ΠΡΟΔΡΟΜΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΑ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΑ
ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
Ειρήνη ΚΟΡΡΕ
Λέκτορας του Τμήματος Ελληνικής Φιλολογίας
του Δημοκρίτειου Παν/μίου Θράκης
Περιληψη
Σκοπός της προβληματικής και των ευρημάτων αυτής της έρευνας είναι να παρουσιασθούν διδακτικές προτάσεις για το μάθημα της Έκθεσης όπως διατυπώθηκαν από βιβλία δημοσιευμένα ειδικά για τη διδασκαλία της Έκθεσης στα Ελληνικά σχολεία και Γυμνάσια κατά τη χρονική περίοδο 1874-1909. Μερικά από τα βιβλία αυτά είχαν εγκριθεί από το Υπουργείο Παιδείας για το Ελληνικό Σχολείο, ύστερα από «έκθεση» και «γνώμη της Επιτροπείας των κριτών των διδακτικών βιβλίων». Αυτό σημαίνει ότι είχαν εισαχθεί επίσημα στα Ελληνικά σχολεία ως «διδακτικά», δηλ. σχολικά βιβλία (εγχειρίδια), οι μαθητές τα είχαν στα χέρια τους και με βάση αυτά γινόταν η διδασκαλία των Συνθέσεων ή Συνθετικών Ασκήσεων ή Εκθέσεων. Η μέθοδος έρευνας που χρησιμοποιείται για την έρευνα του υλικού (βιβλίων, Αναλυτικών Προγραμμάτων, εγκυκλίων) είναι η ανάλυση περιεχομένου. Έτσι πετυχαίνεται συστηματική κατηγοριοποίηση, ταξινόμηση και ανάλυση ποιοτική και ποσοτική των περιεχομένων, μηνυμάτων και πληροφοριών που προκύπτουν από τα γραπτά κείμενα.
Abstract
The aim underlying the reasoning and the findings of
this research is to present the teaching propositions for the lesson of
Composition, as they had been detailed in books published for the purpose of
teaching Composition in Greek schools and Gymnasiums (high schools) during the
period 1874-1909. The Ministry of Education had approved a number of these
books for the
1. Εισαγωγή
Στην Ελλάδα η διδακτική των εκθέσεων κατά τον ΙΘ’ αιώνα και πολύ αργότερα είχε σημαντικά επηρεαστεί από τον τρόπο διδασκαλίας του μαθήματος στη Γερμανία. Από τις αρχές του ΙΘ’ αι. στη Γερμανία το Αναγνωστικό βιβλίο θεωρήθηκε ότι υπηρετεί τις ανάγκες για τη διδασκαλία του ύφους. Τη δεκαετία 1860-1870 στην Ελλάδα οι «Συνθετικές ασκήσεις» ή οι Συνθέσεις δέθηκαν στενά με την ύλη του Αναγνωστικού βιβλίου (των Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων) ή άλλων μαθημάτων όπως της Ιστορίας, των Αρχαίων Ελληνικών (στην Ελλάδα τις εκθέσεις αυτές τις ονόμασαν «συνημμένες», στη Γερμανία gebunden). Από την αντίληψη αυτή είναι επηρεασμένα τα Προγράμματα των Ελληνικών σχολείων και Γυμνασίων του 1884,1896,1897,1906. Με το πέρασμα του χρόνου στη διδακτική πρακτική, η διδασκαλία των Εκθέσεων στη Γερμανία αποσυνδέθηκε από τη λοιπή διδακτική εργασία του σχολείου και γινόταν με βάση ειδικά βιβλία. Η κίνηση αυτή έφτασε και στην Ελλάδα. Έτσι ύστερα από το βιβλίο του Δέφνερ το 1874, την εικοσαετία 1884-1904 δημοσιεύονται βιβλία για τη διδασκαλία του μαθήματος της Έκθεσης στα Ελληνικά σχολεία και Γυμνάσια. Τα βιβλία για τη διδασκαλία της Έκθεσης από το 1874 έως το 1904 θα παρουσιάσουμε με βασικό άξονα τις διδακτικές προτάσεις που διατυπώνονται σ’ αυτά για το μάθημα της Έκθεσης.
2. Μ. Δέφνερ «Σχέδια προς Έκθεσιν Ιδεών, προς χρήσιν της Α’, Β’ και Γ’ τάξεως του ΓυμνασΙου, Ανδρέας Κορομηλάς Εκδότης, εν Αθήναις 1874.
Το 1874 πολύ αξιόλογη είναι η παρουσία του βιβλίου του Μ. Δέφνερ για τη διδασκαλία των εκθέσεων στη Μέση Εκπαίδευση. Στα γερμανικά Γυμνάσια, όπως γράφει ο Δέφνερ στον πρόλογο του βιβλίου του οι μαθητές από την κατώτατη τάξη του «σχολείου» ως την ανώτατη ασκούνται «ενδελεχώς και αδιακόπως εις το εκθέτειν τας ιδέας εν καλή και ρεούση γλώσση» (Δέφνερ,1874). Επειδή ο Δέφνερ, ανατράφηκε σε τέτοια Γυμνάσια και δοκίμασε την ωφέλεια από το μάθημα αυτό, έκρινε καλό να συντελέσει στην εισαγωγή του και στα ελληνικά Γυμνάσια. Γι’ αυτό το σκοπό εξέδωσε το βιβλίο. Στο τέλος του προλόγου γράφει ότι τον «παρότρυνε» σ’ αυτό το έργο και η θλιβερή διαπίστωση για τους αποφοίτους των ελληνικών Γυμνασίων: «Οι πλείστοι ούτε την κρίση τους έχουν μορφώσει ούτε τις ιδέες τους μπορούν να εκθέσουν σωστά και με σαφήνεια» (Δέφνερ, ό.π., σελ. ιστ’) Στα ελληνικά Γυμνάσια τέτοιο μάθημα όπως ο ίδιος αναφέρει δε γνωρίζει να γίνεται. ούτε στα Προγράμματα βρίσκεται κάτι σχετικό. Μόνο με την εγκύκλιο του υπουργού Παιδείας Χ. Χριστόπουλου δίνεται εντολή, στην ανώτερη τάξη του Γυμνασίου να ασκούνται οι μαθητές σε εκτενέστερες εκθέσεις ιδεών (Εγκύκλιος 4987/14-8-1857). Αυτό όμως δεν είναι αρκετό, συνεχίζει ο Δέφνερ, γιατί σε ένα χρόνο «τι θα κατορθώσει ο μαθητής;». Το βιβλίο του το χαρακτηρίζει ο συγγραφέας «πρωτοφανές» για την Ελλάδα και ο πρόλογος του αποτελεί ένα είδος «Αναλυτικού Προγράμματος» του μαθήματος της Έκθεσης για το Ελληνικό σχολείο και Γυμνάσιο (Δέφνερ, ό.π., σελ. ε-στ’, Κορρέ, 2003, σελ. 23).
Σκοπός του μαθήματος της Έκθεσης, όπως καθορίζεται έμμεσα από τον Δέφνερ είναι: α) Να μάθει το παιδί τη μητρική του γλώσσα έτσι ώστε να την «λυγίζει» και να τη μεταχειρίζεται όπως θέλει. β) Να μορφώσει δική του «αυτενεργό» κρίση. Το μάθημα θεωρεί ότι πρέπει να εισαχθεί από τη Β’ τάξη του Ελληνικού σχολείου. Οι μαθητές πρέπει να αρχίσουν από τα ευκολότερα, και στις γυμνασιακές τάξεις να ασκηθούν σε θέματα «υψηλότερα» και δυσκολότερα. Γι’ αυτή την άσκηση χρειάζεται τουλάχιστον μια ώρα κάθε εβδομάδα, η οποία μπορεί να αφαιρεθεί από τις ώρες διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών (Δέφνερ, ό.π., σελ. ιε’-ιστ’). Ο Δέφνερ κλιμακώνει την ύλη του μαθήματος από τη Β’ τάξη του Ελληνικού σχολείου ως και την Δ’ (τελευταία) τάξη του Γυμνασίου και προσθέτει οδηγίες μεθοδικές-διδακτικές ή άλλες σχετικές διευκρινίσεις.
Α. Ελληνικά σχολεία
Στη Β’ τάξη του Ελληνικού σχολείου ο Δέφνερ όριζε ένα είδος προφορικής έκθεσης, όριζε και γραπτές εκθέσεις. Η προφορική έκθεση ήταν καθαρή «αποστήθιση» διδαγμένου νεοελληνικού κειμένου ή της ερμηνείας του. Θέματα των γραπτών εκθέσεων ήταν η (αντι)γραφή διηγηματίου ή μύθου που διηγήθηκε ο δάσκαλος, ή η μετατροπή ποιηματίου σε πεζό λόγο (Δέφνερ, ό.π., σελ. στ’-η’). Για τη Γ’ τάξη ο Δέφνερ καθορίζει ως ύλη των εκθέσεων την ύλη των εκθέσεων της Β’ τάξης και προσθέτει ακόμα τρία είδη εκθέσεων, κλιμακωμένα από το ευκολότερο στο δυσκολότερο: α) «Απομιμήσεις», β) «Διηγήσεις» και γ) «Περιγραφές» (Δέφνερ, ό.π., σελ. η-ι’). Στις «Απομιμήσεις» και στις «Διηγήσεις» την ύλη του θέματος ή τα κύρια σημεία της τα έδινε ο δάσκαλος. Χαρακτηριστική είναι η οδηγία που δίνει ο Δέφνερ για τις «Περιγραφές»: Πρέπει να περιέχουν και κάποιο «χρωματισμό της ψυχής» και να προέρχονται «εξ υγιούς φαντασίας» (Δέφνερ, ό.π., σελ. θ’- ι’).
Β. Γυμνάσια
Για το Γυμνάσιο ο Δέφνερ καθορίζει κλιμακωτά σε κάθε τάξη τα είδη των εκθέσεων την ύλη του μαθήματος και τις ώρες διδασκαλίας του. (Δέφνερ, ό.π., σελ. ι’-ιδ’). Για την Πρώτη τάξη όριζε: «Επιστολαί ως επί το πλείστον διηγηματικαί. Διηγήματα εις σχήμα διαλόγου. Παραβολαί και αντιθέσεις. Παραλληλισμοί, εξήγησις και δικαιολόγησις παροιμιών και γνωμικών». Για τη Δευτέρα τάξη όριζε: «Εξήγησις παροιμιών και γνωμικών. Εξήγησις αποφθεγμάτων συγγραφέων. Ιστορικαί διατριβαί. Προς τούτοις θεωρία της επικής ποιήσεως και ιστορία του ελληνικού έπους», και τέλος «διδασκαλία περί τρόπων και σχημάτων». Ώρες δύο κάθε εβδομάδα. Για την Τρίτη τάξη όριζε: «Αποφθέγματα συγγραφέων, ιδίως εν είδει χρείας («Χρεία»τεχνοκριτικά σημαίνει ένα διάγραμμα σύμφωνα με το οποίο αναπτύσσεται με ακρίβεια ένα απόφθεγμα συγγραφέα (ρητό) ή ένα γνωμικό ή μια παροιμία). Ιστορικαί διατριβαί. Λόγοι. Θεωρία της λυρικής και δραματικής ποιήσεως. Ιστορία της παρ’ Έλλησι λυρικής και δραματικής ποιήσεως. Αρχαί της ρητορικής». Ώρες δύο κάθε εβδομάδα. Για την Τετάρτη τάξη όριζε: «Διάφοροι διατριβαί και λόγοι. Θεωρία της ρητορικής. Ιστορία της παρ’ Έλλησι ρητορικής». Δύο ώρες κάθε εβδομάδα.
Ο Δέφνερ σε κάθε είδος των εκθέσεων όλων των τάξεων παρεμβάλλει και μερικές καθοδηγητικές διευκρινίσεις. Για την Α’ τάξη γράφει ότι ο δάσκαλος μαζί με το θέμα δίνει και το σχέδιο της έκθεσης, προσθέτοντας κάτι «σπουδαίο», που ενδιαφέρει τους μαθητές (Δέφνερ, ό.π., σελ. ιβ’- ιγ’). Αυτό όμως γίνεται και στις άλλες τάξεις, όπως φαίνεται από το περιεχόμενο του βιβλίου. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Δέφνερ συνδέει τη διδασκαλία των εκθέσεων στη Β΄ τάξη με τη διδασκαλία της γραμματολογικής ύλης. Το ίδιο κάνει και στη Γ’ και Δ’ τάξη. Για τη διόρθωση των εκθέσεων ο Δέφνερ γράφει μόνο ότι ο δάσκαλος διορθώνει το περιεχόμενο και τη μορφή τους(Δέφνερ, ό.π., σελ. ιγ’).
2.1 Το περιεχόμενο του βιβλίου
Το βιβλίο του Δέφνερ, όπως γράφει ο ίδιος προοριζόταν για τις τρεις πρώτες τάξεις του Γυμνασίου (Δέφνερ, ό.π., σελ. ιβ’- ιδ’). Ωστόσο το περιεχόμενο του καλύπτει όλα τα είδη των Εκθέσεων, που καθορίστηκαν αργότερα για τις δύο ανώτερες τάξεις όχι μόνο του τετραταξίου, αλλά και του εξαταξίου Γυμνασίου. Περιέχει σχέδια για τη σύνταξη εκθέσεων που ανήκουν στο «φιλοσοφικό γένος»: Παραβολές, αντιθέσεις, παραλληλισμοί, παροιμίες, γνωμικά, αποφθέγματα συγγραφέων, ιστορικές διατριβές, διάφορες διατριβές λόγου (Δέφνερ, ό.π., σελ. 235). Για καθένα από αυτά τα είδη των εκθέσεων ο Δέφνερ παραθέτει πολλά θέματα, και για κάθε θέμα ένα ή δύο ή τρία διαφορετικά σχέδια. Η ανάπτυξη του θέματος γίνεται ανάλογα με τη φύση και με το είδος της έκθεσης στο οποίο ανήκει. Έτσι η τεχνική της ανάπτυξης παίρνει πολλές μορφές. Σε πολλά σχέδια η διάταξη της ύλης είναι τριμερής, δηλ. η ύλη διαρθρώνεται σε προοίμιο ή πρόλογο ή εισαγωγή, κύριο θέμα και επίλογο. Σε μερικά σχέδια «λόγων» η διαπραγμάτευση του θέματος αρχίζει και προχωρεί «in medias res» και σε άλλα «captatio benevolentiae». Αξιοσημείωτο είναι ότι ο Δέφνερ παραθέτει και σχέδια για θέματα με τίτλο στη λατινική(Δέφνερ, ό.π., σελ. 78,92,98,99). Σημειώνουμε ενδεικτικά μερικά τέτοια θέματα: «Aurora Musis amica»,«Ubi bene, ibi patria», «Solamen miseris socios habuisse malorum»,« De mortuis nil nisi bene». Για την ανάπτυξη των γνωμικών, των παροιμιών και των αποφθεγμάτων συγγραφέων ο Δέφνερ εφαρμόζει τη «χρεία». Παραθέτουμε ένα σχέδιο με τη «χρεία»στα λατινικά, επειδή είναι πληρέστερο: Θέμα: «Ferro nocentius auctoris» (Ο χρυσός, δηλ. το χρήμα, φέρνει στους ανθρώπους μεγαλύτερες καταστροφές από τα (σιδερένια) όπλα (δηλαδή από τον πόλεμο), Μεταμορφώσεις Οβίδιου, I, 141).
Η ανάπτυξη του θέματος διαστρωματώνεται με τον ακόλουθο τρόπο: i)Exordium cum laude auctoris (Εισαγωγή με έπαινο του συγγραφέα). Ο Δέφνερ σημειώνει: «Αι Μεταμορφώσεις περιέχουν πολλάς τερπνάς διηγήσεις, ενίοτε παρατίθενται και βαθύ απόφθεγμα, οίον […] «Fas est et ab hoste doceri» (Είναι θεμιτό να διδάσκεται κανείς και από τον εχθρό του). ii) Expositio (Έκθεση). Ο Δέφνερ σημειώνει: «Ο χρυσός είναι δια τους ανθρώπους πολύ μεγαλειτέρα αιτία καταστρφής από τον σίδηρον». iii)Cause 1.[…] 2. […] α). […] β). […] (Αιτίες, δηλ. αίτια στα οποία οφείλεται η γνώμη που εκφράζει το θέμα). iv) Contrario […] (Εκ του αντιθέτου). Δηλαδή απόδειξη από τις συνέπειες μιας υποθετικής εκδοχής, αντίθετης από εκείνης που εκφράζει το θέμα. v) Simile […] (Το όμοιο, εκ του ομοίου). Έννοιες όμοιες με τις έννοιες του θέματος. Επισήμανση ανάλογων περιπτώσεων. Εφαρμογή, δηλαδή, σε διάφορες περιπτώσεις της σχέσης των εννοιών που εκφράζει η θεματική κρίση. vi) Exempla […] (Παραδείγματα), δηλαδή γεγονότα, από την καθημερινή ζωή, από τη ιστορία (δηλαδή «αποδείξεις» εμπράγματες) και γεγονότα ή συγκεκριμένα παραδείγματα από τη λογοτεχνία, από την παράδοση, κατάλληλα για να καταδείξουν τη φύση και την ουσία του θεματικού νοήματος ή να «αποδείξουν» την αλήθεια που εκφράζει. vii) Testimonia […] (Μαρτυρίες). Άλλα γνωμικά ή παροιμίες ή ρητά, όμοια ή ανάλογα, που επικυρώνουν τη θεματική αλήθεια. Δηλαδή «απόδειξη» της αλήθειας που εκφράζει το θέμα, με γνώμες μεγάλων προσωπικοτήτων ή με τη βιοτική σοφία του λαού. (Ο Δέφνερ παραθέτει το απόφθεγμα του Ορατίου: «Non possidentem multa vocaveris recte beatum» Θα είναι λάθος να αποκαλέσεις ευτυχισμένο, αυτόν που έχει μεγάλη περιουσία). viii) Conclusio (Σύνοψη, επίλογος ή συμπέρασμα).
Είναι φανερό ότι με τη «χρεία» έχουμε μια τυπική και a priori καθορισμένη τεχνική των εκθέσεων.
2.2 Παρατηρήσεις και Συμπεράσματα
Το βιβλίο του Δέφνερ ανήκει σε μια εποχή (1874) από την οποία δεν έχουμε πηγές που να μας δίνουν με άμεσο τρόπο πληροφορίες ή άλλα στοιχεία, ώστε να μπορούμε να σχηματίσουμε μια καθαρή εικόνα για τη διδασκαλία της Έκθεσης. Οι Εκθέσεις ήταν τότε ο μόνος κλάδος του μαθήματος των Νέων Ελληνικών που διδασκόταν ή τουλάχιστον προβλεπόταν η διδασκαλία του στο Ελληνικό σχολείο και στο Γυμνάσιο (Τόγιας, 1ος, 1988, σελ.96). Γι’ αυτό το λόγο ο πρόλογος και το περιεχόμενο του βιβλίου του Δέφνερ αποτελούν μια σημαντική μαρτυρία και μας βοηθούν να κάνουμε ορισμένες παρατηρήσεις και να καταλήξουμε σε ενδιαφέροντα συμπεράσματα: 1. Η πρώτη παρατήρηση ξεκινάει από την ύπαρξη ενός τέτοιου ειδικού βιβλίου την εποχή εκείνη. Ο Δέφνερ γράφει στον πρόλογο ότι εξέδωσε το βιβλίο για να συντελέσει στην εισαγωγή του μαθήματος της Έκθεσης στα Ελληνικά Γυμνάσια. Αντί για ένα πολυσέλιδο βιβλίο (256 σελίδων) θα μπορούσε να δημοσιεύσει μια σύντομη μελέτη για να αναπτύξει μόνο τους λόγους που επέβαλλαν την εισαγωγή του μαθήματος στα Γυμνάσια. Η έκδοση αυτού του βιβλίου μάλλον είχε σκοπό να εξυπηρετήσει σχολική ανάγκη. Την ανάγκη είχαν εκείνοι που δίδασκαν το μάθημα της Έκθεσης στο Ελληνικό σχολείο και στο Γυμνάσιο, ή οι μαθητές που διδάσκονταν αυτό το μάθημα στο Γυμνάσιο ή και οι δύο. Έτσι, σε συνδυασμό με άλλα στοιχεία (Εγκύκλιος 7079/ 17-8-1872), καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι το μάθημα της Έκθεσης διδασκόταν την εποχή εκείνη και στο Ελληνικό σχολείο και στο Γυμνάσιο. Γράφοντας ο Δέφνερ ότι εξέδωσε το βιβλίο για να συντελέσει στην εισαγωγή του μαθήματος, ίσως να εννοούσε την εισαγωγή του ως μαθήματος ανεξάρτητου από το μάθημα των «Ελληνικών», με ορισμένες ώρες διδασκαλίας, με δικό του Αναλυτικό Πρόγραμμα και με ιδιαίτερη «μέθοδο» διδασκαλίας. Δηλαδή ίσως να εννοούσε την εισαγωγή της συστηματικής διδασκαλίας του μαθήματος. 2. Στον πρόλογο του βιβλίου του ο Δέφνερ μας δίνει ένα Αναλυτικό Πρόγραμμα του μαθήματος των Εκθέσεων στο Ελληνικό σχολείο και στο Γυμνάσιο. Καθορίζει τα είδη των εκθέσεων και τα κλιμακώνει στις τάξεις με βάση τη διδακτική αρχή «από τα ευκολότερα στα δυσκολότερα». Ορίζει τις ώρες διδασκαλίας των εκθέσεων σε κάθε τάξη και δίνει μερικές μεθοδικές-διδακτικές οδηγίες ή κάνει άλλες χρήσιμες διευκρινίσεις. Είναι το πρώτο στην ιστορία του μαθήματος, ανεπίσημο βέβαια, Αναλυτικό και Ωρολόγιο Πρόγραμμα για τη διδασκαλία των Εκθέσεων στο Ελληνικό σχολείο και στο Γυμνάσιο. 3. Η ύλη και τα θέματα των εκθέσεων δεν οδηγούσαν τους μαθητές σε ελεύθερη προσωπική δημιουργία, αλλά σε μίμηση ξένης πνευματικής εργασίας. Αυτός ο τρόπος διδασκαλίας των εκθέσεων θα καθιερωθεί αργότερα με τα πρώτα επίσημα Αναλυτικά Προγράμματα όπως το Πρόγραμμα του 1890, 1896 και 1897 και με ειδικά βιβλία που θα εγκρίνει το Υπουργείο Παιδείας. 4. Το βιβλίο του Δέφνερ περιέχει πολλά θέματα εκθέσεων και πολλά αντίστοιχα σχέδια για την ανάπτυξη των θεμάτων. Μελετώντας όλα αυτά τα θέματα παρατηρούμε τα εξής: α) Τα θέματα ανήκουν στις εκθέσεις του «φιλοσοφικού γένους» και είναι οπωσδήποτε ανώτερα από τις πνευματικές δυνάμεις των μαθητών των τάξεων Α’, Β’ και Γ’ του τετραταξίου Γυμνασίου. Ο Δέφνερ, μεταφέροντας γερμανικά πρότυπα, δεν πρόσεξε ίσως τη διαφορά του τύπου των σχολείων. Τα είδη των εκθέσεων του «φιλοσοφικού γένους» τα βλέπουμε και στα νεότερα προγράμματα, εκεί όμως κλιμακώνονται στις τρεις ανώτερες τάξεις του εξαταξίου Γυμνασίου. β) Πολλά θέματα είναι ακριβώς τα ίδια με εκείνα που υπάρχουν σε πολύ νεότερα- ως και πρόσφατα- σχετικά βιβλία. Είναι θέματα που έδιναν για ανάπτυξη στις τρεις ανώτερες τάξεις κυρίως του εξαταξίου Γυμνασίου ως και το 1967, δηλαδή ύστερα από 100 χρόνια( Κορρέ, 2000, σελ. 392-394). Παραθέτουμε μερικά όπως είναι διατυπωμένα: «Ο χειμών και το ανθρώπινον γήρας» (παραβολή). «Φίλος και κόλαξ» (αντίθεση). «Σταγόνες ύδατος, πέτρας κοιλαίνουσι» (αρχαία παροιμία). «Πάσιν άδειν χαλεπόν» (γνωμικό). «Των πόνων πωλούσιν ημιν πάντα τ’ αγαθά οι θεοί» (απόφθεγμα). γ) Μερικά θέματα δεν είναι από τα συνηθισμένα ή είναι χαρακτηριστικά για την πρωτοτυπία τους: «Η κοινωνία παραβάλλεται προς μουσικόν θίασον» (παραβολή). «Περί του έθνους των Αιγυπτίων να δικάζουν τους αποθανόντας» (ιστορική διατριβή). «Η γλώσσα το ευεργετικώτατον και ολεθριώτατον μέλος του ανθρώπου». «Και άκανθαι είναι επί των στεμμάτων των βασιλέων» (Τα δύο τελευταία ανήκουν στις «διάφορες πραγματείες»). «Σχέδιον λόγου τον οποίον ηδύνατο να εκφωνήση ο Σωκράτης, αν ήθελε να σώση την ζωήν του»(λόγος). δ) Χαρακτηριστικό είναι ότι ακόμη και οι παροιμίες είναι γραμμένες σε γλώσσα καθαρεύουσα ή δίνονται με αρχαία γλωσσική μορφή: «Το μήλον πίπτει υπό την μηλέαν». «Ου μία χελιδών φέρει το έαρ». ε) Χαρακτηριστικό ακόμη είναι ότι έχουμε θέματα με τίτλο στη λατινική. Ένδειξη που υπογραμμίζει την κυριαρχία των αρχαίων κλασικών γλωσσών στο Πρόγραμμα του Γυμνασίου. Είναι κυρίως αποφθέγματα Λατίνων ποιητών. Προσθέτουμε μερικά σε όσα έχουμε σημειώσει πιο πάνω, παραθέτοντας και το νόημα που τους δίνει ο Δέφνερ: «Ingenuas dedicisse fideliter artes/ emollit mores sinit esse feros». (Άπαντας η παίδευσις ημέρους τελει),« Effugit mortem, quisquis contemserit, / timidissimum quemque consequitur» (Οι φεύγοντες, τον θάνατον διώκουσι). 5. Το 1874 έχουμε το πρώτο στην ιστορία του μαθήματος βοήθημα για τη διδασκαλία των Εκθέσεων στη Μέση Εκπαίδευση. Είναι το πιο πάνω βιβλίο του Μ. Δέφνερ. Παλαιότερο δε βρήκαμε (Παπαβασιλείου, 1895, σελ. γ). Το βιβλίο του Δέφνερ ήταν για την εποχή του ένα άριστο και πολύ χρήσιμο βοήθημα και για τους καθηγητές και για τους μαθητές. Στους καθηγητές έδινε ένα Αναλυτικό Πρόγραμμα, τους καθοδηγούσε για τη μεθοδική διδασκαλία των εκθέσεων και για την ορθή κλιμάκωση της διδασκαλίας από τα ευκολότερα είδη στα δυσκολότερα. Τους διευκόλυνε στην επιλογή του κατάλληλου κάθε φορά θέματος των εκθέσεων του φιλοσοφικού γένους. Τους έδινε ακόμη τα πλαίσια της ύλης για πολλά θέματα αυτού του γένους και ένα ή περισσότερα σχέδια για την ανάπτυξή τους. Ότι γινόταν χρήση του βιβλίου του Δέφνερ από καθηγητές για τη διδασκαλία των Εκθέσεων δεκαοχτώ χρόνια ύστερα από την έκδοσή του επιβεβαιώνεται από επίσημη μαρτυρία: «Βιβλίον ελέγχου διδαχθέντων μαθημάτων του τετραταξίου Γυμνασίου Τριπόλεως, έτος 1891-1892»: Κατά το σχολικό έτος 1891-1892, αναφέρουν οι αρμόδιοι φιλόλογοι της Β’ και Δ’ τάξης Γυμνασίου Τριπόλεως, ότι δίδαξαν 25 εκθέσεις πολλές από τις οποίες υπήρχαν ακριβώς οι ίδιες στα σχέδια «προς Έκθεσιν Ιδεών» του Δέφνερ. Το βιβλίο ήταν χρήσιμο και για τους μαθητές: Τα «σχέδια» ήταν μια πηγή από την οποία μπορούσαν να αντλούν χρήσιμες γνώσεις, απαραίτητες για τις εκθέσεις τους. Ήταν ακόμη ένας δείκτης που τους καθοδηγούσε να βλέπουν το θέμα από πολλές και διαφορετικές απόψεις και τους έδειχνε πώς έπρεπε να εργασθούν, από ποιες περιοχές και πώς να αντλήσουν ύλη για τις εκθέσεις τους και ποια μορφή να δώσουν στη διάταξη της ύλης.
3. Τα εγκεκριμένα βιβλία από το Υπουργείο
3.1 Ιωάννου Κ. Κοφινιώτου, πρώην τμηματάρχου της μέσης και ανωτέρας εκπαιδεύσεως «Συνθετικαί Ασκήσεις προς χρήσιν των μαθητών των τριών τάξεων των Ελληνικών σχολείων, εγκριθείσαι κατά τον άρτι διεξαχθέντα διαγωνισμόν, δια μίαν πενταετίαν από του 1902-1907. Εν Αθήναις, Εκδοτικός Οίκος Γεωργίου Δ. Φέξη, 1902».
Το βιβλίο του Ιωάννη Κοφινιώτη ήταν γραμμένο με βάση το Αναλυτικό πρόγραμμα του 1897(Δημητριάδης, 1899, σελ. 132-153). Ο συγγραφέας παραθέτει και την απόφαση (αριθμός 1830 μια φορά, και 8130 δεύτερη φορά / 25 Μαϊου 1902), με την οποία το Υπουργείο Παιδείας εγκρίνει να «εισαχθεί» το βιβλίο στα Ελληνικά σχολεία. Για το Ελληνικό σχολείο το Πρόγραμμα όριζε για την Α’ τάξη στο Α’ εξάμηνο αναδιήγηση από τους μαθητές ενός διηγήματος που το «είπε» σ’ αυτούς ο δάσκαλος. Έτσι όταν ερχόταν η ώρα των «Συνθέσεων» ο δάσκαλος άνοιγε το βιβλίο του Κοφινιώτη, διάλεγε, το πιθανότερο εκείνη τη στιγμή, ένα από τα διηγήματα, που υπήρχαν στις σελίδες ειδικά για την Α’ τάξη, το διάβαζε στους μαθητές και όριζε έναν ή, διαδοχικά, και άλλους μαθητές για να το αναδιηγηθούν (Κοφινιώτης, 1902, σελ. 24-53). Φυσικά, ο δάσκαλος θα έκανε τις αναγκαίες διορθώσεις. Για το Β’ εξάμηνο του Ελληνικού σχολείου το Πρόγραμμα όριζε την καταγραφή στο σχολείο ενός μύθου ή ενός διηγήματος, που το είπε πρώτα ο δάσκαλος και ύστερα το επανέλαβαν πολλές φορές οι μαθητές. Έτσι πάλι, όταν ερχόταν η ώρα των Συνθέσεων ο δάσκαλος άνοιγε το βιβλίο του Κοφινιώτη, διάλεγε ένα μύθο ή ένα διήγημα, που υπήρχαν εκεί ειδικά για την Α’ τάξη και διάβαζε το κείμενο (Κοφινιώτης, ό.π., σελ. 3-53). Ύστερα όριζε να το επαναλάβουν «πολλοί μαθητές πολλάκις». Όταν έπειτα από τις πολλές επαναλήψεις ο δάσκαλος έκρινε ότι «ήρθε η ώρα», έδινε στους μαθητές την εντολή: «Γράψατε αυτήν την έκθεσιν». Όταν ο δάσκαλος διάβαζε το μύθο ή το διήγημα, ή κατά την επανάληψή του, οι μαθητές προσπαθούσαν να γράψουν στο πρόχειρο το περιεχόμενό του ή να αρπάξουν μερικές λέξεις ή φράσεις για να τις συνδέσουν ύστερα έτσι, ώστε να μην απομακρύνονται από το «πρωτότυπο». Όποιος το κατόρθωνε, «έγραφε καλάς εκθέσεις», κατά τη φράση του δασκάλου» (Κοτρώνης, 1933, σελ. 75). Οι μύθοι ήταν σύντομοι. Όλα σχεδόν τα «διηγήματα» είναι μικρές πλαστές «ιστορίες», απλά και απλοϊκά φανταστικά περιστατικά από την οικογενειακή ή την κοινωνική ζωή, ξένα και αδιάφορα για το μαθητή και είναι γραμμένα για να εξάρουν κάποια αρετή ή για να προβάλουν στους μαθητές κάποιο πρότυπο ηθικής συμπεριφοράς. Χαρακτηριστικοί είναι οι τίτλοι των «διηγημάτων–συνθέσεων»: «Σέβου τον Θεόν», «Ειλικρίνεια», «Αγάπα τους γονείς», «Ελεημοσύνη γυναικός» (Κοφινιώτης, ό.π., σελ. 54-86). Ωστόσο είχε αρχίσει να γίνεται κατανοητό ότι η ανάγνωση έτοιμου και ολοκληρωμένου μύθου ή διηγήματος από το δάσκαλο και η επανάληψη του από τους μαθητές, όπως όριζε το Πρόγραμμα, ήταν «διδακτικές ενέργειες» με αμφίβολα ή πενιχρά παιδευτικά αποτελέσματα. Έτσι στο εγκεκριμένο βιβλίο του Κοφινιώτη υπάρχουν για τη Β’ τάξη του Ελληνικού σχολείου μόνο πέντε διηγήματα που ήταν έτοιμες «συνθέσεις». Για όλα τα άλλα διηγήματα και για όλους τους άλλους μύθους ο Κοφινιώτης δίνει μόνο τα κύρια στοιχεία του καθενός (Βαλάκης ό.π., σελ. 38-39). Προσθέτει ακόμη ερωτήσεις ή παρατηρήσεις, με τις οποίες δίνει οδηγίες για την ανάπτυξη ή τη συμπλήρωση των κύριων στοιχείων ή για τη μίμηση ή τη μετάπλαση του μύθου ή του διηγήματος. Τις παρατηρήσεις και τις οδηγίες τις διατυπώνει με τη μορφή και τον τόνο της «προσταγής» προς το μαθητή: «περίγραψον ζωηρότερο[…]», «συμπλήρωσον τα κενά […]» «πλάτυνον το διήγημα» ή «πλατύτερον διηγήθητι», «όρισον […]», «πλάσον όμοιον[…]», «πρόσθες[…]» κ.ά. Η «διδασκαλία» των συνθέσεων, όταν το θέμα ήταν μύθος ή διήγημα, γινόταν με τον επόμενο τρόπο: Ο δάσκαλος άνοιγε το βιβλίο του Κοφινιώτη, διάλεγε το θέμα και υπαγόρευε τα κύρια στοιχεία του με τις σχετικές οδηγίες και παρατηρήσεις. Οι μαθητές όλα αυτά τα αντέγραφαν στο πρόχειρό τους. Ύστερα τα μελετούσαν και έγραφαν τη «σύνθεσή τους». Τα στοιχεία του θέματος με τις σχετικές οδηγίες και παρατηρήσεις μπορούσαν οι μαθητές να τα μελετήσουν και απευθείας από το βιβλίο τους, όταν το είχαν. Αυτός ήταν ο «μεθοδικότερος» τρόπος διδασκαλίας. Ένας άλλος τρόπος, όχι πολύ διαφορετικός, ήταν ο επόμενος. Ο δάσκαλος έδινε το θέμα και έλεγε στους μαθητές πώς θα αρχίσουν την έκθεση, πώς θα προχωρήσουν και πώς θα την τελειώσουν. Έγραφε τα κύρια σημεία της στον πίνακα. πολλές φορές έγραφε και μερικές λέξεις και φράσεις στον πίνακα και απαιτούσε από τους μαθητές να τις χρησιμοποιήσουν στην έκθεσή τους (Παπαϊωάννου, 1931, σελ. 111). Το Πρόγραμμα όριζε ακόμη περιγραφή πραγμάτων που τα έβλεπε κάθε μέρα ο μαθητής. Δε δίνει έτοιμες τις περιγραφές των πραγμάτων αλλά δίνει με ερωτήσεις τα στοιχεία που έπρεπε να περιλάβει η περιγραφή του πράγματος, δηλαδή η σύνθεση. Σε μερικές ερωτήσεις δίνει και την απάντηση. Ο Κοφινώτης είχε περιλάβει στο βιβλίο του πολλά θέματα με ύλη για περιγραφή πραγμάτων (Κοφινιώτης, ό.π., σελ. 87-93). Σημειώνουμε μερικά από το σχολικό περιβάλλον: «Αίθουσα διδασκαλίας», «Σχολικόν κτίριον», «Γεωγραφικός χάρτης», «Ο κανών μου» (δηλ. η ρήγα, ο χάρακας), «Κιμωλία», «Κοντός» (το κοντάρι της σημαίας), «Η γραφίς μου», «Η καθέκλα». Στα «πράγματα» είχε εντάξει ο Κοφινιώτης και τα φυτά, τους καρπούς των φυτών, τα δέντρα, τους καρπούς των δέντρων και τα ζώα. Έτσι στο βιβλίο του βλέπουμε τα επόμενα θέματα, με ύλη για περιγραφή: «Σιτος (η πόα)», «Σίτος (ο καρπός)», «Βάμβαξ», «Πορτοκάλλιον», «Μηλέα», «Μήλον», «Ελαία (δένδρον)», «Ελαία (καρπός)», «Βους», «Όνος», «Γαλή» κ.ά. Με αυτά τα θέματα το μάθημα των συνθέσεων εκτρεπόταν από τα όριά του και καταντούσε μάθημα Φυτολογίας ή Ζωολογίας. Στη Β’ τάξη το Πρόγραμμα όριζε ακόμη για ύλη (είδος) των συνθέσεων μικρές οικογενειακές επιστολές. Ο Κοφινιώτης είχε περιλάβει στο βιβλίο του πολλά θέματα, με ύλη και γι’ αυτού του είδους τις συνθέσεις. Δε δίνει έτοιμες τις επιστολές, αλλά το θέμα και λίγα στοιχεία για την ανάπτυξή τους. Κυριαρχεί το «ηθικό» περιεχόμενο, ο «διδακτικός» τόνος (Κοφινιώτης, ό.π., σελ. 101- 105). Η «διδασκαλία» και αυτών των συνθέσεων γινόταν αντίστοιχα με έναν από τους δύο τελευταίους τρόπους, που είδαμε πιο πάνω ότι τους χρησιμοποιούσαν στη Β’ τάξη, όταν το θέμα ήταν μύθος ή διήγημα. Στην Γ’ τάξη το Πρόγραμμα για ύλη (είδος) συνθέσεων όριζε πρώτα «την περιγραφήν γεγονότων του βίου ή φαινομένων της φύσεως, υποπιπτόντων εις την άμεσον αντίληψιν των παίδων». Το Πρόγραμμα δεν έκανε λόγο για υπαγόρευση ή προσφορά της ύλης από το δάσκαλο. Φαίνεται ότι ήθελε τα θέματα να είναι βιώματα των μαθητών. Ωστόσο, στο εγκεκριμένο βιβλίο του Κοφινιώτη υπάρχουν, ειδικά για την Γ’ τάξη, θέματα με ύλη για το είδος αυτό των συνθέσεων (Κοφινιώτης, ό.π., σελ. 106-107). Ο Κοφινιώτης τα θέματα με την ύλη τους για περιγραφή γεγονότων του βίου ή φυσικών φαινομένων τα εντάσσει σε ένα κεφάλαιο με τον τίτλο «Διηγήματα». Όπως στη Β’ τάξη, έτσι και εδώ δεν παραθέτει έτοιμες τις συνθέσεις, αλλά το θέμα και τα στοιχεία τα δίνει με ερωτήσεις. Σε μερικές ερωτήσεις δίνει και την απάντηση. Στα στοιχεία πολλών θεμάτων επιτάσσει παρατηρήσεις, με τις οποίες δίνει στο μαθητή τις γνωστές από τη Β΄ τάξη οδηγίες- «προσταγές»: περίγραψον», «συμπλήρωσον» «πλάτυνον τον λόγον» ή «ζωγράφισον», «κατάλεξον», «όμοιον πλάσον», κ. ά. Και στη Γ’ τάξη, στα θέματα για «περιγραφή γεγονότων του βίου» που παραθέτει ο Κοφινιώτης, το «διήγημα- σύνθεση» είναι ένα απλό και απλοϊκό φανταστικό περιστατικό με ηθικοδιδακτικό περιεχόμενο, ξένο και αδιάφορο για το μαθητή. Σημειώνουμε μερικά «διηγήματα» (θέματα-συνθέσεις): «Το αποπλανηθέν παιδίον», «Φιλάνθρωπος και χωρικός», «Φιλάργυρος και μέλισσα», «Πιστότης κυνός», «Αλαζονεία τιμωρηθείσα και διορθωθείσα». Σημειώνουμε ακόμη μερικά χαρακτηριστικά θέματα – συνθέσεις, για περιγραφή «φαινομένων της φύσεως»: «Σελήνη», «Αστερόεις ουρανός», «Νύξ», «Έαρ», «Φως», «Αήρ», «Ποταμοί», «Χιών», «Νέφη», «Όμβρος και κεραυνός», «Ρυάκιον». Μερικές από αυτές τις «συνθέσεις» ήταν καθαρό μάθημα Φυσικής ή Γεωγραφίας. Σε λίγα μόνο θέματα- συνθέσεις γίνεται προσπάθεια να συνδεθεί το φυσικό φαινόμενο με τη ζωή. Χαρακτηριστικό είναι ότι ακόμη και την περιγραφή φυσικών φαινομένων μερικές φορές την επισφραγίζει το ηθικό δίδαγμα. Το Πρόγραμμα όριζε ακόμη για την Γ’ τάξη, ως δεύτερο είδος συνθέσεων, «επιστολές διαφόρων ειδών». Ο Κοφινιώτης παραθέτει στο βιβλίο του (Κοφινιώτης, ό.π., σελ. 127-136) στοιχεία για πάρα πολλές τέτοιες επιστολές- συνθέσεις. Σε μερικές δίνει και τις γνωστές οδηγίες- προσταγές: «πλάσατε», «πρόσθες», «περίγραψον», «όρισον», κτλ. Ο μαθητής έπρεπε να αναπτύξει ή να συμπληρώσει τα έτοιμα στοιχεία. Η «διδασκαλία» γινόταν όπως στη Β’ τάξη. Το Πρόγραμμα όριζε ακόμη «περιγραφή εικόνων», στις οποίες έπρεπε να παριστάνονται «γεγονότα του βίου», που να μην είναι άγνωστα στους μαθητές ούτε να «κείνται» μακριά από τα «παιδικά νοήματα». Ο Κοφινιώτης στο βιβλίο του παραθέτει ένα πλήθος από ασπρόμαυρες εικόνες «προς περιγραφήν». Οι πιο πολλές είναι μικρόσχημες (Κοφινιώτης, ό.π., σελ.137-167). Ανάλογα με την εικόνα, ο Κοφινιώτης δίνει ή μερικά «παραστατικά» στοιχεία και οδηγίες για την περιγραφή της ή μόνο οδηγίες διατυπωμένες με μορφή ερωτήσεων. Το περιεχόμενο των περισσοτέρων εικόνων αναφέρεται στη σύγχρονη – τότε – ζωή, κυρίως στην αγροτική. Από μερικές δε λείπει το ηθικό δίδαγμα. Για να γράψουν οι μαθητές σύνθεση με θέμα «περιγραφή εικόνος» έπρεπε απαραίτητα να έχουν σχετικό σχολικό βιβλίο. Όταν ερχόταν η ώρα για να γράψουν μια τέτοια «σύνθεση», ο δάσκαλος όριζε το θέμα της εικόνας από το εγκεκριμένο βιβλίο του Κοφινιώτη. Οι μαθητές τη μελετούσαν με τη βοήθεια των παραστατικών στοιχείων και των οδηγιών που έδινε το βιβλίο τους και έγραφαν τη σύνθεσή τους.
3.2. Λ.Γ. Παπανδρέου, Γυμνασιάρχου, «Συνθέσεων πρώτη και δευτέρα βαθμίς, περιέχουσα οδηγίας περί κατασκευής φράσεως και περί ύφους, 235 θέματα, σχέδια και ασκήσεις. Προς χρησιν των μαθητων των Ελληνικών Σχολείων. Εγκρίσει του Υπουργείου της Παιδείας επί πέντε σχολικά έτη, από του 1903-1908. Εκδόται υιοί Ανέστη Κωνσταντινίδου, εν Αθήναις 1903». Η γ' έκδοση έγινε το 1906.
Στο άλλο εγκεκριμένο από το Υπουργείο Παιδείας βιβλίο ο συγγραφέας Λ. Γ. Παπανδρέου δεν παραθέτει έτοιμες συνθέσεις, αλλά «θέματα-σχέδια» συνθέσεων, με στοιχεία που έπρεπε να συμπληρώσουν ή να αναπτύξουν οι μαθητές. Επίσης παραθέτει δέκα εικόνες για συνθέσεις (περιγραφές), σημειώνει τα βασικά τους στοιχεία και δίνει σχετικές οδηγίες (Παπανδρέου, 1903,σελ.130-154). Τη θεωρητική ύλη την προσφέρει με μορφή διαλογικής διδασκαλίας και την εμπλουτίζει με ένα πλήθος γλωσσικών ασκήσεων. Οι ασκήσεις είναι κατάλληλες για να πλουτίσει ο μαθητής το λεξιλόγιο του και για να καλλιεργήσει και να αναπτύξει την εκφραστική και συνθετική ικανότητά του (Προδρομική μορφή των Λεξιλογικών Ασκήσεων του Μ. Τριανταφυλλίδη). Ο Βαλάκης. γράφει ότι το βιβλίο αυτό του Παπανδρέου είναι μετάφραση «εκ του Carré et Moy, L'année préparatoire και La premiére année de rédaction (1903)» (Βαλάκης, ό.π., σελ. 35). O Παπανδρέου δεν γράφει κάτι σχετικό ούτε παραθέτει βιβλιογραφία.
4. Σ. Μ. Ολυμπίου «Βιβλιοθήκη Καμπάση. Εγχειρίδιον προφορικων και γραπτων εκθέσεων ιδεων συνταχθέν κατά νέαν όλως μέθοδον προς χρησιν των Δημοτικων και Ελληνικων Σχολων. Έκδοσις τρίτη μεταρρυθμισμένη. Εν Αθήναις 1892». Η α' έκδοση έγινε το 1884 και η β' το 1886.
Ο συγγραφέας στον πρόλογο της α’ έκδοσης που υπάρχει και στη γ’ έκδοση αναφέρει ότι έγραψε το εγχειρίδιο με βάση «έγκριτα» γερμανικά συγγράμματα «του είδους τούτου» (Ολύμπιος,1892,σελ.γ’). Αξίζει να αναφέρουμε ποια σημασία έχουν οι εκθέσεις κατά τη γνώμη του συγγραφέα: «Δια των εκθέσεων ο μαθητής θέτων εις ενέργειαν απάσας τας γλωσσικάς αυτού γνώσεις και πνευματικάς δυνάμεις, και αναπτύσσων μεγάλως το αυτενεργόν του, ασκείται ου μόνον εις το λογικώς και ορθώς διανοείσθαι, αλλά και εις το διατυπούν ακριβώς και ευλήπτως τα εσωτερικά αυτού αισθήματα και διανοήματα εν τε τω προφορικώ και γραπτώ λόγω» (Ολύμπιος, ό.π., σελ. γ’). Η σημασία ταυτίζεται με το σκοπό. Έτσι έχουμε ένα σκοπό των εκθέσεων αξιόλογο για την ορθότητα και την πληρότητά του. Παραθέτει μια «υποδειγματική διδασκαλία» (αυτός είναι ο τίτλος) με θέμα «Το δένδρον» (Ολύμπιος, ό.π.,σελ.20-23): Με διαλογική μορφή διδασκαλίας καθορίζεται τι είναι δέντρο, από πόσα μέρη αποτελείται, πόσα είδη δέντρων διακρίνουμε, σε τι χρησιμεύουν τα δέντρα κτλ. Ο καθορισμός κάθε στοιχείου καταγράφεται από τους μαθητές στο πρόχειρο. Στο τέλος ο δάσκαλος δίνει την εντολή : «Γράψατε καλώς ταύτην την έκθεσιν εις το τετράδιον των εκθέσεων σας».
5. Γεωργίου Α. Παπαβασιλείου «Βιβλιοπωλειον της Εστίας. Υποδείγματα Συνθέσεων προς χρησιν των εν τοις Ελληνικοις σχολείοις και Παρθεναγωγείοις και των εν τη Α' τάξει των Γυμνασίων μαθητευόντων. Εν Αθήναις. Εκδότης Γεώργιος Κασδόνης, 1895» Η τέταρτη έκδοση έγινε το 1905 και σύμφωνα με το τελευταίο πρόγραμμα του Υπουργείου.
Ο συγγραφέας (οι παρατηρήσεις μας αναφέρονται στην πρώτη έκδοση) με μορφή διαλογικής διδασκαλίας (δάσκαλος-μαθητής) προτάσσει δέκα μαθήματα Συντακτικού της νέας ελληνικής γλώσσας (καθαρεύουσας). Προσφέρει στο μαθητή τα κυριότερα και χρησιμότερα στοιχεία από το Συντακτικό. Σε κάθε μάθημα παραθέτει και ένα σχετικό «γύμνασμα». Έναν τόνο δροσιάς και φυσικότητας δίνουν τα ποιήματα που παραθέτει ο συγγραφέας. Σύμφωνα με το Πρόγραμμα έπρεπε ο μαθητής να τα μεταγράψει σε πεζό. Τα πιο πολλά είναι σε δημοτική γλώσσα (Βηλαρά, Χριστόπουλου, Βιζυηνού, Δροσίνη). Με τη μετατροπή έπρεπε να γραφούν σε καθαρεύουσα. Επίσης παραθέτει για συνθέσεις πολλές εικόνες που παριστάνουν, όπως γράφει «το παριστάμενον» σαν να είναι ζωντανό (Παπαβασιλείου,1895, σελ. δ’).
6. Σωτηρίου Δ. Ζουζακίδου (δ.φ.) Καθηγητού «Νέον βιβλίον Συνθέσεων πρός χρησιν των Γυμνασίων, Διδασκαλείων, Παρθεναγωγείων καί Ελληνικων σχολείων καί πρός ιδίαν μελέτην - συνταχθέν υπό, εκδότης Μιχαήλ Ι. Σαλίβερος. Εν Αθήναις 1902».
Για τη σύνταξη του βιβλίου γράφει ο Ζουζακίδης είχε υπόψη του Γερμανούς συγγραφείς, που τους κατονομάζει( Ζουζακίδης, 1902, σελ.η’). Μεγάλη σημασία δίνει ο Ζουζακίδης στην εκλογή θέματος. Κοντά σε άλλα σχετικά, γράφει: Τα θέματα δεν πρέπει να είναι θλιβερά, αλλά «εύθυμα», ικανά να εξάπτουν τη φαντασία και «τον θυμόν» του παιδιού. Θλιβερή αντίληψη για τη ζωή και γεροντική απαισιοδοξία είναι αντίθετα στην εσωτερική φύση «ακμαίου και ζωηρού νεανίου» (Ζουζακίδης, 1902, ό.π., σελ. στ’).
7. Παρατηρήσεις και Συμπεράσματα
1. Η διδασκαλία των εκθέσεων στο Ελληνικό σχολείο, σε πολλές περιπτώσεις, ή είχε παραμεληθεί εντελώς ή γινόταν όπως την περιγράφει ο Βαλάκης, δηλαδή με τρόπο πρόχειρο και εμπειρικό (Βαλάκης, ό.π., σελ. 32-36, Ολύμπιος,1884, σελ. γ’, Παπαβασιλείου,1895,σ. γ’, Κοφινιώτης, ό.π., σ.39,) . Παράλληλα παρατηρούμε μια προσπάθεια για να συστηματοποιηθεί η διδασκαλία του μαθήματος (Κοφινιώτης, ό.π., σελ. 39). Η διαπίστωση αυτή έχει ιδιαίτερη σημασία και επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη αυτών των ειδικών βιβλίων, από το περιεχόμενό τους και από τις πολλές εκδόσεις τους. Μερικά από αυτά τα βιβλία, τα οποία σημειώνουμε πιο πάνω και ίσως να υπήρχαν και άλλα, είχαν συνταχθεί σύμφωνα με όσα καθόριζε για τις εκθέσεις το Πρόγραμμα του 1897, και με έγκριση του Υπουργείου Παιδείας είχαν εισαχθεί στα σχολεία ως επίσημα σχολικά βιβλία για τη διδασκαλία των εκθέσεων. Έχουμε και μαρτυρία του Βαλάκη ότι οι μαθητές είχαν στα χέρια τους ειδικά βιβλία για τη διδασκαλία των εκθέσεων (Βαλάκης, ό.π., σελ. 35). 2. Μεθοδικότερα και πλησιέστερα εναρμονισμένο με το πρόγραμμα του 1897 ήταν το εγκεκριμένο ειδικό βιβλίο του Κοφινιώτη. Πρόσφερε για «διδασκαλία» συνθέσεις (έτοιμες ή τα κύρια στοιχεία τους) από όλα τα είδη που καθόριζε αυτό το πρόγραμμα και για τις τρεις τάξεις του Ελληνικού σχολείου. Oι συνθέσεις στο σύνολό τους πρόσφεραν στο μαθητή έναν κώδικα ηθικής συμπεριφοράς. Αυτό δεν είναι τυχαίο: Εκφράζει την αντίληψη ότι οι συνθέσεις είχαν και έναν άλλο σκοπό: Την ηθική διαπαιδαγώγηση των μαθητών (Παπαβασιλείου, ό.π., σελ. στ’). Έτσι και η διδασκαλία των συνθέσεων δενόταν με τον ηθικό φρονηματισμό και στοιχιζόταν με το ηθικοδιδακτικό πνεύμα που χαρακτήριζε τότε τη Μέση Εκπαίδευση. 3. Το εννοιολογικό περιεχόμενο των θεμάτων - σχεδίων και των «συνθέσεων» που πρόσφεραν για τη διδασκαλία τα ειδικά βιβλία - τα εγκεκριμένα και άλλα - ήταν άσχετο με τα άμεσα ή έμμεσα ενδιαφέροντα των μαθητών, ξένο στον ψυχικό τους κόσμο. Τέτοια θέματα, ξένα, αδιάφορα και ανιαρά, δεν ήταν δυνατό να κεντρίσουν το πνεύμα των μαθητών για ελεύθερη και δημιουργική εργασία ούτε να συγκινήσουν την ψυχή τους και να προκαλέσουν τη γέννηση και την αβίαστη έκφραση προσωπικών και γνήσιων συναισθημάτων. Η «αναδιήγηση» του μύθου ή του διηγήματος αποτελούσε μηχανική άσκηση της μνήμης, λειψή απομνημόνευση λέξεων και φράσεων που ήταν ξένες στον εκφραστικό τρόπο των παιδιών. Aνοιγόταν έτσι μικρά περιθώρια για κάποια αυτενέργεια, κυρίως για άσκηση της φαντασίας, της παρατήρησης, της εκφραστικής ικανότητας στη σπάνια περίπτωση περιγραφής εικόνων. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε μερικές «συνθέσεις» που πρόσφερε το εγκεκριμένο σχολικό βιβλίο του Κοφινιώτη, ο μαθητής έπρεπε να εκθέσει σκέψεις ή να εκφράσει συναισθήματα ζώων ή προσωποποιημένων άψυχων αντικειμένων ή σκέψεις και συναισθήματα από υποθετικές καταστάσεις, ακόμη και από μελλοντικά «γεγονότα». 4. Γενικά, το υλικό των συνθέσεων προσφερόταν από το ειδικό σχολικό βιβλίο ή από το δάσκαλο στους μαθητές έτοιμο ή σχεδόν έτοιμο θεματικά, εννοιολογικά (περιεχόμενο) και μεθοδολογικά (δομή - διάταξη). Στο ποικίλο υλικό των συνθέσεων ο μαθητής ήταν υποχρεωμένος να δώσει μορφή (να το «εκφράσει») με την καθαρεύουσα, δηλαδή με μια γλώσσα που ούτε την άκουσε ούτε την έμαθε στο οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον. Και φυσικά μια τέτοια γλώσσα δεν εύρισκε ανταπόκριση στον ψυχικό του κόσμο (Κοφινιώτης, ό.π.,σελ.39, Ζουζακίδης, 1902, σελ. ζ'). Ο τρόπος διδασκαλίας των εκθέσεων είχε σχηματοποιηθεί σε ένα «σύστημα» , όπου κέντρο της διδακτικής διαδικασίας ήταν η αυστηρή και δεσμευτική παρουσία και «καθοδήγηση» του δασκάλου, σε πολλές περιπτώσεις με όργανο το ειδικό σχολικό βιβλίο. Τις εκθέσεις που έγραφαν οι μαθητές σύμφωνα με αυτό το «σύστημα» τις ονόμασαν «συνημμένες» ή μηχανικές ή «εκθέσεις από σχεδίου». Το άλλο ήταν το «σύστημα των ελευθέρων εκθέσεων» (Παπαϊωάννου, ό.π., σελ. 110-111). 5. Τα αποτελέσματα της διδασκαλίας των εκθέσεων με αυτό το «σύστημα» είναι αυτονόητα. Κύριο γνώρισμά τους η ομοιομορφία. Αγώνας και αγωνία των μαθητών για να «υπαγάγουν» τη σκέψη και τη λέξη τους στη σκέψη και στην έκφραση του δασκάλου ή του βιβλίου. Καμιά εκδήλωση προσωπικής ζωής. Δουλική αντιγραφή λέξεων, φράσεων, σκέψεων, συναισθημάτων του δασκάλου ή του βιβλίου. Με λίγα λόγια, ο δάσκαλος «συνθέτει» και ο μαθητής αντιγράφει. Έτσι δεν απόμενε παρά μόνο η διόρθωση των ορθογραφικών σφαλμάτων. Δηλαδή η έκθεση μεταβαλλόταν σε ορθογραφικό γύμνασμα (Παπαϊωάννου, ό.π.,σελ.111-112). Με πολύ λίγες εξαιρέσεις, οι μαθητές όταν τελείωναν το Γυμνάσιο, δεν είχαν τη δεξιότητα και την ευχέρεια να συντάξουν σωστά «ούτε μία επιστολή» (Παπαβασιλείου, ό.π., σελ. γ', Ζουζακίδης, ό.π., σελ. ζ'-η'). Ωστόσο δεν έλειψε και η αντίδραση σ' αυτήν την κατάσταση. Τη βλέπουμε να εκδηλώνεται με τη σοβαρή προσπάθεια που έκανε ο Αλέξανδρος Δελμούζος στο Ανώτερο Παρθεναγωγείο του Βόλου.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ
Βαλάκης, Π. Α., (1922). Η διδασκαλία των Εκθέσεων εις τα Δημοτικά Ελληνικά Σχολεία, Γυμνάσια και παντός είδους ομοιόβαθμα προς ταύτα σχολεία, τομ. Α’. Εν Αθήναις: εκδ. Ιω. Δ. Κολλάρος, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας».
Δέφνερ, Μ., (1874). Σχέδια προς Έκθεσιν Ιδεών, προς χρήσιν της Α’, Β’ και Γ’ τάξεως του Γυμνασίου. Εν Αθήναις: εκδ. Ανδρέας Κορομηλάς.
Δημητριάδης Σ. Χ., (1899). Συλλογή των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως, ιδία ισχυόντων Νόμων, Β. Διαταγμάτων, Εγκυκλίων Διαταγών κτλ. από του 1833-1899. Εν Αθήναις.
Ζουζακίδης, Σ. Δ., (1902). Νέον βιβλίον Συνθέσεων προς χρήσιν των Γυμνασίων, Διδασκαλείων, Παρθεναγωγείων και Ελληνικών Σχολείων και προς ιδίαν μελέτην. Εν Αθήναις: εκδ. Μιχαήλ Σαλίβερος.
Κορρέ, Ε., (2000). Διδακτορική Διατριβή. Η έκθεση στις Γενικές Εξετάσεις: Επιλογή θεμάτων, Διατύπωση, Αξιολόγηση (1964-1995), Αθήνα.
Κορρέ, Ε., (2003). Η Διδασκαλία του Μαθήματος της Έκθεσης στη Μέση Εκπαίδευση (1833-1964). Αθήνα: εκδ. Γρηγόρη.
Κοτρώνης, Θ., (1933). Εκθέσεις. Στον τόμο: Παιδαγωγικόν Συνέδριον Ε’ Εκπαιδευτικής Περιφερείας (13-16 Ιουνίου 1932), σελ. 74-75. Θεσσαλονίκη: εκδ. Λέσχης Εκπαιδευτικών Μακεδονίας..
Κοφινιώτης, Ι. Κ., (1902). Συνθετικαί Ασκήσεις προς χρήσιν των μαθητών των τριών τάξεων των Ελληνικών σχολείων, εγκριθείσαι κατά τον άρτι διεξαχθέντα διαγωνισμόν, δια μίαν πενταετίαν από του 1902-1907. Εν Αθήναις: Εκδοτικός Οίκος Γεωργίου Δ. Φέξη,.
Ολύμπιος, Σ. Μ.,(18923). Εγχειρίδιον προφορικών και γραπτών εκθέσεων ιδεών συνταχθέν κατά νέαν όλως μέθοδον προς χρήσιν των Δημοτικών και Ελληνικών Σχολών. Εν Αθήναις: Βιβλιοθήκη Καμπάση.
Παπαβασιλείου, Γ. Α., (1895). Υποδείγματα Συνθέσεων προς χρήσιν των εν τοις Ελληνικοίς σχολείοις και Παρθεναγωγείοις και των εν τη Α' τάξει των Γυμνασίων μαθητευόντων, Εν Αθήναις: εκδ. Γεώργιος Κασδόνης.
Παπαϊωάννου, Κ. Φ, Γενικού Επιθεωρητού Εκπαιδεύσως (1931). Εισηγήσεις εν τω Συνεδρίω των λειτουργών της Θ’ Εκπαιδευτικής Περιφερείας, γενομένω εν Τριπόλει από 17-22 Ιουλίου 1930, σελ. 101-126. Εν Τριπόλει.
Παπανδρέου, Λ. Γ., Γυμνασιάρχου (1903). Συνθέσεων πρώτη και δευτέρα βαθμίς, περιέχουσα οδηγίας περί κατασκευής φράσεως και περί ύφους, 235 θέματα, σχέδια και ασκήσεις. Προς χρήσιν των μαθητών των Ελληνικών Σχολείων. Εγκρίσει του Υπουργείου της Παιδείας επί πέντε σχολικά έτη, από του 1903-1908. Εν Αθήναις: Εκδόται υιοί Ανέστη Κωνσταντινίδου.
Τόγιας, Β. Ι., (1988). Το μάθημα των Νέων Ελληνικών στη Μέση εκπαίδευση, Ιστορική θεώρηση (1833-1967), Τόμος Α’. Θεσσαλονίκη: Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών.