάση για ένα ακόμη φυλλάδιο με τίτλο «Τα εκπαιδευτικά Νομοσχέδια του Ι. Τσιριμώκου» που εκδόθηκε τότε. Επίσης, κατά το 1919 ο ΕΟΑ εξέδωσε ένα άτιτλο φυλλάδιο για το σκοπό του Ομίλου και μια συναγωγή κειμένων σχετικών με την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση με τίτλο «Από την επίσημη Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα». Επίσης, συζητήθηκε η έκδοση ενός τριμηνιαίου Δελτίου του ΕΟΑ, η οποία, όμως, τελικά δεν πραγματοποιήθηκε (Διακοφωτάκης, 1973, σ. 110, Σταυρίδη-Πατρικίου, 1988, σ. 110, 195). Το κενό καλύφθηκε εν μέρει από το περιοδικό Γράμματα, του οποίου ο 5ος τόμος (1919) σφραγίζεται από την ίδρυση του ΕΟΑ και την κινητικότητα γύρω από τα γλωσσοεκπαιδευτικά με κείμενα που σχολιάζουν συνιστώσες της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης, παρακολουθούν την εκπαιδευτική κίνηση στην Αίγυπτο ή αναφέρονται στον αθηναϊκό ΕΟ. Άλλωστε, οι Αιγυπτιώτες συνεργάτες του  τόμου (ανάμεσά τους οι Δέλτας, Ιορδανίδης, Καβάφης, Κρενδιρόπουλος, Μαρσέλος, Σταυρινός, Σκληρός), καθώς και τα μέλη της κριτικής ομάδας των Γραμμάτων (που σχηματίσθηκε πιθανόν αρχές 1919) σχετίζονται στην πλειοψηφία τους με τον ΕΟΑ (Ρώτα, 1994, σ. 159–162)[xxix].

Στα Γράμματα είχε γράψει πολλά και ο Μαρσέλος. Παράλληλα, το καλοκαίρι του 1919, εκπόνησε και μια εκτενή μελέτη, όπου εξέθετε τις απόψεις του για τη δημοτική γλώσσα, το αναλυτικό πρόγραμμα κτλ. ως συμμετοχή στον εκπαιδευτικό διαγωνισμό για την κατεύθυνση που θα έπρεπε να ακολουθήσει η στοιχειώδης εκπαίδευση των Αιγυπτιωτών, που είχε προκηρύξει η Κοινότητα Μανσούρας, μια Κοινότητα της αιγυπτιακής ενδοχώρας με προϊστορία στις απόπειρες για εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης. Ο ΕΟΑ αντιμετώπισε θετικότατα το γεγονός, εκμεταλλευόμενος την ευκαιρία να προωθήσει προοδευτικές εκπαιδευτικές ρυθμίσεις και επιδιώκοντας να δείξει ότι η επιρροή του επεκτεινόταν και σε φορείς εξουσίας, όπως μια Κοινότητα (Παπαδημητρίου, 2002 (β), Γελαδάκη-Παπαδημητρίου, 2004). Το ίδιο καλοκαίρι, η Γενική Συνέλευση του ΕΟΑ ενέκρινε και συνεννόηση με τον Παναιγύπτιο Διδασκαλικό Σύλλογο -που ιδρύθηκε στις 16-6-1919- υπέρ του οποίου τάχθηκε καταρχήν (εφ. Ταχυδρόμος, 6/19-6-19, 31/13-8-19).

Την εποχή εκείνη το Πρότυπο σχολείο του Μαρσέλου ετοιμαζόταν με την υποστήριξη του Ομίλου για τη δεύτερη σχολική χρονιά του, αφού είχε ολοκληρώσει την πρώτη κανονική χρονιά με μια τελετή απονομής των απολυτηρίων τον Ιούνιο του 1919, στην οποία παρευρέθηκαν και παράγοντες του ΕΟΑ (Σταυρίδη-Πατρικίου, 1988, σ. 233)[xxx]. Όμως το τοπίο δεν ήταν ανέφελο. Οι συντηρητικοί πάροικοι, που δεν είχαν πεισθεί πως μια αλλαγή στη γλώσσα ή στις μεθόδους θα βοηθούσε στην προσαρμογή στις νέες συνθήκες, κρατούσαν εχθρική στάση απέναντι σε προτάσεις που έμοιαζαν επαναστατικές και αμφισβητούσαν καθιερωμένες ισορροπίες. Ο Μαρσέλος συναντούσε αντιδράσεις που στην αρχή του φαίνονταν αστείες, αλλά στη συνέχεια άρχισαν να τον κουράζουν[xxxi]. Οι ίδιες αντιδράσεις ανάγκασαν και τον Ιορδανίδη να παραιτηθεί από τη διεύθυνση του σχολείου του Ζαγαζίκ. Γράφει, σχετικά, ο Πάργας ότι θα μπορούσε κανείς να  ονομάσει τον Ιορδανίδη «Δελμούζο της Αιγύπτου για την παιδαγωγική του δράση και την αντίδραση που γεννήθηκε απ΄ αυτή μέσα στους αιώνιους κύκλους των παπάδων, δασκάλων και κάθε στύλων της κοινωνικής παράδοσης» (Πάργας, 1919, σ. 282).

Απέναντι στις αντιδράσεις, ο ΕΟΑ κρατούσε μετριοπαθή στάση, προβάλλοντας το επιχείρημα ότι ακολουθεί την επίσημη ελλαδική εκπαιδευτική πολιτική. Χαρακτηριστικός είναι και ο τίτλος του φυλλαδίου «Από την επίσημη Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα». Με αυτή την προοπτική αναφέρεται στον ΕΟΑ και ο Μαρσέλος στο τέλος της διάλεξής του «Συνεργασία Σπιτιού και Σχολείου». Το ίδιο επισημαίνει σε διάφορα σημεία της εργασίας, με την οποία συμμετείχε στο Διαγωνισμό της Κοινότητας Μανσούρας. Ο ίδιος, πάλι, σε άρθρο του σε εφημερίδα χαρακτηρίζει τον Όμιλο ως «ένα από τα εθνικώτερα και κοινωνικώτερα σωματεία» και τονίζει -στοχεύοντας προφανώς να προσελκύσει ευρύ κοινό- ότι οι ιδρυτές του είναι οι περισσότεροι γονείς που διαπνέονται από «ιερή αγάπη» και «αφοσίωση αγνή στην παιδική ηλικία» (Παιδαγωγός, εφ. Ταχυδρόμος, 29/11-1-19 ). Με μετριοπάθεια  αντιμετωπίζει ο ΕΟΑ και το γλωσσικό ζήτημα. «Δεν δυνάμεθα να εννοήσωμεν διατί εις την απόπειραν της εκπαιδευτικής μεταρρυθμίσεως, την οποίαν ανέλαβε ο Εκπαιδευτικός όμιλος [...] απεδόθη παρά τινών προσπάθεια προς επιβολήν του γλωσσικού κατασκευάσματος των χυδαϊστών, υπό την πρόφασιν εισαγωγής της δημοτικής γλώσσης εις την διδασκαλίαν του προτύπου. Αλλ’ οι αποτελούντες τον Εκπαιδευτικόν όμιλον σαφώς διεκήρυξαν ότι θα αποφύγωσιν εν τη διδασκαλία των μαθητών τας γλωσσικάς ακρότητας...», γράφει αρθρογράφος σε εφημ. (εφ. Ταχυδρόμος, 24/6-2-19).

Όλες αυτές οι δραστηριότητες επικεντρώνονται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο στα εκπαιδευτικά. Στο Καταστατικό του Ομίλου, όμως, εξαγγέλλονταν και δραστηριότητες με καθαρά πολιτιστικό χαρακτήρα, όπως οι θεατρικές εκδηλώσεις. Έτσι, ο ΕΟΑ το καλοκαίρι ανέβασε με επιτυχία μια θεατρική παράσταση (ένα δράμα, μια κωμωδία και ένα διάλογο σε μετάφραση του Δέλτα - εφ. Ταχυδρόμος, 22/5-7-19, 5/18-7-19)[xxxii]. Στα πλαίσια αυτά, αλλά και με στόχο την προώθηση του δημοτικισμού, ο Όμιλος ξεκίνησε και μια σειρά λογοτεχνικών διαλέξεων, που εγκαινιάστηκαν το 1919 με δύο διαλέξεις του Πάργα (για τους Χριστοδούλου, Σολωμό, Κάλβο, Βαλαωρίτη, Τυπάλδο, Ζαλοκώστα και Κρυστάλλη) και συνεχίστηκαν το επόμενο έτος (εφ. Ταχυδρόμος, 28/13-3-19). 

Αυτή ήταν, σε αδρές γραμμές, η δράση του ΕΟΑ κατά τον πρώτο χρόνο ζωής του, το 1919, μια δράση που επικεντρώθηκε κυρίως στα εκπαιδευτικά και λιγότερο στα πολιτιστικά. Στο κλείσιμο του έτους, ο ΕΟΑ θρηνεί για την απώλεια του πρωτεργάτη της ίδρυσής του, Γ. Σκληρού. Χαρακτηριστικό είναι το σημείωμα του Ιορδανίδη «Ο Γ. Σκληρός απέθανε: ο πατέρας, ο δάσκαλος κι ο υψωτής μου» στα Γράμματα (Ιορδανίδης, 1919, σ. 281-82). Στο ίδιο περιοδικό, όμως, ο ίδιος λίγο νωρίτερα κάνει απολογισμό των δραστηριοτήτων του Ομίλου με ενθουσιασμό. Ο ΕΟΑ έχει να επιδείξει ένα σημαντικό έργο: συντήρησε το Πρότυπο Σχολείο του Μαρσέλου, προσέλαβε ως τεχνικό Σύμβουλο τον Ιορδανίδη και επιτέλεσε σημαντική διαφωτιστική δουλειά για το εκπαιδευτικό ζήτημα. Για το έτος που ερχόταν, ετοίμαζε «μια θετική προπαγανδιστική εργασία», για να προσελκύσει το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης, και ήλπιζε να πραγματοποιήσει τον «ανώτερο σκοπό» του, δηλαδή την ίδρυση και στην Αλεξάνδρεια ενός Πρότυπου σχολείου, μέσα από το οποίο θα δινόταν ζωντανή  «η έννοια των σύγχρονων μεταρρυθμιστικών αντιλήψεων» (Εκπαιδευτικός [Ιορδανίδης ;], 1919, σ. 139).

ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γελαδάκη Σ., Παπαδημητρίου Γ., «Αντανακλάσεις της εκπαιδευτικής πολιτικής του Βενιζέλου στον εξωελλαδικό χώρο», Συνέδριο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Βενιζέλος» και του Κέντρου Εκπαιδευτικής Έρευνας: «Εκπαιδευτική πολιτική στα χρόνια του Ελ. Βενιζέλου», Αθήνα, Ιανουάριος 2004 (Πρακτικά υπό έκδοση).

Δημαράς Α., Εκπαιδευτικός Όμιλος. Κατάλογος Μελών 1910-1927. Σύνθεση – Περιγραφή - Εκτιμήσεις, Εταιρεία σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1994.

Διακοφωτάκης Ι., Ιστορία της ελληνικής παροικίας Καφρ-ελ-Ζαγιάτ 1865-1972, τ. Α΄, Αλεξάνδρεια 1973, σ. 104-111.

Εκπαιδευτικός [Ιορδανίδης ;], Η εκπαιδευτική μας κίνηση στην Αίγυπτο, Γράμματα, τ. Ε΄, φυλ. 40, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1919, σ. 129-143.

Ιορδανίδης Ι., «Ο Γ. Σκληρός απέθανε: ο πατέρας, ο δάσκαλος κι ο υψωτής μου», Γράμματα, φυλ. 41,  Οκτ.- Δεκ. 1919, σ. 281-82.

Ιωάννου Γ., «Δύο επιστολές του Κ. Π. Καβάφη προς τον Ίωνα Δραγούμη», Χάρτης, τχ. 5/6 Απρίλιος 1983, σ. 534-544.

Κιτροέφ Αλ., «Ο Βενιζελισμός στην Αίγυπτο» στο Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία - Οικονομία - Πολιτική στην εποχή του, επιμ. Θ. Βερεμής - Γ. Γουλιμής, Γνώση 1989, σ. 127- 135.

Kitroeff Alexander, The Greeks in Egypt, 1919-1937: Ethnicity and Class, Ithaca Press, London 1989.

Μαρσέλος Α., «Πάνω σε μια διάλεξη του κ. Α. Δελμούζου», Γράμματα, τ. Ε΄ φυλ. 40 Ιούλ.-Σεπτ. 1919, σ. 149-51.

Μενάλκας [=Στ. Πάργας], «Οι διαλέξεις των Γραμμάτων. Α. Μαρσέλου ‘Το εκπαιδευτικό ζήτημα και το Πρότυπο Σχολείο’, 28/11-11-18», π. Γράμματα, φυλ. 40, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 1919, σ. 167.

Παπαδημητρίου Γ. (α), «Η ελληνική Κοινότητα Μανσούρας κατά το 1919 και η αντίδρασή της στην έξαρση του αιγυπτιακού εθνικισμού», Ανάλεκτα, τ. Γ΄, περίοδος Β΄, Αλεξάνδρεια-Αθήνα 2002, σ. 235-255.

............................. (β), «Ο Διαγωνισμός ‘επί της εν γένει κατευθύνσεως της εν Aιγύπτω εκπαιδεύσεως’ (1919)  και ο Εκπαιδευτικός Όμιλος Αιγύπτου», Πρακτικά cd rom Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου «Η Παιδεία στην αυγή του 21^ου αιώνα». Ιστορικές – Συγκριτικές Προσεγγίσεις», Εργαστήριο Ιστορικού Αρχείου Νεοελληνικής και Διεθνούς Εκπαίδευσης, Παιδαγωγικό τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα, Οκτώβριος 2002.

[Πάργας Στ.], «Σημειώσεις. Τρεις διαλέξεις του Ιορδανίδη», π. Γράμματα τ. 5, φυλ. 41, Οκτώβριος Δεκέμβριος 1919, σ. 282.

Σταυρίδη-Πατρικίου Ρένα, Ο Γ. Σκληρός στην Αίγυπτο Σοσιαλισμός, Δημοτικισμός και Μεταρρύθμιση. Θεμέλιο,  Αθήνα 1988.

.........................................,  Γλώσσα, Εκπαίδευση και Πολιτική, Ολκός, Αθήνα 1999.

Πολίτης Α., Ο Ελληνισμός και η νεωτέρα Αίγυπτος, τ. Β΄, Αλεξάνδρεια 1930.

Ρώτα Μ., Το περιοδικό Γράμματα της Αλεξάνδρειας 1911-1919, Διδακτορική διατριβή, Αθήνα 1994.

Σουλογιάννης Ε., Η θέση των Ελλήνων στην Αίγυπτο, Δήμος Αθηναίων, Αθήνα 1999.

.........................., «Οι πρώτες ανησυχίες των Ελλήνων της Αιγύπτου για το μέλλον τους (1919)», π. Παρνασσός, τ. 22, Α θήνα 1980, σ. 413-423.

Φιλιππίδης Δ., «Το Πρότυπο Σχολείο του Καφρ - Ζαγιάτ και ο Εκπαιδευτικός Όμιλος της Αιγύπτου» στο Αιγυπτιακόν Ημερολόγιον, εκδότης Ηρ. Αν. Λαχανοκάρδης,  τύποις Κασιμάτη και Ιωνά, Αλεξάνδρεια 1920, σ. 92-97.

ΤΥΠΟΣ

Eφημερίδα Ταχυδρόμος-Ομόνοια

Γεωργίου Π. Παλαιολόγου, «Επικίνδυνοι αστειότητες. Αι φάσεις του Ελληνισμού», 20/3-7-19.

ΟΥΤΙΣ, «Κοινότης», 20/5-3-19.

Παιδαγωγός, «Παιδαγωγικά ζητήματα. Πως εργάζονται και πως πρέπει να εργάζωνται αι μητέρες για τα παιδιά τους», 29/11-1-19.

Ανυπόγραφα: «Ο Εκπαιδευτικός Όμιλος Αιγύπτου», 29/11-1-1919 - «1918-19»,  31/13-1-1919 -  «Η ίδρυσις του Εκπαιδευτικού Ομίλου Αιγύπτου»,  2/15-1-1919 - «Εκπαιδευτικός Όμιλος της Αιγύπτου, 3/16-1-19 - «Η σημερινή διάλεξις του ΕΟ», 3/16-1-19 - «Η διάλεξις του κ. Ιορδανίδου», 4/17-1-19 - «Αρχή νέας ζωής οι νέοι διδάσκαλοι», 7/20-1-19 - «Τμήμα του Εκπαιδευτικού Ομίλου και εις το Κάιρον», 17/30-1-19 - «Η αποψινή διάλεξις», 17/30-1-20 - «Το εκπαιδευτικόν ζήτημα», 22/4-2-19 - «Η εκπαιδευτική προσπάθεια. Ποια πρέπει να είνε η εκπαίδευσις εν Αιγύπτω», 24/6-2-1919 - «Ο Σύνδεσμος των Ελληνίδων», 23/5-2-19 - «Η εκπαιδευτική προσπάθεια. Ποια πρέπει να είναι η εκπαίδευσις εν Αιγύπτω», 24/6-2-19 - «Ο Νέος Γεν. πρόξενος κ. Δελμούζος»,  28/10-2-19 - «Χρονικά. ‘Προξενικά’»,  2/15-2-19 - «Το Σχολείο και το Σπίτι», 6/19-2-19 - «Η Διάλεξις του κ. Ιορδανίδου», 25/10-3-19 - «Κάιρον. Ο ΕΟ», 26/11-3-19 - «Αι διαλέξεις του ΕΟ» 28/13-3-19 - «Αι διαλέξεις του Εκπαιδευτικού Ομίλου», 28/10-4-19 - «Ο Διδασκαλικός Σύλλογος», 6/19-6-19 - «Τα σχολεία του Ζαγαζίκ. Ο Απολογισμός του διαρρεύσαντος έτους», 17/30-6-1919 - «Από την Κοινότητα Ζαγαζίκ», 19/2-7-1919 - «Καλλιτεχνική Εσπερίς του ΕΟ», 22/5-7-19 - «Ο Κ. Ιορδανίδης», 26/9-7-1919 -  «Εκπαιδευτικός Όμιλος της Αιγύπτου», 1/14-7-19 - «Ο Εκπαιδευτικός Όμιλος και η ίδρυσις σχολείου», 6/19-7-19 - «ΕΟΑ»,  25/7-8-19 - «Η παράστασις του Ε.Ο.», 5/18-7-19 - «Η δράσις του ΕΟ», 31/13-8-19 - «Αι διαλέξεις του Εκπαιδευτικού Ομίλου», 28/10-12-19.

Άλλες εφημερίδες: Λάμπρου, Δύο άρθρα με τίτλο «Εκπαιδευτική ανάγκη του Αιγυπτιώτου ελληνισμού» στην εφημερίδα Ημέρα. Το δεύτερο με ημερομηνία 19-6-1944, σελ. 151-153.

ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΕΣ ΠΗΓΕΣ

Καταστατικό του Εκπαιδευτικού Ομίλου της Αιγύπτου, Αλεξάνδρεια, Τυπογραφείο Κασιμάτη & Ιωνά, 1919 (Ε.Λ.Ι.Α.)

Επιστολές:

Στην κατοχή του κ. Π. Καρματζού (τον οποίο ευχαριστούμε θερμά, γιατί μας επέτρεψε να τις χρησιμοποιήσουμε): Μαρσέλος προς Πάργα, 13-8-1918, 5/18-9-1918, 26-12-1918, 25-2-1919, 4/17-3-1919, 18/1-5-1919, 25-6-1919, 6/19-7-1919, 1/14-10-1919.

Στο Ε.Λ.Ι.Α.: Ιορδανίδης προς Πάργα, 15-6-1919.

[i] Το 1917 υπήρχαν στην Αίγυπτο 82.658 και το 1927 99.793 άτομα ελληνικής καταγωγής (Kitroeff, 1989, σ. 13).

[ii] Βλ. «[...]η απολύτρωσις σχεδόν τερματίζεται και αρχίζει νέα φάσις του Ελληνισμού» (Γεωργίου, εφ. Ταχυδρόμος, 20/3-7-19). Και «Το έτος τούτο [1918-19] της νίκης [..] και της απολύτρωσης υποδούλων [...] θα τάμη ίσως την πολιτικήν χρονολογίαν των λαών της Γης, όπως έταμε την χρονολογίαν του χριστιανικού κόσμου το έτος της Γεννήσεως του Λυτρωτού» (εφ. Ταχυδρόμος, 31/13-1-1919).

[iii] Για τον αντίκτυπο των επεισοδίων στους Έλληνες, βλ. Kitroeff, 1989, σ. 42-47. Για τον τρόπο που αντιμετώπισε την κατάσταση μια συγκεκριμένη Κοινότητα, βλ. Παπαδημητρίου, 2002 (α).

[iv] Από την επιστολή προκύπτει πως δεν προϋπήρχε επαφή μεταξύ Μαρσέλου και Πάργα. Θεωρούμε ότι δεν προϋπήρχε επαφή του Μαρσέλου ούτε με τους Σκληρό και Καραπάνο, γιατί σε τέτοια περίπτωση δε θα απευθυνόταν ως άγνωστος στον Πάργα, εφόσον ο τελευταίος θα ήταν προϊδεασμένος.

[v] Το ερώτημα, βέβαια, σχετικά με την πατρότητα της ιδέας για ίδρυση του ΕΟΑ εξακολουθεί να αιωρείται. Ήταν έμπνευση του Σκληρού ή του Καραπάνου; Ο Καβάφης, πάντως, μιλά για το «σχέδιο του Καραπάνου να γίνει εδώ ένας Εκπαιδευτικός Όμιλος» (Σταυρίδη-Πατρικίου, 1988, σ. 101).

[vi] Σε ομιλία του Σκληρού  αναφέρεται ο Πολίτης (1930, σ. 442), ο οποίος, όμως, τοποθετεί τα εγκαίνια Πάσχα του 1918, στοιχείο που επαναλαμβάνει ο Διακοφωτάκης (1973, σ. 108-109).

[vii] Μαρσέλος προς Πάργα, 26-12-18: Ήταν τόσα τα θετικά σχόλια για τον ΕΟΑ, ώστε οι αντίπαλοι του Μαρσέλου στο Καφρ ελ Ζαγιάτ επέστρεφαν ή έπαυαν να διαβάζουν εφημερίδες. Στο ίδιο και αναφορά σε υποστήριξη του Γ. Πρόξενου Κανελλόπουλου και της κ. Σακτούρη. Βλ. και Μαρσέλος προς Πάργα 4/17-3-19: στέλνει άρθρο του Σκληρού για να δημοσιευτεί σε εφημερίδα: «είναι πολύ διαφωτιστικό για το ζήτημά μας και [...] θα κάνει μεγάλη εντύπωση» / Βλ. και εφ. Ταχυδρόμος, ΟΥΤΙΣ, 20/5-3-19: «Εκόπασε ολίγον η φασαρία των Εκπαιδευτικών Πρότυπων και Μαρσέλων...».

[viii] Λ. Χριστοφίδης προς Πάργα, Κάιρο, 10-1-1919: «στο Καταστατικό έκαμα μερικές παρατηρήσεις. Την ίδια γνώμη έχουν: Σταυρινός, Αυλωνίτης, Μενικίδης, Σπαρτόπουλος και Ρωμάνος....» (Ρώτα., 1994, σ. 162). Βλ. επίσης, αναφορές σε επιστολές του Καβάφη και του Σκληρού (Σταυρίδη-Πατρικίου, 1988, σ. 109-110).

ix] Η συνέλευση έκλεισε με έναν έρανο, που ενίσχυσε το Ταμείο του Ομίλου με το μάλλον σημαντικό για την εποχή ποσό των 80 λιρών.

[x] Παρότι είχαν προηγηθεί κάποιες επαφές το 1910 για ίδρυση στην Αίγυπτο παραρτήματος του ΕΟ (Ιωάννου, 1983).

[xi] Χριστοφίδης προς Πάργα, Κάιρο 13-3-1919: «[...] πόσο πάσκισα να επιβάλω τον Πάνο [Σταυρινό] για γραμματέα [...]. Εσύ στην Αλεξάντρεια κι ο Πάνος εδώ, η τιμή δεν είναι μικρή για τη φιλολογική αντιπροσώπεψη στα πρόσωπά σας...» (Ρώτα, 1994, σ. 162-65).

[xii] Ο Ανδρέας Δελμούζος διορίστηκε Γ. Πρόξενος στην Αλεξάνδρεια στις 3 Δεκεμβρίου 1918 και παρέμεινε ως τις 14 Μαρτίου 1923. Βλ. και Σκληρός προς Αλ. Δελμούζο, 3-3-19: «Δεν αμφιβάλλω πως στο παιδαγωγικό τουλάχιστον ζήτημα [ο αδελφός σου], θα έχη τις ιδέες σου και θα υποστηρίξη θερμά το κίνημά μας, όπως ο προκάτοχός του κ. Κανελλόπουλος» (Σταυρίδη-Πατρικίου, 1988, σ. 110, 232).

[xiii] Τα μέλη πλήρωναν 120 γρ. δ. ετήσια συνδρομή, είχαν ψήφο στις συνελεύσεις (όπου οι Αλεξανδρινοί μπορούσαν να αντιπροσωπεύουν έως πέντε ακόμη από άλλες περιοχές) και παύονταν, εάν παραιτούνταν, δεν πλήρωναν ή επιδείκνυαν διαγωγή ασυμβίβαστη με το σκοπό του Ομίλου. Παρενθέτουμε την καταψήφιση πρότασης του Α. Μπενάκη να γίνονται μέλη μόνο Έλληνες υπήκοοι. Κρίθηκε ότι μέλη θα γίνονταν «οι Έλληνες στην καταγωγή και προ παντός στη συνείδηση» (εφ. Ταχυδρόμος, 2/15-1-1919).

[xiv] Το Καταστατικό τροποποιήθηκε τον Ιούλιο του 1919, αλλά δε γνωρίζουμε πως (εφ. Ταχυδρόμος, 1/14-7-19, 6/19-7-19).

[xv] Όπως ο Καραπάνος που αντιπροσώπευσε τους Μπενάκη και Σκληρό (εφ. Ταχυδρόμος, 2/15-1-1919, Σταυρίδη-Πατρικίου, 1988, σ. 110). Βλ. και Λ. Χριστοφίδης προς Πάργα, Κάιρο, 10-1-1919: του ζητά να αντιπροσωπεύσει στη Συνέλευση τον ίδιο και τους Σταυρινό, Αυλωνίτη, Μενικίδη, Σπαρτόπουλο και Ρωμάνο (Ρώτα, 1994, σ. 162).

[xvi] «Αποτελεί πράγματι εθνικήν υπερηφάνειαν[...], η συμβολή των πνευματικών εργατών, οία η του Βενετοκλέους, του Παλαιολόγου Γεωργίου, του Χιωτίνη και τόσων άλλων εκλεκτών εκπαιδευτικών[...], οίτινες [...] διετήρησαν άθικτον και αμόλυντον την Ελληνικήν μας γλώσσαν από τας μολυσματικάς επιδημίας της συγχρόνου εποχής μας» (Λάμπρου, εφ. Ημέρα, 1944).

[xvii] Μετά από εισήγηση του μέλους της προσωρινής Επιτροπής Παπά για το σκοπό του Ομίλου, ο οποίος θα ήταν «η επιβοήθησις της αναμορφώσεως της ελληνικής παιδείας εν Αιγύπτω», το λόγο πήραν οι: Καραβίας, Ιορδανίδης, Παλαιολόγος, Παπάς, Κασιμάτης (εφ. Ταχυδρόμος, 2/15-1-1919).

[xviii] Την περίοδο 1916-1920 η πλειοψηφία της παροικίας είχε ταχθεί φανατικά στο πλευρό του Βενιζέλου. Μάλιστα, τα εύπορα στρώματα είχαν πολιτικούς (αγγλική κατοχή) και οικονομικούς (εξαγωγή βαμβακιού, κυρίως στη Βρετανία) λόγους, για να τον υποστηρίζουν (Κιτροέφ, 1989, σ. 127- 135).

[xix] Οι Μαρσέλος και Φλώρης αγνοούμε αν ήταν παρόντες στην ιδρυτική συνέλευση, αλλά μπορούμε να υποθέσουμε ότι και αν απουσίαζαν, θα αντιπροσωπεύθηκαν.

[xx] Πιθανόν να παρευρίσκονταν η σύζυγος του Πάργα, Ε. Ζελίτα, μέλος και του ΕΟ Αθήνας, καθώς και μέλη της Ενώσεως Ελληνίδων, που είχε σχέσεις με τον ΕΟΑ. Το Πρότυπο σχολείο στην Αλεξάνδρεια (1920-21) στεγάστηκε στο ίδιο οίκημα με το νηπιοτροφείο Μάνα και τη Νυκτερινή Σχολή της Ενώσεως Ελληνίδων, στο ΔΣ της οποίας μετείχαν (1919) οι κυρίες Καζούλη, Βασιλειάδου, Ταταράκη, Πηλαβάκη και Ροδοκανάκη (εφ. Ταχυδρόμος, 23/5-2-19). Οι τρεις πρώτες ήταν μέλη του ΕΟ Αθήνας. Οι δύο άλλες ίσως σχετίζονταν μέσω μελών της οικογένειάς τους.

[xxi] Σε μητέρες απευθυνόταν και ο Μαρσέλος (Παιδαγωγός, εφ. Ταχυδρόμος, 29/11-1-19).

[xxii] Η διάλεξη που αναφέρεται στην επιστολή είναι η πρώτη του Μαρσέλου (11-11-18) με θέμα  «Το εκπαιδευτικό ζήτημα και το Πρότυπο Σχολείο». Όσο για την επίσκεψη, άγνωστο αν πραγματοποιήθηκε. Ο Μαρσέλος γράφει: «καλά που θάταν να οργανώσετε μιάν εκδρομή κάμποσοι από σας -με το Μπενάκη για τα εδώ και τον Πρόξενο!!» (Μαρσέλος προς Πάργα, 25-2-19).

[xxiii] Σημειώνουμε ότι και ο Πάργας δόμησε κάποια επαφή με τον ΕΟ της Αθήνας μέσω του Δ. Πετροκόκκινου (Ρώτα, 1994, σ. 169).

[xxiv] Για την παραίτηση του Ιορδανίδη βλ. και εφ. Ταχυδρόμος, 19/2-7-1919, 26/9-7-1919, 17/30-6-1919.

[xxv] Ιορδανίδης προς Πάργα, 15-6-1919: «Πιθανόν να περάσω πρώτα απ’ το Κάιρο ερχόμενος για την Αλεξάντρεια. Ο όμιλος τι αποφάσισε; Εξασφαλίστηκε τέλεια η ύπαρξη του Προτύπου;» / Μαρσέλος προς Πάργα, 25-6-1919: «Σε λίγο φεύγω για το Χελουάν. Ίσως συναντηθούμε με τον Ιορδανίδη στη Βέγχα και τραβήξουμε μαζί οι δύο Διόσκουροι. Πάω στο Κάιρο με κέφι να δουλέψω για το σκοπό μας...».

[xxvi] Χρονολογικά οι διαλέξεις: Α. Μαρσέλος, «Το εκπαιδευτικό ζήτημα και το ‘Πρότυπο Σχολείο’», 11-11-18 / Ι. Ιορδανίδης, «Το Εκπαιδευτικό μας ζήτημα», 16-1-19 / Α. Μαρσέλος,  «Το Σχολείο και το Σπίτι», 15-2-19 / Ι. Ιορδανίδης, «Το Πρότυπο κι ο δάσκαλός του», 8-3-19 / Στ. Πάργας, δύο διαλέξεις για τους Χριστοδούλου, Σολωμό, Κάλβο, Βαλαωρίτη, Τυπάλδο, Ζαλοκώστα, Κρυστάλλη, 13-3-19 και 18-3-19 / Δ. Φιλιππίδης, «Τα Νέα Εκπαιδευτικά Νομοσχέδια», 11-4-19 / Ι. Ιορδανίδης, τρεις διαλέξεις για το «Εκπαιδευτικόν σύστημα Μοντεσσόρι», 12^ος 1919. Πηγές: εφ. Ταχυδρόμος, 3/16-1-19, 4/17-1-19, 6/19-2-19, 25/10-3-19, 28/13-3-19, 28/10-4-19, 28/10-12-19 /  [Πάργας], 1919, σ. 282 /  Μενάλκας, 1919, σ. 167. Στα ίδια και για την απήχηση των ομιλιών στο κοινό. 

[xxvii] Ο Σκληρός από αρχές Ιανουαρίου προετοίμαζε ομιλίες των Μαρσέλου - Ιορδανίδη στο Κάιρο (μάλιστα, φαίνεται πως περίμενε το Μάρτη τον πρώτο και τον Ιούνιο το δεύτερο), ενώ ζήτησε και από τον Πάργα να επαναλάβει εκεί τις διαλέξεις του (Ιορδανίδης προς Πάργα, 15-6-1919, Σταυρίδη-Πατρικίου, 1988, σ. 167, 180).

[xxviii] Ιορδανίδης προς Πάργα, 15-6-1919: «[...]αυτή την αμαρτωλή διάλεξη! Πόσες φορές διακόπηκα και πόσες φορές ξανάρχισα να τη γράφω […]. Το βέβαιο είναι ότι βρίσκομαι στο τέλος...».

[xxix] Ενδεικτικά: Μαρσέλος: «Κάτι για τη σημερινή μας Γλωσσοεκπαιδευτική κίνηση», «Το Ελληνικό Σχολείο και οι Εκθέσεις», «Λίγα λόγια πάνω στα νέα μας αναγνωστικά», Ιορδανίδης : «Το νέο αλφαβητάριο του κράτους» κτλ. Για την κριτική ομάδα γράφει ο Καβάφης: «Στο διήγημα και το μυθιστόρημα βάλαμε τον Ζαχαριάδη, στη φιλοσοφία τον Δέλτα, στην λαογραφία και την ιστορία τον Καβάφη, στην Αιγυπτιολογία τον Κύτικα, στη Βιολογία τον Κρεντηρόπουλο, στα Εκπαιδευτικά τον Μαρσέλο, στην Ποίηση τον Κ. Ν. Παππά, στον Περιοδικό Τύπο τον Παυλίδη, στην Κοινωνιολογία τον Σκληρό».

[xxx] Όπως προκύπτει από ημερολογιακή, μάλλον, καταγραφή του Καβάφη (15-6-19) με τίτλο «Εντυπώσεις από επίσκεψη στο Καφρ-ελ-Ζαγιάτ», στην τελετή ήταν παρόντες οι Δέλτας, Καραπάνος, Φιλιππίδης, Μπενάκης, Παππάς, Πάργας και Καραβίας, καθώς και οι σύζυγοι των δύο τελευταίων, Ε. Ζελίτα και Θ. Φλωρά-Καραβία.

[xxxi] Μαρσέλος προς Πάργα, 26-12-18: «Για την ιδεολογία των εδώ Ηρακλήδων της γλώσσας και της ηθικής να σου πω και τούτο να γελάσης. Ο Προέδρος και οι όμοιοί του πίνουν φαρμάκια που βλέπουν τις εφημερίδες να μιλούν για το Πρότυπο...». Ενώ αργότερα: «[...] Βλέπεις πως η υπομονή μας τους αποθρασύνει; Δε σου φαίνεται πως είναι καιρός να τους βαρέσουμε κατακέφαλα;» (Σταυρίδη-Πατρικίου, 1988, σ. 107-8).

[xxxii] Στο θέατρο Αλάμπρα στις 20 Ιουλίου ο ΕΟΑ παρουσίασε ένα μονόπρακτο δράμα του Μαίτερλιγκ, μια μονόπρακτη κωμωδία του Αλ. Μυσσέ και ένα διάλογο μεταξύ Ναπολέοντος και Πάπα από το έργο του Αλφρέδου ντε Βινύ «Δουλεία και μεγαλείο της  στρατιωτικής ζωής». Έπαιξαν οι διδες Λύτσικα και Μαργαρίτη, ο Θ. Κατράρος, ο Α. Σεγκόπουλος και ο Α. Καμπάς. Σημειώνουμε, επίσης, ότι οι διαλέξεις του Πάργα συνοδεύθηκαν με απαγγελία ποιημάτων από τους Ν. Μαζαράκη και Π. Μοδινό.