Η ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ Γ΄ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ:

ΣΤΑΘΜΟΙ ΣΤΗ ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

ΤΩΝ ΣΧΟΛΙΚΩΝ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΩΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΩΝ ΝΕΟΤΕΡΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ 1980-2000

Όλγα ΚΑΡΑΓΕΩΡΓΟΥ- ΚΟΥΡΤΖΗ

Δρ. Ιστορίας - Σχολική Σύμβουλος Φιλολόγων

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Με την παρούσα εργασία ερευνώνται τα εγχειρίδια του μαθήματος της Νεότερης Ιστορίας(Γ΄ Γυμνασίου) της περιόδου 1978-2004. Εξετάζονται οι διαφορές που έχουν ως προς τη μορφή και το περιεχόμενο (εισαγωγές, εξώφυλλα, επιλογή γνωστικού υλικού στις καθορισμένες ενότητες, μεθοδολογία ιστορικής αφήγησης). Σκοπός είναι να διαπιστωθεί  αν τα όρια που θέτει η Πολιτεία με το καθορισμένο αναλυτικό πρόγραμμα διαγράφουν επακριβώς τα θεωρητικά και μορφολογικά πλαίσια εντός των οποίων οφείλουν να κινηθούν αυστηρά οι συγγραφείς των εγχειριδίων αυτών. Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι πως μεγάλο μέρος της ευθύνης-ίσως το μεγαλύτερο- για το βιβλίο που θα γραφεί έχει ο εκάστοτε συγγραφέας, ο οποίος δύναται κινούμενος εντός των καθορισμένων θεματικών ορίων που του θέτει η Πολιτεία, να συνθέσει τη μελωδία που αυτός επιθυμεί.

ABSTRACT

The present paper deals with Contemporary History coursebooks (3rd grade of secondary school) of the period from 1978 to 2004. The focus of our research is the differences between the various coursebooks. These differences are both of form and  content ( introductions, book covers, choice of certain teaching material in specific units, methodology of historical narration). Our purpose is to find out whether the limitations defined by the State through the national school curriculum also draw theoretical and formal limits for the authors within which they have to work.
Our conclusion is that the author remains mainly responsible for the coursebook to be written and the author can, within the thematic limitations given by the national curriculum, actually compose what the author wishes.

Κατά την εικοσαετία 1980-2000, με τη σχετικώς μακρά  διάρκεια και τη σχεδόν ενιαία διακυβέρνηση από το ίδιο κόμμα,  διανεμήθηκαν στους μαθητές της Γ΄ Γυμνασίου  τρία διαφορετικά σχολικά εγχειρίδια: της Γεωργίας Κουλικούρδη[1], του Β. Κρεμμυδά[2] και του Β. Σφυρόερα[3]

Με την παρούσα εργασία επιδιώκουμε να ερευνήσουμε αν τα όρια που έθεσε σε κάθε συγγραφέα το αναλυτικό πρόγραμμα- ως εκφραστής της επίσημης κυβερνητικής πολιτικής στην εκπαίδευση- περιόρισαν και σε ποιο βαθμό την προσωπική τους ελευθερία α)στην επιλογή του γνωστικού υλικού-στα πλαίσια των προκαθορισμένων ενοτήτων-, β)στη μέθοδο δόμησης του περιεχομένου του εγχειριδίου, ώστε να γίνει αντικείμενο διδασκαλίας και γ)στο ιδεολογικό μοντέλο προσέγγισης και ερμηνείας του ιστορικού παρελθόντος[4].

Τα συμπεράσματα θα προκύψουν από την έρευνα περιεχομένου και μορφής και ειδικότερα των α) εισαγωγών, β) επιλογής  ύλης- διάρθρωσης ενοτήτων γ) υποστηρικτικού υλικού[πηγών, εικόνων, χαρτών, πινάκων παραθεμάτων]δ) εξώφυλλων

ΕΞΩΦΥΛΛΑ

Το επεξηγηματικό σημείωμα στο  οπισθόφυλλο του εγχειριδίου της Κουλικούρδη αναφέρει: «Η ναυμαχία Πατρών», παραχωρήθηκε ευγενώς από το Εθνικό Ιστορικό Μουσείο[5]».

Δεν δίνονται περισσότερες πληροφορίες ούτε για το θέμα ούτε για το δημιουργό του. Ο μαθητής έχει ενώπιον του την εικόνα ενός εικαστικού έργου, καλλιτεχνικά και αισθητικά αξιόλογου, εάν όμως αγνοεί τις ιστορικές λεπτομέρειες- γεγονός σχεδόν αναμφισβήτητο- η επικοινωνία γνωστικά περιορίζεται στα στοιχεία «θάλασσα-καράβια», που συνειρμικά μπορεί να φέρουν στο νου τη στρατιωτική και οικονομική ισχύ που η ναυτιλία προσκόμισε στον τόπο και τους ανθρώπους μας, το «δαιμόνιο» του ΄Ελληνα, τη θαλασσινή Ελλάδα. Επιδιώκεται η ενίσχυση του πατριωτικού συναισθήματος, έστω και χωρίς τη γνώση των γεγονότων και η αισθητική απόλαυση, που συνεπικουρείται από την illustration   έκδοση.

Στο εγχειρίδιο του Κρεμμυδά το επεξηγηματικό σημείωμα αναφέρει:«Η κατάληψη της Βαστίλλης το 1789»

 Πρόκειται ομοίως για εικαστικό έργο, με κακή εκτύπωση και καμία επεξήγηση(εποχή, καλλιτέχνης κλπ). Ο συγγραφέας επιλέγει θέμα που  προβάλει την άνοδο της αστικής τάξης στην εξουσία, την κατάρριψη του παλαιού καθεστώτος, την ελπίδα των εξεγερμένων για βελτίωση της ζωής τους και απαλλαγή από ό,τι ανελεύθερο και αντιδραστικό έφερε το καθεστώς αυτό. Υπογραμμίζεται η ανάγκη της αντίστασης και κινητοποίησης των λαών για την πρόοδό τους και την κατάκτηση των δίκαιων αιτημάτων τους.

Ο  Σφυρόερας επεξηγεί ως εξής: «Διδακτικά βιβλία του 18^ου αιώνα», με βιβλιοδεσία της εποχής(από τη συλλογή του Ιστορικού Παλαιογραφικού Αρχείου του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τράπεζας)».

Ο αναγνώστης του εγχειριδίου αποκτά σαφή γνώση του περιεχομένου του εξωφύλλου, που έχει δύο χαρακτηριστικά:αφενός την υποδήλωση του παρελθόντος - και εμμέσως της Ιστορίας- με την παλαιότητα των εικονιζόμενων βιβλίων, αφετέρου την προβολή της γνώσης – και μάλιστα μέσω των πηγών- με την επιλογή των βιβλίων. Η γνώση της Ιστορίας είναι ο εξοπλισμός που θα πρέπει να φέρουν οι μαθητές με την έξοδό τους στη σύγχρονη ζωή , είναι η πεποίθηση του Σφυρόερα, την οποία προβάλλει σε κάθε περίπτωση. 

 Οφείλουμε όμως να αποπειραθούμε και μια αστόχαστη ανάγνωση των εικόνων των τριών εξώφυλλων, η οποία θα αντιπροσωπεύει την απροβλημάτιστη ματιά πολλών μαθητών: Καράβια= πόλεμος-ταξίδεμα(στον κόσμο ή στο παρελθόν), Κάστρο και στρατιώτες= δράση-σύγκρουση, Βιβλία = γνώση. Αλλά και από αυτή την επιδερμική ανάγνωση τα μηνύματα που εκπέμπονται σχετίζονται με τη γενικότερη διδακτική στόχευση των συγγραφέων, όπως προσδιορίζονται στις εισαγωγές τους[6].

Τα σχολικά εγχειρίδια:

ΕΙΣΑΓΩΓΕΣ:

Στη σύντομη ιστορική αναδρομή της περιόδου 15^ος-20^ος αιώνας η Κουλικούρδη θεωρεί την ΄Αλωση και την ανακάλυψη της Αμερικής ως τα γεγονότα που σημάδεψαν την περίοδο αυτή, συνδέει την Άλωση με τους  ΄Ελληνες και την ευρωπαϊκή ιστορία και εκθέτει τα γενικά χαρακτηριστικά της νεώτερης ιστορίας. Ο Κρεμμυδάς, αποφεύγοντας κάθε νύξη σε συμβάντα, κάνει λόγο για την ατομική και συλλογική πορεία των ανθρώπων κατά το παρελθόν,  την παγκοσμιότητα των φαινομένων στη διάρκεια των 500 τελευταίων ετών, την αλληλοεξάρτηση των λαών, με έμφαση στους λαούς της Ευρώπης και τον αγώνα του ανθρώπου με στόχο την καλυτέρευσή του. Ο Σφυρόερας αναφέρεται στα προβλήματα των λαών σήμερα και σημειώνει σε ιδιαίτερη παράγραφο τα χαρακτηριστικά της πορείας του Ελληνισμού. Περισσότερο θεωρητικός ο Κρεμμυδάς, ελληνοκεντρικός ο Σφυρόερας και ευρωπαΐστρια η Κουλικούρδη είναι οι πρώτες διαφορές που εντοπίζονται αλλά το προσωπικό στίγμα του κάθε συγγραφέα μορφοποιείται στους στόχους που, μέσω του εγχειριδίου του, επιδιώκει και εκτίθενται στο εισαγωγικό σημείωμα:

Η Κουλικούρδη επιζητά  να προσφέρει στους μαθητές την παιδεία ,που συνίσταται στη γνώση-ανθρωπιά –καλλιέργεια, προκειμένου να κατανοήσουν τις αντιθέσεις του σύγχρονου κόσμου και την ανάγκη της παγκόσμιας συνεργασίας για ειρηνική πρόοδο[7]. Ενδιαφέρεται για την καλλιέργεια των πανανθρώπινων αξιών  της ειρήνης και συνεργασίας φορτίζοντας το μάθημα της ιστορίας με διαπαιδαγωγητικό, ηθικοπλαστικό ρόλο.

Ο Κρεμμυδάς θεωρεί ότι ο ρόλος του εγχειριδίου είναι καθοδηγητικός για τη συγκρότηση της ιστορικής γνώσης και στοχεύει στην καλλιέργεια της εμπιστοσύνης στις ικανότητες του ανθρώπου και στην προετοιμασία των μαθητών να γίνουν οι αυριανοί ενεργοί πολίτες που θα συμβάλουν συνειδητά στην ιστορική εξέλιξη.[8]

Ο Σφυρόερας επιδιώκει να μάθουν οι μαθητές τις ανθρώπινες ενέργειες που διαμόρφωσαν την ιστορική ζωή, ώστε μέσω της γνώσης να καταστούν ικανοί να κατανοούν τα συντελούμενα στο παρόν[9].  Στον Σφυρόερα η κατανόηση  των γεγονότων παίζει πρωταρχικό ρόλο, στον Κρεμμυδά η ώθηση για συμμετοχή και δράση, ενώ στην Κουλικούρδη η συναίσθηση του καθήκοντος για τη διατήρηση της ζωής. Ηθική- Δράση- Γνώση εμφανίζονται ως οι άξονες  γύρω από τους οποίους θα περιστραφεί αντίστοιχα η κάθε συγγραφή.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

Η έκταση της Ευρωπαϊκής και Ελληνικής ιστορίας από την άποψη του αριθμού των σελίδων, το περιεχόμενο της Ευρωπαϊκής(σε ποια κράτη ή έθνη αναφέρεται) και η σύνδεσή της ή όχι με την Παγκόσμια Ιστορία, ποιες πλευρές του ιστορικού μας παρελθόντος επιλέχτηκαν να αναδειχθούν είναι οι συνιστώσες που θα συνθέσουν την άποψή μας για την ιδιαιτερότητα κάθε εγχειριδίου από την άποψη του περιεχομένου.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ   από το 15^ο  έως και το 19^ο  αιώνα

(χωρίς την Ελληνική)

	Σελίδες	Σύνολο σελ.	%
Κουλικούρδη	180	332	54,72
Κρεμμυδάς	144	355	40,20
Σφυρόερας	137	385	35,22

Η Κουλικούρδη είναι εκτενέστερη στην αφήγηση του ιστορικού παρελθόντος της Ευρώπης και με αρκετή διαφορά από τους άλλους δύο, ενώ ο Σφυρόερας έχει κάνει τη μεγαλύτερη σύντμηση. Ποσοτικά η Κουλικούρδη εμφανίζεται να έχει σαφώς ενισχύσει την Ευρωπαϊκή ιστορία, θεματολογικά όμως περιορίζεται στα συνήθη γνωστικά πεδία: ανακαλύψεις, αναγέννηση, ανθρωπισμός, επαναστάσεις, πολιτισμός, ενώ ως προς τη γεωγραφική έκταση επικεντρώνεται στη δυτική Ευρώπη και κυρίως στην Αγγλία, Γαλλία. Απεναντίας ο Σφυρόερας - και παρά το μικρότερο ποσοστό της «ευρωπαϊκής» ύλης του- αντιλαμβάνεται την Ευρώπη ευρύτερη των αγγλογαλλικών επικρατειών και διευρύνει την εξέτασή του διατρέχοντας-αν και συντομότατα- τα Βαλκάνια έως τα ανατολικά σύνορά της. Ωστόσο ούτε συνθέτει μια ριζικά νέα πρόταση για τον απεγκλωβισμό από τα περιορισμένα γεωγραφικά όρια του Δυτικού Κόσμου ούτε η εσωτερική διάρθρωση των ενοτήτων και η έκθεση του γνωστικού υλικού εκφράζει μια διαφορετική αντίληψη από αυτήν της Κουλικούρδη, παρά τις αλλαγές που έχουν συντελεστεί στην δεκαπενταετία σχεδόν που χωρίζει τα δύο εγχειρίδια. Ο Κρεμμυδάς κινείται ενδιάμεσα ως προς τον αριθμό των «ευρωπαϊκών» σελίδων, αλλά έχει έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο ανάπτυξης του γνωστικού του υλικού, που τον διακρίνει από τους άλλους: συνθέτει το κείμενό του γύρω από τον κεντρικό άξονα των οικονομικοκοινωνικών συνθηκών, στον οποίο περιελίσσονται τα πολιτικά, στρατιωτικά και πολιτιστικά συμβάντα, ώστε οι εθνικές ιστορίες και τα ξεχωριστά γεγονότα να χάνουν τον αυτόνομο, κυριαρχικό ρόλο τους στην ιστορική αφήγηση και η προσοχή του αναγνώστη να μεταφέρεται στο σύνολο των διεργασιών του ιστορικού παρελθόντος. Η Κουλικούρδη με τον Σφυρόερα προβάλουν τα γεγονότα και τα φαινόμενα καθεαυτά, παραθέτοντας το πληροφοριακό υλικό σε χρονολογική σειρά και αφήνοντας το μαθητή να ανακαλύψει-ή να μην ανακαλύψει- και να ερμηνεύσει- ή να μην ερμηνεύσει-την εξέλιξη των  συμβάντων, χωρίς να υπεισέρχονται στην αλληλλοδιαπλοκή και συνολικότητά τους[10]. Ο Κρεμμυδάς δηλαδή κατόρθωσε- περιορισμένος στο ίδιο χρονικό και θεματολογικό πλαίσιο- να δει με άλλη οπτική και να προσφέρει μια νέα πρόταση ανάγνωσης της ιστορικής εξέλιξης.

ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ εκτός Δ. ΕΥΡΩΠΗΣ

	Ανατ. Ευρώπη Σελ.	Αμερική Σελ.	Βαλκάνια Σελ.	Σύνολο   %   Σελ.
Κουλικούρδη	5	3* +2(19^ος) +3(αποικίες)	5(πόλεμοι)	18       5,42
Κρεμμυδάς	10	10*+4(19^ος) +6(αποικίες)	2(πόλεμοι)	32       9,01
Σφυρόερας	13	7*+3(19^ος )      +7(αποικίες)	2(πόλεμοι) +1	33       8,57

* Οι σελίδες αυτές αναφέρονται στην Αμερικανική Επανάσταση

Η Κουλικούρδη, παρά τη δήλωσή της ότι συγγράφει Ευρωπαϊκή Ιστορία έχει προσηλώσει το βλέμμα της στη Δυτική Ευρώπη αγνοώντας, σχεδόν καθ’ ολοκληρία, την υπόλοιπη ήπειρο.. Ο Κρεμμυδάς έχει φροντίσει περισσότερο από τους λοιπούς να επεκτείνει τις αναφορές του σε μεγαλύτερο γεωγραφικό πλάτος, απέχει όμως πολύ από την πανευρωπαϊκή-αλλά και παγκόσμια- διάσταση που φιλόδοξα προϊδεάζει ο τίτλος του εγχειριδίου. ΄Οσον αφορά μάλιστα την Βαλκανική Ιστορία και τη διασύνδεσή της με την Ελληνική θα ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, εάν δεν είχαν γίνει οι σχετικοί πόλεμοι. Ο Σφυρόερας υπερέχοντας σε αριθμό σελίδων υπολείπεται των άλλων στο συνολικό ποσοστό, αποτυγχάνοντας να μετακινηθεί από τα καθορισμένα πλαίσια.

Η συμβολή των λαών στην εξέλιξη της ανθρωπότητας και στην πρόοδό της είναι απαραίτητο να εκφράζεται συστηματικά σε ένα εγχειρίδιο Ιστορίας[11]. Με εξαίρεση τον Κρεμμυδά που η σύλληψη της σφαιρικότητας, της αλληλουχίας και αλληλοεξάρτησης των ιστορικών γεγονότων του παρέχει τη δυνατότητα να επεκτείνει την αφήγησή του-έστω και με τη μορφή μιας απλής αναφοράς –και να διεισδύει στα απαιτούμενα γεωγραφικά όρια, οι άλλοι δύο περιορίζουν την αφηγηματική  διαδικασία[12] σε ότι συνάπτεται με την επιλεκτική αναφορά στο δυτικό κόσμο. Η αυτόνομη εξέταση μάλιστα της αμερικανικής ιστορίας [σύμφωνα με τις απαιτήσεις του αναλυτικού προγράμματος] ολοκληρώνει τη «δυτική» κατεύθυνση της διδασκαλίας στο μάθημα της Ιστορίας.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ   από το 15^ο έως και το 19^ο αιώνα

	Σελίδα	Σύνολο σελ.	%
Κουλικούρδη	130	332	39,15
Κρεμμυδάς	106	355	29,85
Σφυρόερας	216	385	56,10

Ποσοστιαία σύγκριση Ελληνικής και Ευρωπαϊκής ύλης 

	ΕΛΛΗΝΙΚΗ             %               ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ
Κουλικούρδη	39,15                                     54,72
Κρεμμυδάς	29,85                                     40,20
Σφυρόερας	56,10                                     35,22

 Ο Σφυρόερας ρίχνει το βάρος στην Ελληνική ιστορία έχοντας στον αντίποδά του τον Κρεμμυδά, με την Κουλικούρδη να κινείται ενδιάμεσα αλλά να εντάσσει την Ελληνική στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής και όχι σε αυτοτελή κεφάλαια, σε μία προσπάθεια να αντιληφθεί ο μαθητής την πορεία μας στη συνάφεια της με άλλους λαούς-έστω και μονομερώς[13].

Σύγκριση περιόδων Ευρωπαϊκής Ιστορίας α)15^ος-1833 και β)1833-1914

	Ευρωπαϊκή 15^ος-1815	Ευρωπαϊκή 1815-1914
Κουλικούρδη	134	46
Κρεμμυδάς	114	30
Σφυρόερας	106	29

 Σύγκριση περιόδων Ελληνικής Ιστορίας α)15^ος-1833 και β)1833-1914 

	15^ος-1833	1833-1914
Κουλικούρδη	107	23
Κρεμμυδάς	86	20
Σφυρόερας	156	60

Διαπιστώνουμε εύκολα την υποβάθμιση των συμβάντων του 19^ου αιώνα σε σχέση με αυτά των προηγούμενων αιώνων, τόσο στην Ελληνική όσο και στην ευρύτερη Ευρωπαϊκή ιστορία, επιλογή που εκ προοιμίου καθορίζεται από το αναλυτικό πρόγραμμα. Η οικονομικοπολιτική οργάνωση των αστικών κοινωνιών με τις αντιθέσεις στο εσωτερικό και εξωτερικό των σύγχρονων κρατών, που καθόρισαν τις εξελίξεις τους δύο τελευταίους αιώνες, θεωρείται ελάσσονος σπουδαιότητας σε σύγκριση με το παρελθόν (16^ος , 17^ος, 18^ος αιω.)

Η περίοδος επίσης που συγκροτείται το ελληνικό κράτος, προσπαθεί να συγχρονίσει το βήμα του με αυτό της προηγμένης Ευρώπης και να λύσει τα διαιωνιζόμενα εθνικά του ζητήματα, υπολείπεται κατά πολύ των προηγούμενων ιστορικών φάσεων. Παρά την ταύτισή τους και στις ενότητες αυτές εντοπίζονται διαφορές στην επιλογή των συμβάντων που προβάλλονται, τη διάρθρωσή τους και την οπτική γωνία από την οποία θεάται κάθε συγγραφέας τις σχετικές περιόδους. Συνολική η αφηγηματική πορεία του Κρεμμυδά, περιλαμβάνει τα θέματα που του έχει καθορίσει το αναλυτικό αλλά προτείνει μια διαφορετική ανάγνωση του παρελθόντος προσπαθώντας να οδηγήσει το μαθητή στην αναζήτηση «αιτίας-αποτελέσματος», να του υποδείξει την αμφίδρομη σχέση της ιστορικής προσωπικότητας με την εποχή της, να εντάξει τα «μοναδικά» στρατιωτικά ή πολιτικά γεγονότα σε μεγαλύτερες διάρκειες προκειμένου να καταστεί δυνατή η ερμηνεία τους. Η Κουλικούρδη και ο Σφυρόερας εκθέτουν τα συμβάντα παραθέτοντας πληροφοριακό υλικό, ώστε να γίνουν απολύτως αντιληπτά και κατανοητά, αφήνοντας το μαθητή να αναζητήσει την ερμηνεία τους[14].

 Σύγκριση επιμέρους κεφαλαίων

	ΚΟΥΛΙΚΟΎΡΔΗ  Σελ.	ΚΡΕΜΜΥΔΑΣ Σελ.	ΣΦΥΡΟΕΡΑΣ Σελ.
Γαλλική Επαν.	14-           4,21%	15-         4,22%	7-          1,81%
΄Ελληνες - άλωση	30-           9,03%	35-         9,85%	43-      11,16%
Ελληνική Επαν.	54-          16,26%	31-          8,73%	53-       13,76%
Β΄ Παγκ.Πόλεμος	3-           0,90%	15-          4,22%	33-         8,57%
Μετά τον πόλεμο	7-          2,10%	9-           2,53%	13-        3,37%

Στην ανάγνωση του πίνακα θα πρέπει να αξιολογήσουμε τα εξής στοιχεία: 1) Στην Κουλικούρδη και στον Σφυρόερα η  Επανάσταση του ’21 καταλαμβάνει τη μεγαλύτερη έκταση, ενώ ο Κρεμμυδάς αναπτύσσει εκτενέστερα την κατάσταση του Ελληνισμού στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. 2) Ο Β΄ Παγκόσμιος είναι σχεδόν ανύπαρκτος στην Κουλικούρδη, περισσότερο ανεπτυγμένος στον Κρεμμυδά, ιδιαίτερα τονισμένος στον Σφυρόερα. 3) Η Γαλλική Επανάσταση κατέχει μικρό μόνο μέρος στην αφήγηση του Σφυρόερα, ενώ κινείται στα ίδια επίπεδα στους άλλους δύο.4) Στα μεταπολεμικά χρόνια η ύλη ποσοτικά δεν  έχει μεγάλη απόκλιση,  με τη διαφορά να εστιάζεται στο γνωστικό υλικό που επιλέχτηκε και στην παρουσίαση ή όχι των αφανών διεργασιών που καθόρισαν τις εξελίξεις.

ΤΕΧΝΕΣ -ΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ

	Σελίδες	Σύνολο	%
Κουλικούρδη	46	332	13,85
Κρεμμυδάς	44	355	12,39
Σφυρόερας	54	385	14,02

Κινούνται και οι τρεις στα ίδια πλαίσια, με τον Κρεμμυδά να σημειώνει το μικρότερο ποσοστό.  Τα θέματα όμως που καθένας επέλεξε να παρουσιάσει εξαρτώνται κατ’ αποκλειστικότητα από την προσωπική τους κρίση. Ως παράδειγμα θα αξιοποιήσουμε το σχετικό κεφάλαιο που αναφέρεται στο 19^ο αιώνα:

Η Κουλικούρδη( εννέα σελίδες)διακρίνει τις θεωρητικές από τις φυσικές επιστήμες, τη φιλοσοφία και τις κοινωνικοοικονομικές θεωρίες  και παραθέτει σε συντομία τα χαρακτηριστικά επιτεύγματα κάθε τομέα. Ο ρομαντισμός και τα καλλιτεχνικά ρεύματα σε ανεξάρτητες ενότητες. Η ένταξη του πολιτισμού στο σύνολο του ιστορικού παρελθόντος, ως άμεσα συσχετιζόμενο με τα πολιτικά, κοινωνικά και οικονομικά γεγονότα, εφαρμόζεται- ως ένα βαθμό- στην ενότητα με τις οικονομικές θεωρίες. Το περιεχόμενο είναι κατά κύριο λόγο γνωσιολογικό.

Ο Κρεμμυδάς(δεκατέσσερις σελίδες) διακρίνει δύο μεγάλες ενότητες: Α)Η επιστήμη και η σκέψη και Β)Στο χώρο της Τέχνης. Στην πρώτη εξετάζει τις επιτεύξεις της επιστήμης και της φιλοσοφίας σε συνδυασμό με τη συνολική ιστορική εξέλιξη, ως δημιούργημα και δημιουργό των νέων δεδομένων. Στη δεύτερη ιδιαίτερα κεφάλαια αποτελούν η πεζογραφία-ποίηση, η ζωγραφική-γλυπτική, η αρχιτεκτονική , η μουσική, ο κινηματογράφος. Συνδέονται με την εποχή και τις ανάγκες, ερμηνεύονται οι τάσεις.

Ο Σφυρόερας(εννέα σελίδες) έχει εντάξει στο ΙΣΤ΄ κεφάλαιο με τίτλο «Οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις από τα μέσα του 19^ου ως τις αρχές του 20^ου αιώνα» την ενότητα: «Οικονομικές-κοινωνικές θεωρίες, γράμματα, επιστήμη και τέχνη το 19^ο αιώνα», στην οποία παραθέτει το πληροφοριακό του υλικό. Εκτός από την υποενότητα που αναφέρεται στη γένεση και πορεία του σοσιαλισμού και παρουσιάζεται σε σχέση με τις συνθήκες που την γέννησαν, όλες οι άλλες σύγκεινται από ονομαστική παράθεση εφευρέσεων, τάσεων ή ρευμάτων.

Η πολιτιστική δραστηριότητα των λαών είναι οργανικά δεμένη με τις υπόλοιπες συνιστώσες του ιστορικού γίγνεσθαι(οικονομία, κοινωνία, πολιτική). Εάν επιδιώκουμε  την καλλιέργεια συνείδησης ιστορικής και εξοπλισμό του μαθητή με τη δυνατότητα να συνδέει τα γεγονότα του γίγνεσθαι και να τα ερμηνεύει για να καθορίσει τις επιλογές και τη δράση του, τότε η αυτοτέλεια αλλά και η υποβάθμιση της πολιτιστικής ιστορίας είναι ανασταλτικός παράγοντας για την επίτευξη αυτού του στόχου.

ΓΡΑΠΤΕΣ ΠΗΓΕΣ-ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ

Κουλικούρδη	35[15]
Κρεμμυδάς	60
Σφυρόερας	76

Η συμβολή των πηγών στην επίτευξη των διδακτικών στόχων στο μάθημα της Ιστορίας είναι αδιαμφισβήτητη[16] -παρά τα διάφορα προβλήματα που υπάρχουν σχετικά με το στόχο και τη μέθοδο αξιοποίησής τους στη διδακτική πράξη. Στον πίνακα διαπιστώνεται η αυξανόμενη ενσωμάτωσή τους στα βιβλία της Ιστορίας της Γ΄ Γυμνασίου, με τον Σφυρόερα να έχει υπερβεί το διπλάσιο της Κουλικούρδη. Βεβαίως, η ποσοτικά ενισχυμένη παράθεση πηγών δεν είναι εγγύηση για την προαγωγή της κριτικής ικανότητας των μαθητών,  αν ταυτόχρονα δεν εξασφαλίζεται ο διάλογος μεταξύ αντικρουόμενων δεδομένων, ώστε να εθίζονται οι μαθητές στην έρευνα και στη συζήτηση της διαφορετικότητας, στην εξαγωγή συμπερασμάτων μετά από επεξεργασία. ΄Ολες τις ανωτέρω πηγές λειτουργούν κυρίως συμπληρωματικά ή επιβεβαιωτικά στο αφηγηματικό μέρος, παρέχοντας γνωστικό υλικό αλλά στερώντας το δέκτη από την δυνατότητα της σφαιρικής εποπτείας και αποτίμησης των συμβάντων.                                                                                                                                          

ΧΑΡΤΕΣ

	Αριθμός
Κουλικούρδη	15
Κρεμμυδάς	38
Σφυρόερας	26

Ο χάρτης για το μάθημα της Ιστορίας είναι το στοιχειώδες εποπτικό μέσο και ταυτόχρονα απόλυτα απαραίτητο για την εμπέδωση και κατανόηση του αφηγηματικού υλικού. Ο συνδυασμός της ανθρώπινης δραστηριότητας με το γεωγραφικό χώρο στον οποίο εκάστοτε αυτή συνάπτεται ή εκτυλίσσεται , υποβοηθά το μαθητή στη διαδικασία ερμηνευτικής προσέγγισης του παρελθόντος και στην καλλιέργεια της διαλεκτικής σκέψης. Η πρόθεση του συγγραφέα για καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας του μαθητή εκδηλώνεται και με το βαθμό αξιοποίησης του συγκεκριμένου εποπτικού υλικού, όπου ο Κρεμμυδάς προηγείται σημαντικά , η Κουλικούρδη έχει πολύ περιορίσει  το  πληροφοριακό της υλικό, ενώ ο Σφυρόερας κινείται σε ενδιάμεσο επίπεδο[17].

ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ-ΠΙΝΑΚΕΣ

	Αριθμός
Κουλικούρδη	-0-
Κρεμμυδάς	22
Σφυρόερας	4

Οι πίνακες και τα διαγράμματα είναι γνωστικό υλικό, πηγές που ενισχύουν την ιστορική αφήγηση,  πλουτίζουν την πληροφόρηση και διευρύνουν τον γνωστικό ορίζοντα των μαθητών. Η χρησιμοποίηση από τον Κρεμμυδά σημαντικού αριθμού πινάκων και διαγραμμάτων δηλώνει έκδηλα τη μέριμνα του για τροφοδότηση της πολύπλευρης μάθησης.

ΕΙΚΟΝΕΣ

Κουλικούρδη	232
Κρεμμυδάς	251
Σφυρόερας	410

Είναι διαπιστωμένος ο ρόλος των εικόνων-ως ιστορικών πηγών- και των κάθε είδους επεξηγηματικών παραθεμάτων για την κατανόηση, εμπέδωση και διεύρυνση της γνώσης[18], και έκδηλη η σταδιακή ενίσχυση του οπτικού γνωστικού υλικού των εγχειριδίων, με  την πασιφανώς εκρηκτική διαφορά του Σφυρόερα, ο οποίος διπλασιάζει σχεδόν τον αριθμό τους.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ  ανά σελίδα

	Αριθμός
Κουλικούρδη	-0-
Κρεμμυδάς	-0-
Σφυρόερας	144

Η επεξήγηση της αφήγησης  με σύντομες διευκρινίσεις για όρους, πρόσωπα κλπ. ενισχύει τη γνωστική διαδικασία και υποβοηθά  την αντιληπτική ικανότητα του μαθητή.

Ο Σφυρόερας επιδιώκοντας να καταστήσει τους  μαθητές κοινωνούς της γνώσης(βλ. «Εισαγωγές» σελ. 2), αξιοποιεί ιδιαίτερα τη μέθοδο του παραθέματος ως μέσο για την ενίσχυση του πληροφοριακού υλικού που θέτει υπόψη των αναγνωστών του.

Ολοκληρώνοντας εδώ την εξέταση των εγχειριδίων, πιστεύω πως μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι δεν είναι δυνατόν να ταυτιστούν οι διαφορετικοί συγγραφείς και η πνευματική τους παραγωγή, επειδή ταυτίζεται το αναλυτικό πρόγραμμα που καθορίζει τις θεματικές ενότητες του έργου τους. Δεν ήταν στις προθέσεις μου να δείξω πιο εγχειρίδιο είναι το καλύτερο από τ’ άλλα , αλλά πως ανάλογα με την ιδεολογική, επιστημονική, και αισθητική συγκρότηση και  καλλιέργεια του κάθε συγγραφέα μπορεί να παραχθεί διαφορετικό σχολικό βιβλίο. Εν τέλει την όποια πρόθεση της Πολιτείας για το είδος και το περιεχόμενο της γνώσης που, μέσω ενός εγχειριδίου, θέλει να προωθήσει μπορεί, περισσότερο ή λιγότερο(εξαρτάται από το βαθμό προστασίας της ελευθερίας της σκέψης και του λόγου) να υπερβεί η πρόθεση του συγγραφέα να τονίσει εκείνα ή τα άλλα συμβάντα του ιστορικού παρελθόντος από την οπτική γωνία που επιλέγει με τη μέθοδο που προτιμά. Οι μαθητές- αποδέκτες θα αποφοιτούν με κατακτημένη εκείνη τη γνώση-ή τη μέθοδο γνώσης- που επέλεξε ο συγγραφέας του εγχειριδίου τους, τη διαμεσολάβησε η διδασκαλία του εκπαιδευτικού και την κατεύθυνε η Πολιτεία.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1]Γεωργία Κουλικούρδη, Νεώτερη Ευρωπαϊκή Ιστορία, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1978[-1983]. Το εγχειρίδιο εκδόθηκε με διαδικασία ανάθεσης (εγκριτική απόφαση ΥΠΕΠΘ Φ.211.14/106307/20-1-1975)

[2]Β. Κρεμμυδάς, Ιστορία Νεότερη-Σύγχρονη, Ελληνική-Ευρωπαϊκή και Παγκόσμια,ΟΕΔΒ, Αθήνα 1984 . Το εγχειρίδιο εκδόθηκε με διαδικασία ανάθεσης (εγκριτική απόφαση ΥΠΕΠΘ Φ. 211.15/39/Γ2/1963/13-6-1984).

[3]Β. Σφυρόερα, Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1991. Το εγχειρίδιο εκδόθηκε με διαδικασία ανάθεσης.

[4] Σχετικά με το καθεστώς συγγραφής των σχολικών βιβλίων Ιστορίας κατά την περίοδο 1950-1990 βλ. Γ. Δάλκου, Τα κεφάλαια Τέχνης των σχολικών βιβλίων Ιστορίας Γυμνασίου-Λυκείου και η διδασκαλία τους, Διδακτορική Διατριβή(ανέκδοτη), Αθήνα 1994, σελ.149.

[5] Πρόκειται για υδατογραφία σε χαρτί, αγνώστου καλλιτέχνη, που αναφέρεται στη ναυμαχία μεταξύ των δυνάμεων του Ανδρέα Μιαούλη και του Καρά Αλή στις 20 Φεβρουαρίου του 1822.

[6] Την ευαισθητοποίηση σε ηθικές αξίες, την παρότρυνση για συμμετοχή στα κοινά, την εμφύσηση της αγάπης για τη γνώση.      

[7] Γεωργία Κουλικούρδη, ο.π., σελ.7: «…ο άνθρωπος χρειάζεται αληθινή παιδεία, δηλαδή και γνώση και ανθρωπιά και βαθύτερη καλλιέργεια, για να μπορεί να ζει όχι εις βάρος των άλλων, αλλά μαζί με τους άλλους»

[8] Β. Κρεμμυδάς, ο.π., σελ.6-7: «το κείμενο…αποβλέπει όχι μόνο στη γνώση αλλά στην ανάπτυξη της κριτικής ικανότητας και ιστορικής  συνείδησης…κρίνοντας σωστά μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τη ζωή….αποκτούμε εμπιστοσύνη στον άνθρωπο και προετοιμαζόμαστε για τη δική μας συνειδητή συμβολή στην ιστορία»

[9] Β. Σφυρόερας, ο.π., σελ.6: « …να ερμηνεύσουν τα κίνητρα της ανθρώπινης δράσης και τα αίτια που διαμορφώνουν την ιστορική ζωή, ώστε με αυτή την γνώση του παρελθόντος να γίνονται πιο ικανοί να κατανοούν όσα συντελούνται γύρω τους στο παρόν».

[10]Κουλικούρδη: Ο Ελληνισμός μετά την άλωση ως τα μέσα του 17^ου αιώνα-Η οργάνωση του Ελληνισμού μέσα στην τουρκική αυτοκρατορία [ Πατριαρχείο, εκκλησιαστικά προνόμια, τουρκική πολιτική και προνόμια, σημασία και συνέπειες προνομίων-η θέση της εκκλησία-[Φαναριώτες, πολιτικά προνόμια, τοπική αυτοδιοίκηση]-Οι ένοπλες δυνάμεις του Ελληνισμού [κλέφτες,αρματολοί]

-Η πολιτιστική κατάσταση του ελληνικού λαού στο 15^ο και 16^ο αι. [τα γράμματα, η λαϊκή παράδοση, η μετανάστευση].Ο Ελληνισμός από τα μέσα 17ου  έως  αρχές 19ου -Φαναριώτες, γαιοκτήμονες-πρόκριτοι, ναυτικό-νοικοκυραίοι, εμπόριο-βιοτεχνία, παροικίες, πνευματική αναγέννηση, ελληνικός διαφωτισμός, επαναστάσεις πριν το 1821, Ρήγας, Εθνική ιδέα- ΄Ελληνας, Σουλιώτες

 Κρεμμυδάς:Ο Ελληνισμός κάτω από την Οθωμανική κυριαρχίαΑ) Καταστροφές, σκοτάδι και τα πρώτα σκιρτήματα: τα όρια της τουρκικής επέκτασης και της ελληνικής αντίστασης (15^ος-17^ος)

- Η ολοκλήρωση των τουρκικών κατακτήσεων: η διαμόρφωση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και πρώτα σημάδια στρατιωτικής κάμψης-Η ήττα του ελληνισμού: υλικές καταστροφές και ηθική μείωση

-Πίστη και αντίσταση-πρώτα κύτταρα εθνικής συσπείρωσης: η οργάνωση του υπόδουλου ελληνισμού[Πατριαρχείο, Φαναριώτες, κοινότητες]-Λαϊκή πνευματική παράδοση και πρώτη πνευματική αναγέννησηΒ) Στο 18^ο αιώνα: η κατάσταση του ελληνισμού μεταβάλλεται-Οργάνωση οικονομίας και μεταβολές με την ανάπτυξη του εμπορίου[εδώ εντάσσονται οι παροικίες, εμπορική ναυτιλία]Κυρίαρχη και υπόδουλη κοινωνία: οι συνθήκες του βίου[φόροι, ταπεινώσεις κλπ]

-Αντιστάσεις και λαϊκές εξεγέρσεις: τα όρια των συγκρούσεων[Ρωσία, ορλωφικά, κλέφτες, αρματολοί]

-Επέκταση της παιδείας- καλλιτεχνική δημιουργία [Καταδεικνύονται καταστάσεις και μεγάλες διάρκειες και τα πρόσωπα εντάσσονται στα προηγούμενα. Δεν γίνεται καταγραφή γεγονότων και προσώπων]

Σφυρόερας:Ο Ελληνισμός από την άλωση της Κωνσταντινούπολης ως το τέλος του 18^ου αιώνα-Η διοικητική οργάνωση του Οθωμανικού κράτους και οι ΄Ελληνες-Εξισλαμισμός και παιδομάζωμα

-Δυνάμεις συντήρησης του Ελληνισμού[ Πατριαρχείο, προνόμια, κοινότητες, Φαναριώτες, παιδεία, διασπορά]-Η ένοπλη αντίσταση του Ελληνισμού[αρματολοί και κλέφτες, Σούλι-Μάνη, κινήματα πριν 1821, Στροφή Ελλήνων στη Ρωσία-Ορλωφικά-Κατσώνης]-Η ελληνική κοινωνία στα χρόνια της δουλείας[οικονομία, πνευματική δημιουργία, νεοελληνικός διαφωτισμός, καλλιτεχνική δημιουργία]

[11] Βλ. Β. Σκουλάτος «Το σχολικό εγχειρίδιο της Ιστορίας στη Μ. Εκπαίδευση»,ΠΕΦ. Σεμινάριο 3, Αθήνα, Γενάρης 84, σελ.24 -29.

[12] Γνωρίζουμε ωστόσο ότι μεγάλη ευθύνη για τον ευρωκεντρισμό και ελληνοκεντρισμό των εγχειριδίων έχουν οι συντάκτες των αναλυτικών προγραμμάτων που ορίζουν θεματολογικά τη συγγραφή.

[13] Ο Δ. Γιαννακόπουλος «Η θέση της ευρωπαϊκής Ιστορίας στη Β/μια Εκπαίδευση. Διαπιστώσεις και προτάσεις», Εκπαιδευτικά, 59-60, σελ.82-95, θεωρεί ότι το συγκεκριμένο εγχειρίδιο είναι το μόνο που τα 2/3 της ύλης του είναι συνεχής ευρωπαϊκή ιστορία στην οποία έχει εντάξει την ελληνική, αποφεύγοντας τον εθνοκεντρισμό με την ισότιμη ένταξή της στα γενικότερα ευρωπαϊκά πλαίσια.

[14]Κουλικούρδη Α. Η εποχή του ΄Οθωνα[κάθοδος, αντιβασιλεία, Σύνταγμα, εθνικό πρόβλημα και Μ. Ιδέα, η πολιτική των δυνάμεων στην Α. Μεσόγειο, ο Κριμαϊκός Πόλεμος, η συνθήκη των Παρισίων, Σημασία της, οι ΄Ελληνες και ο Κριμαϊκός, η έξωση] Β. Η εποχή του Γεωργίου Α΄[εκλογή, ένωση Επτανήσου, Σύνταγμα ’64, η επανάσταση της Κρήτης, Πανσλαβισμός,  ρωσοτουρκικός πόλεμος, συνθήκη Βερολίνου-σημασία της, Χ. Τρικούπης, Ελληνοτουρκικός 1897, Μακεδονικό ζήτημα, Νεότουρκοι, Κίνημα 1909, Βαλκανικοί πόλεμοι]

Κρεμμυδάς Α. Οργάνωση κράτους: από την απολυταρχία στη δημοκρατία

1.Απολυταρχία του ΄Οθωνα, η ξενοκρατία και οι πολιτικές συγκρούσεις2.Καθιέρωση, στερέωση δημοκρατικών θεσμών3.Πολιτική κρίση των αρχών του 20^ου αιώνα και η Επαν του 1909 Β. Εξέλιξη-προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας 1.Κοινωνία και οικονομία: η αργή πορεία προς την ανάπτυξη [πληθυσμός, οικονομία, κοινωνία] 2.Πολιτική και ιδεολογία: μεγάλη ιδέα και μεγάλα εθνικά ζητήματα 3.Ο χώρος της παιδείας, του πνεύματος και της τέχνης.

Σφυρόερας ΙΗ. Η Ελλάδα Η εκλογή του ΄Οθωνα στο θρόνο της Ελλάδας και η περίοδος της Αντιβασιλείας. Η περίοδος της απόλυτης Μοναρχίας , Νόθος Κοινοβουλευτισμός, Κριμαϊκός, νέες πολιτικές δυνάμεις και έξωση, η εκλογή του Γεωργίου και η ένωση  της Επτανήσου με την Ελλάδα, Σύνταγμα 1864, οι πολιτικές και εθνικές εξελίξεις από το ’64 ως το Γουδί, οι πολιτικές εξελίξεις, η Κρητική επανάσταση, η Βαλκανική κρίση και οι επαναστάσεις του 1878, η παραχώρηση της Κύπρου στους ΄Αγγλους, προσάρτηση Αν. Ρωμυλίας, ελληνοτουρκικός 1897, Μακεδονικός αγώνας,  Κίνημα Νεοτούρκων, Κίνημα στο Γουδί, Ελ. Βενιζέλος, Βαλκανικοί πόλεμοι Α, Β-Συνθήκη Βουκουρεστίου, δολοφονία Γεωργίου, Η οικονομική και πολιτιστική πορεία του ελληνικού κράτους:οικονομία (1σελ.), λογοτεχνία, επιστήμη, τέχνη. 

[15] Οι 33 πηγές παρατίθενται στο τέλος του βιβλίου και μόνο οι δύο έχουν ενσωματωθεί στην ενότητα την οποία αφορούν.

[16] Για πηγές βλ. Henri Moniot, η Διδακτική της Ιστορίας, μτφρ.΄ Εφη Κάννερ, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2000, σελ. 265-282

[17] Για τα εποπτικό υλικό και μέσα στη συγγραφή και διδασκαλία της Ιστορίας βλ. Θ. Ιωάννου, Διδάσκοντας Ιστορία:από τις θεωρίες της μάθησης στη στοχοθετική στρατηγική ,Ατραπός, σελ. 172-176

[18] Βλ. και Χαράλαμπου Χαρίτου «Το βιβλίο της Ιστορίας στο Γυμνάσιο όπως το βλέπουν οι μαθητές-η εμπειρία ενός ερωτηματολογίου», περ. Σύγχρονη Εκπαίδευση,τευχ.23, Ιουλ.-Αυγ.1985, σελ.11-15. Η συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών εκτίμησε θετικά και θεώρησε ως απαραίτητο συστατικό της γνωστικής δια του εγχειριδίου διαδικασίας την παράθεση εικόνων, πηγών-μαρτυριών κττ. Για τη διδασκαλία μέσω των εικόνων βλ. στο συλλογικό έργο: Η διαθεματικότητα στο σύγχρονο σχολείο και η διδασκαλία της Ιστορίας με τη χρήση πηγών, Γ. Κόκκινος «Θεωρητικά ζητήματα ανάλυσης ιστορικών πηγών», Μεταίχμιο, Αθήνα 2004, σελ. 71 κ.ε. και Αγαθοκλής Αζελής, «Οι εικόνες ως ιστορικές πηγές για τη διδασκαλία και εξέταση του σχολικού μαθήματος της Ιστορίας», σελ.149-157.