ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΕΙΔΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1859-1893

ΑΠΟ ΤΟ ΑΝΕΚΔΟΤΟ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΗ  ΦΙΛΟΠΟΥΛΟΥ

ΕΚ ΤΗΣ ΚΩΜΟΠΟΛΕΩΣ ΛΑΓΚΑΔΙΩΝ ΤΗΣ ΓΟΡΤΥΝΟΣ.

 

 

Ιωάννης ΚΑΠΠΟΣ

Δρ. Ιστορίας - Σχ. Σύμβουλος

 

Κωνσταντίνος ΓΕΡΟΓΙΑΝΝΗΣ

Εκπαιδευτικός - Yπ. Δρ. Παντείου Παν/μίου

                                                       

 

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

 

Το ανέκδοτο Ημερολόγιο του δασκάλου Παναγιώτη Παπαιωάννη Φιλόπουλου  (1843-1893) που αποτελείται από τρία βιβλία  (734 σελίδες) εκτός από την αυτοβιογραφία του περιλαμβάνει πλήθος πληροφοριών, κοινωνικού, πολιτικού, πολιτιστικού και λαογραφικού περιεχομένου.

            Ιδιαίτερη θέση στο Ημερολόγιο κατέχουν οι εκπαιδευτικές ειδήσεις της εποχής του β΄ μισού του 19ου αιώνα. Ειδικότερα αναδεικνύονται ζητήματα σχετικά με τη λειτουργία των Δημοτικών και Ελληνικών σχολείων, τα προβλήματα των  δημοδιδασκάλων και ελληνοδιδασκάλων, τις ελλείψεις σε υλικοτεχνική υποδομή και τη λειτουργία του Διδασκαλείου.

            Το Ημερολόγιο αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών για μια εποχή που η Ελλάδα ως νεοσύστατο κράτος αναζητούσε τη διαμόρφωση μιας νέας πραγματικότητας.

 

SUMMARY

 

            The unpublished journal of teacher Panayiotis Papaioannis Philopoulos (1843-1893), which consists of three books (734 pages), includes, apart from his autobiography, a   lot of information, of social, political, cultural and folklore content.

            The news on education during the second half of the 19th century hold a special in the journal. More specifically, issues relating to the function of the Primary and the Creek schools, the problems of Primary and Creek school teachers, the shortages of infrastructure and the function of the School were pushed forward.

            The journal is an important source of information for a period when Creece, as a newly founded state, was in search of shaping a new reality.                         

    

 1. Γενικά

Η  περίοδος  μετά το 1834 που ακολούθησε τη θεσμική οργάνωση της βασικής  εκπαίδευσης χαρακτηρίζεται από πράξεις ή παραλείψεις της κεντρικής και τοπικής εξουσίας που διαστρέβλωναν  ή ακύρωναν σε μεγάλο βαθμό την προσπάθεια για τη λειτουργία του εκπαιδευτικού συστήματος.( Μάουρερ, 1976,524). Η  μελέτη της επίσημης και ιδιωτικής  αλληλογραφίας της εποχής οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η λειτουργία της εκπαίδευσης σε σημαντικό βαθμό  χαρακτηρίζεται από τη    σύγκρουση που αναπτύσσεται, κατά κύριο λόγο,  ανάμεσα στους παράγοντες της τοπικής αυτοδιοίκησης  και τους δημοδιδασκάλους- ελληνοδιδάσκαλους με αφορμή  θέματα που αφορούσαν  τη μισθοδοσία καθώς και  την εξασφάλιση όρων και προϋποθέσεων  υποτυπώδους έστω διεκπεραίωσης της  εκπαιδευτικής διαδικασίας. Τα έγγραφα της περιόδου αναδύουν  τη κραυγή αγωνίας- των δασκάλων- για το μέλλον της ελληνικής εκπαίδευσης. Οι αρχικές προσδοκίες που δημιουργήθηκαν με τη θεσμοθέτηση του εκπαιδευτικού συστήματος διαψεύδονταν μπροστά στο πλήθος των προβλημάτων και την ατολμία  που έδειχναν οι υπεύθυνοι για την ανάληψη πρωτοβουλιών που θα μπορούσαν να διαμορφώσουν τις προϋποθέσεις για την αναβάθμιση της παρεχόμενης εκπαίδευσης. (Κάππος, 2001,305-318)

Η πραγματικότητα όπως  διαγράφεται  από τη σχετική έρευνα αναδεικνύει τον ηρωισμό του ‘Έλληνα δασκάλου ο οποίος με την υπεράνθρωπη προσπάθεια αναπλήρωνε σε μεγάλο βαθμό  τις κρατικές  ελλείψεις κρατώντας ανοικτά πολλά σχολεία ιδιαίτερα σε φτωχές περιοχές (Γεδεών, 1893,16). Η αγωνιώδης  προσπάθεια του δασκάλου είναι αποτυπωμένη στις εκθέσεις των εξεταστικών επιτροπών, σ’ αυτές των δημοτικών συμβουλίων και στις επιστολές, μεγάλο μέρος των οποίων διασώζεται στα ΓΑΚ/ Οθωνικό Αρχείο.

 Εκτός όμως από την επίσημη αλληλογραφία, αξιόλογες και αξιόπιστες  πηγές της ιστορίας της εκπαίδευσης αποτελούν και τα προσωπικά ημερολόγια των δασκάλων, όπου εκεί χωρίς τους περιορισμούς που επέβαλε  η επίσημη αλληλογραφία έγραφαν  τις εμπειρίες τους,   τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν τα όνειρα και τις επιδιώξεις τους. Συχνά τα κείμενα αυτά δεν είναι μόνο αυτοβιογραφικά αλλά  περιεκτικές απεικονίσεις της  γενικότερης πραγματικότητας της εποχής. Στην παρούσα ανακοίνωση θα παρουσιάσουμε το ανέκδοτο ημερολόγιο  ενός ανήσυχου δασκάλου του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα ο οποίος με τις ρεπορταζιακού τύπου αναφορές και τα κριτικά σχόλια καλύπτει πολλές πτυχές του δημόσιου και ιδιωτικού βίου. Το κείμενο γραμμένο με γλαφυρό ύφος και ρομαντική διάθεση γέμει ειδήσεων και σχολίων που σκιαγραφούν την κοινωνική, οικονομική, πολιτική και εκπαιδευτική  πραγματικότητα της Πελοποννήσου το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.

 

2. Η ταυτότητα του Ημερολογίου.

 

Το Ημερολόγιο αποτελείται από δύο τόμους- βιβλία, όπως τα επιγράφει ο ίδιος, με συνεχή σελιδαρίθμηση από 1 έως 734. Ο τύπος συγγραφής του ημερολογίου ακολουθεί την ημερολογιακή καταχώρηση των γεγονότων κατά μήνα και ημέρα. Το κείμενο είναι χειρόγραφο με καλλιγραφική γραφή, ευανάγνωστο με ιδιαίτερη γραμματική και συντακτική επιμέλεια. Στο πρώτο βιβλίο αναφέρεται  κατά κύριο λόγο  σε στοιχεία  της βιογραφίας του  με ιδιαίτερες αναφορές στα πρώτα χρόνια της ζωής και της εκπαίδευσης του ενώ στο δεύτερο επεκτείνεται σε ευρύτερο φάσμα γεγονότων που επηρεάζουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο την οικογενειακή και επαγγελματική του ζωή. Ο επίλογος του δευτέρου βιβλίου, «…Ούτως παρήλθεν και ούτος ο μην καθ’ ον λήγει και η βιογραφία εν τω παρόντι δευτέρω βιβλίω, ως συνέχεια της οποίας θα αρχίση εις το τρίτον βιβλίον από τον Οκτώβριον και εξής από σελίδα 735.», μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι συνεχίστηκε η συγγραφή των γεγονότων Ωστόσο όμως  το υπόλοιπο μέρος δεν υπάρχει στο ευρεθέν σώμα του Ημερολογίου.

Ειδικότερα, το πρώτο βιβλίο που αποτελείται από 344 χειρόγραφες σελίδες  επιγράφεται ως εξής,  «Βιογραφία ή Αναμνήσεις τινές εξ αρχής της παιδικής ηλικίας μέχρις εσχάτων μου ημερών». Στο προοίμιο του βιβλίου, ο συγγραφέας, θεωρεί απαραίτητο πριν αρχίσει  την εξιστόρηση των γεγονότων να  αναφέρει τα προσωπικά του στοιχεία «Εν τη βίβλω τούτη ανηκούση εις εμέ τον Παναγιώτη παπά Ιωάννου Φιλόπουλον υιόν του Ιωάννου ιερέως Φιλοπούλου εκ της κωμοπόλεως Λαγκαδίων της Γόρτυνος και της Αναστασίας Ασημακοπούλου εκ της αυτής κωμοπόλεως, μνείαν ποιούμαι περί των ακολούθων αντικειμένων προς μνήμην. Εγεννήθην εν Λαγκαδίοις τω σωτηρίω έτει 1845 Φεβρουαρίου 1845 ημέραν Πέμπτην της Απόκρεω και ώραν 2. Μ.Μ κατά την εν Πεντατεύχω του Μωυσέως  ιδιόχειρον σημείωσιν του πατρός μου.»(Ημερολόγιο ,1)

 

3. Εκπαιδευτικές και άλλες ειδήσεις.

 

Στη συνέχεια εισέρχεται στην περίοδο της εκπαίδευσης του  αρχίζοντας από  την παρακολούθηση των μαθημάτων στο Δημοτικό Σχολείο Λαγκαδίων , «…εις διαφόρους δασκάλους ερχόμενους εκείσε, τελευταίον δι ελθόντος ως Δημοδιδασκάλου ενός σπουδαιοτάτου ονομαζόμενου Δημητρίου Θηβαίου και λαβόντος στενή σχέσιν μετά των γονέων μου ήκουσα εις αυτόν τα τελευταία μαθήματα του Δημοτικού σχολείου και δώσας τας απολυτηρίους εξετάσεις ενεκρίθην προβιβαστέος δια το Ελληνικόν σχολείον  κατά το έτος 1857 αλλά μη όντος τότε του ελληνικού σχολείου εν τη πατρίδι μου οι γονείς μου από φιλοστοργίαν κινούμενοι, ίνα μη με ξενιτεύσωσι , εσυμφώνησαν με τον άνω ρηθέντα διδάσκαλον προς 6 δραχμές κατά μήνα ίνα μου παραδώση τα του Ελληνικού σχολείου μαθήματα , έθνα διαμείνας εν εισέτι έτος , αλλά κατά κακήν μου τύχην τον μετέθεσαν και έμεινα άνευ παραδόσεως[ …] αλλ’ ιδόντες ότι μετά τινα καιρόν ότι τα έξοδα και οι δικοί μου κόποι εματαιώθησαν , ένεκα της μη μελέτης, αποφάσισαν να μου δώσουν το δρόμο της ξενητείας κατά το έτος 1859.»(Ημερολόγιο,2-3). Αποτελεί   συχνό φαινόμενο ή διακοπή της φοίτησης των μαθητών λόγω μη λειτουργίας Ελληνικών σχολείων σε πολλές κωμοπόλεις λόγω της έλλειψης δασκάλων και των συχνών μεταθέσεων. ( Κάππος, 2001, 177-187) . Ο μικρός αριθμός ελληνικών σχολείων είχε ως αποτέλεσμα ένα μεγάλος αριθμός μαθητών να στερούνται της βασικής εκπαίδευσης.  Στις περιπτώσεις που οι γονείς είχαν τη δυνατότητα προσπαθούσαν να αναπληρώσουν την έλλειψη Ελληνικού σχολείου με την παράδοση ιδιωτικών  μαθημάτων καταβάλλοντας οι ίδιοι τα έξοδα.(Κάππος, 2001, 238-242).

Οι γονείς του Παναγιώτη Φιλόπουλου επιχειρώντας  να αναπληρώσουν την έλλειψη σχολείου με την παράδοση ιδιωτικών μαθημάτων διαπίστωσαν ότι αυτό είναι  ατελέσφορο γεγονός που τους οδήγησε στη Δημητσάνα  με σκοπό την εγγραφή στο εκεί ελληνικό σχολείο. Ο Παναγιώτης     μετά από εξετάσεις  κατετάγη στην πρώτη τάξη του σχολείου  το οποίο  διεύθυνε ο παπά Σπυρίδων και υπηρετούσε ως ελληνοδιδάσκαλος  ο Πέτρος Χαλάρης, «…παρά του οποίου ακούσας μόνον το ενύπνιον του Λουκιανού, καθότι οι μαθηταί είχον κάμει αρχήν των επαναλήψεων». (Ημερολόγιο,3)

Μετά τις εξετάσεις πήγε στα Λαγκάδια όπου κατά σύσταση του δασκάλου του έπρεπε να βρει προγυμναστή ώστε να αναπληρώσει τα μαθήματα για να ετοιμαστεί για τις εξετάσεις του Σεπτεμβρίου. Ο ίδιος όμως όπως αναφέρει επιστρέφοντας στα Λαγκάδια , επεδόθη εις το παίγνιον, με αποτέλεσμα να αποτύχει στις εξετάσεις και να παραμείνει  στην Α΄ τάξη , «…παραδίδοντος μαθήματα εν αυτή Αργύρου Γραμματά, παρ΄ου ακούσας ανελλειπώς τα της πρώτης τάξεως μαθήματα και δώσας εξετάσεις κατά τον Ιούνιον του έτους 1860 έλαβον ενδεικτικόν προβιβασμού δια την δευτέραν τάξιν[ …]παραδίδοντος μαθήματα του ιεροδιακόνου Ιερωνύμου Βογιατζή Αρίστου.» (Ημερολόγιο,3)

Κατόπιν αναφέρεται στη συνέχεια των σπουδών του στα Λαγκάδια αφού στο μεταξύ είχε ιδρυθεί ελληνικό σχολείο, το 1860, με ελληνοδιδάσκαλο τον Μιχαήλ Καβαλλάρη , ο οποίος τον επόμενο χρόνο πήρε μετάθεση  και τον διαδέχθηκε ο Λαγκαδινός Σπυρίδων Αναζηρόπουλος κοντά στον οποίο παρακολούθησε τα μαθήματα της β΄τάξεως  από όπου έλαβε ενδεικτικό προβιβασμού, το έτος 1862, για τη συνέχιση των σπουδών του  στο Σχολαρχείο.( Ημερολόγιο,4) Το Σεπτέμβριο του ιδίου έτους , με τον πατέρα του, πήγε στην Τρίπολη για να εγγραφεί στο σχολαρχείο, «…και δους τότε εξετάσεις  ενώπιον του Σχολάρχου Σκάγιαννη , μη βασισθέντος εις το ενδεικτικόν μου, κατετάχθην ως μαθητής εις το Σχολαρχείον, προβιβασθέντος δε τότε του Σκάγιαννη ων καθηγητού εις το Γυμνάσιον προήχθη ως σχολάρχης ο της β΄τάξεως Ηλ. Αγγελόπουλος παρ΄ου ακούσας τα μαθήματα του σχολαρχείου και δους τας νενομισμένας απολυτηρίους  εξετάσεις προήχθην λαβών απολυτήριον δια το Γυμνάσιον κατά το έτος 1863.» ( Ημερολόγιο,5)

Είναι χαρακτηριστικές   οι αναφορές του  για τις προτροπές του πατέρα του καθοδόν προς την Τρίπολη  οι οποίες  δείχνουν την αγωνία  των γονέων της εποχής οι οποίοι  υποβάλλονταν σε κόπους και βασάνους για να εξασφαλίσουν την όσο το δυνατόν καλύτερη  μόρφωση στα παιδιά τους, «…εάν δεν ακολουθήσω τας κακάς συναναστροφάς , το καπνίζειν και οινοποσείν εις τα οινοπωλεία, και άλλα τοιαύτα ατοπήματα να έχω την ευχήν του , άλλως και δεν ακούσας τους λόγους του να έχω την κατάραν του.» ( Ημερολόγιο,5)

Στη Τρίπολη λειτουργούσε ιερατική σχολή που έδινε τη δυνατότητα διαμονής και σίτισης στους μαθητές, γεγονός που βάρυνε πολύ στις αποφάσεις των γονέων του για την εγγραφή του σ΄ αυτή. Ο  Παναγιώτης Φιλόπουλος  μας πληροφορεί  σχετικά με τη λειτουργία της Σχολής. «…φοβούμενος την κατάραν του πατέρα μου[ …] και επιθυμών πάντοτε την ευχήν συνεξηγήθην  μετά του πατρός μου και απεφασίσαμεν την κατάταξιν μου εις την ιερατικήν σχολήν , εις ην  οι μαθηταί είναι περιορισμένοι , εντός, δεν έχουν κακάς συναναστροφάς, ηθοποιούνται, διαμένουν πάντοτε εντός και οσάκις εξέρχονται , συνοδεύονται πάντοτε υπό του επιστάτου της Σχολής , ή υφ’ ενός υπηρέτου και εγκρίναντες το τοιούτον καλόν αμέσως κατά τον Αύγουστον  επορεύθην εις Τρίπολιν  και εγχειρίσας από την 10. Αυγούστου τρ. έ. αιτησίν μου εις την εφορευτικήν επιτροπήν του σχολείου επανήλθον εις την πατρίδα μου, κατά δε το 7βριον προετοιμασθείς ανεχώρησα μετά του σ. πατρός μου δια την Τρίπολιν ένθα έκαμε μετά της εφορευτικής επιτροπής το κατά νόμον συμβόλαιον ανεχώρησεν ύστερον από ολίγας ημέρας , εγώ δε έμεινα μέχρι της εγκρίσεως του υπουργείου ήτις εβράδυνε, ελθούσης δε της εγκρίσεως , ειδοποιήθην παρά της εφ. Επιτροπής ίνα πληρώσω τα τροφεία μου και λάβω το εισιτήριον να εσέλθω εις το σχολείον ποιήσας λοιπόν όλα και λαβών το απαιτούμενον εισιτήριον την 12. οκτωβρίου 1863 ημέραν Σάββατον και ώραν 5.2/4 Μ.Μ κατετάχθην μαθητής της ιερατικής σχολής Τριπόλεως εισελθών εν αυτή , δους δε εξετάσεις κατετάχθην εις τη δευτέραν τάξιν εις ην παρέδιδε μαθήματα ο εκ της Τριπόλεως Δημ. Αθανασιάδης άριστος εις τα θεολογικά κλπ. Διεύθυνε δε την Σχολήν ο εξ Αμοργού των Κυκλάδων Αρχιμανδρ. ΓεννάδιοςΟικονομίδης, όστις λαβών με υπό καλήν όψιν με είχε πάντοτε υπό την ευνοιά του και με ηγάπα πολύ.» (Ημερολόγιο,7-9)

Στη συνέχεια του Ημερολογίου μετά τις πολύτιμες πληροφορίες για  τη λειτουργία της Ιερατικής  σχολής αναφέρεται σε γεγονότα γενικότερου ενδιαφέροντος, όπως στην επίσκεψη του βασιλιά Γεωργίου Α΄ στην Τρίπολη στις 12 Μαΐου 1864 στη διάρκεια της οποίας είχε επισκεφθεί την ιερατική σχολή. Ο Φιλόπουλος έλαβε απολυτήριο από τη σχολή το 1866 , το οποίο συνοδεύτηκε από το βραβείο  του πρώτου στην τάξη. Κατόπιν αυτού συνεσκέφθη με τους γονείς του  με σκοπό τη συνέχιση των σπουδών του στο Πανεπιστήμιο. Στην επιδίωξη του αυτή τον εμπόδισαν οι γιατροί γιατί εν τω μεταξύ  στη διάρκεια των σπουδών του στην Τρίπολη είχε αρρωστήσει από περιπνευμονίαν, και κατόπιν αυτού του συνέστησαν να συνεχίσει τις σπουδές του μετά την παρέλευση διετίας. ( Ημερολόγιο, 9) Συνεχίζοντας με παραστατικό τρόπο τη διήγηση του αναφέρει ότι, «…μη δυνάμενος ίνα διαμένω άνευ έργου , απεφάσισα ίνα μεταβώ εις Αθήνας ίνα λάβω δίπλωμα βοηθού ελληνοδιδασκάλου, διότι τότε οι εξερχόμενοι εκ της Ιερατικής Σχολής διορίζοντο βοηθοί ελληνοδιδασκάλου.» (Ημερολόγιο, 9)

Ιστορικό και λαογραφικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η περιγραφή  της περιπέτειας του ταξιδιού από τα Λαγκάδια στην Αθήνα από όπου αναχώρησε στις 12 Αυγούστου 1866. Κατόπιν  μετέβη στην Τρίπολη όπου παρέμεινε μία ημέρα για να πάρει το διαβατήριο  για το Ναύπλιο στο οποίο έφθασε με βάρκα από τους Μύλους στις 14 του ιδίου μηνός. Στη συνέχεια, μετά δύο ημέρες, αναχώρησε  με ατμόπλοιο για τον Πειραιά  όπου έφθασε μετά από  ταξίδι διάρκειας εικοσιτεσσέρων  ωρών. Εκεί κατέλυσε σε ξενοδοχείο με άλλους συμπατριώτες του  και αφού αναπαύθηκε μπήκε στην άμαξα και έφθασε στην Αθήνα όπου εκεί, προς μεγάλη του απογοήτευση,  έμαθε ότι καταργήθηκε η θέση του βοηθού ελληνοδιδασκάλου. Σύμφωνα με το Β. Διάταγμα για να γίνει κάποιος ελληνοδιδάσκαλος έπρεπε να φοιτήσει δύο χρόνια στο Πανεπιστήμιο πράγμα που του είχαν απαγορεύσει οι  γιατροί.

Η εξέλιξη αυτή τον οδήγησε στην απόφαση  να δώσει εξετάσεις για την απόκτηση του  διπλώματος του δημοδιδασκάλου , «…όθεν έκαμον την αναφοράν μου προς τον διευθυντήν των Δημοτικών Σχολείων.» (Ημερολόγιο,11). Ενεκρίθη τελικά ως δημοδιδάσκαλος Γ΄ τάξεως. Στις 10 Σεπτεμβρίου 1866 έλαβε το πτυχίο του , «…ακολούθως δε ζητήσας διορισμόν εντός της επαρχίας μου( Γορτυνίας) δεν ερεύθη θέσις κενή, μοι επρότεινε δε ο Διευθυντής αν θέλω εις την επαρχίαν Πατρών να διορισθώ και του είπον μάλιστα καθ΄ότι επεθύμουν ίνα υπάγω εις Πάτρας δια να ίδω τους  εκείσε συγγενείς μου ήτοι τον αδελφόν του πατρός μου.» ( Ημερολόγιο, 11) Τελικά διορίστηκε ως δημοδιδάσκαλος στο  Σανταμέριον του Δήμου Σύμης της επαρχίας Πατρών, «…ένθα φθάσας περί την εσπέραν της 27 Σεπτεμβρίου, εζήτησα ίνα καταλύσω εις την οικία του παρέδρου , αλλ’ ο πάρεδρος ήταν μυλωνάς και δεν ήταν εκεί , και με πήγαν εις την οικίαν ενός των κατοίκων Βελησαρίου Λαμπροπούλου, εις ην εκάθηντο οι προκάτοχοι μου.» (Ημερολόγιο,11)

Ακολουθεί η περιγραφή του τοπίου με παρένθετες αναφορές στο χαρακτήρα των ντόπιων κατοίκων που τους χαρακτηρίζει ως περιποιητικούς και καυχούμενους δια την επιτυχίαν τοιούτου διδασκάλου.( Ημερολόγιο,14) Εκεί όμως δεν έμεινε για αρκετό διάστημα γιατί κατόπιν των παρεμβάσεων του ισχυρού πολιτικού άνδρα της εποχής Λυκούργου Κρεστενίτη μετετέθη στην Μανωλάδα προς μεγάλη στενοχώρια των κατοίκων του Σανταμερίου οι οποίοι έκαμαν έντονη διαμαρτυρία στο υπουργείο με σκοπό την ανάκληση της μετάθεσης . Είναι χαρακτηριστική η περιγραφή  σχετικά με την άρνηση των κατοίκων να του παραχωρήσουν ζώο  να αναχωρήσει για την Μανωλάδα όπου παρά τις προσπάθειες των κατοίκων μετατέθηκε. Η περιγραφή της αναχώρησης  με παρένθετες αναφορές στα πανηγύρια της περιοχής της Κάτω Αχαΐας και Γαστούνης παρουσιάζει λαογραφικό ενδιαφέρον.( Ημερολόγιο, 21)  Ο τόπος της Μανωλάδας περιγράφεται «…ως νοσώδης,  κώνωπες αρκετοί , άνευ κωνοπολόγου δεν ηδύνατο τις να κοιμηθη…» γεγονός ιδιαίτερα επιβαρυντικό για την υγεία του. Είχε ήδη προσβληθεί από περιοδική θέρμη ( Ημερολόγιο, 21) γεγονός που ανάγκασε τους γονείς του να φροντίσουν για τη μετάθεση του την οποία τελικά πέτυχαν για την Νεμνίτζαν του Δήμου Νυμφασίας της Γόρτυνος. «…άμα φθάσας είδον τον τόπον ερημωμένον και αμέσως μετενόησα διότι οι άνθρωποι τον χειμώνα αναχωρούν στα παραχειμάσια , μόνον μένουν 10 οικογένειαι, εστενοχωρήθην επροσπάθησα ίνα μετατεθώ αλλού αλλά δεν ηδυνήθην.» ( Ημερολόγιο, 21)  

Ανήσυχος, όπως εμφανίζεται στην αυτοβιογραφία του, ο Φιλόπουλος επιζητούσε συνεχώς τη βελτίωση της υπηρεσιακής του κατάστασης και για το λόγο αυτό  «…πορευθείς εις Τρίπολιν ενεγράφην εις τον κατάλογον των εξετασθέντων , και εξετασθείς επί μίαν εβδομάδαν προήχθην εις βαθμόν Β. Τάξεως και επανελθών εις Νεμνίτζαν βλέπω έτερον διδάσκαλον ίνα παραλάβη το σχολείον, έκαμα  λοιπόν τας απαιτούμενας εξετάσεις και χωρίς να λάβω μετάθεσιν ανεχώρησα δια την πατρίδα μου.» ( Ημερολόγιο,23). Όπως φαίνεται όμως στόχος του αποτελούσε ο διορισμός του στα Λαγκάδια  και για το σκοπό αυτό αναχώρησε για την Αθήνα με σκοπό να ζητήσει την παρέμβαση του βουλευτή Τριπόλεως Χ. Σέγκελη ο οποίος είχε γνωριμία με τον διευθυντή των δημοτικών Σχολείων. ( Ημερολόγιο,24).Παρά τις παρεμβάσεις δεν κατόρθωσε να διοριστεί στα Λαγκάδια. Του προτάθηκε ο διορισμός στο αρτισύστατον  Β΄ σχολείον Φιλιατρών τον οποίο τελικά και απεδέχθη.

 Η περιγραφή του ταξιδιού του από την Αθήνα στην Κυπαρισσία, για να δώσει τον όρκο διορισμού του  στον έπαρχο, και από εκεί στα Φιλιατρά αποτελεί πολύτιμο ειδησεογραφικό υλικό για τις διαδρομές στην ενδοχώρα της Πελοποννήσου, με το ανύπαρκτο οδικό δίκτυο, κατά  την μεταοθωνική περίοδο.( Ημερολόγιο,26)

Το κοπιαστικό ταξίδι  ακολούθησαν οι συνήθεις δυσκολίες εξεύρεσης στέγης που στις πλείστες των περιπτώσεων αντιμετωπίζονταν με την παροχή εκ μέρους του δημάρχου ενός δωματίου της οικίας του.( Ξωχέλης, 1984,25). Χαρακτηριστικά επίσης είναι  τα αναφερόμενα σχετικά με τις προπαρασκευαστικές ενέργειες του δημάρχου για την έναρξη της λειτουργίας του σχολείου, «…ο Δήμαρχος αφ’ εσπέρας δια κηρύκου ειδοποίησε την σύστασιν του σχολείου και την έναρξιν αυτού κατά την Δευτέρα 7 8βρίου και προσήλθον μόνον 7 μαθηταί καθότι την εποχήν ήτον η συλλογή του ελαιοκάρπου […] εφροντίσαμεν μετά του δημάρχου εκάμαμεν  τα θρανία, τους πίνακας, έδραν κλπ. Προσέτι έθεσα μεγίστην επιμέλειαν και αυστηρότητα εις τους μαθητάς δια να μπορέσω να τους συμαζεύσω , διότι ήταν ολοτελώς παραλελυμένοι.»(Ημερολόγιο,27)

Μετά τα Φιλιατρά τον μετέθεσαν στις 16 Οκτωβρίου 1869 στο Πυργάκι της Νυμφασίας γεγονός που λύπησε την κοινωνία των Φιλιατρών. Ο επιφανής της περιοχής Γεώργιος Σπέντζας του πρότεινε να μείνει ιδιοσυντήρητος και να του παραχωρήσει μέρος της οικίας του. Η αποδοχή της προσφοράς τον έφερε σε σύγκρουση με το διάδοχο του Κωνσταντίνο Παπαγιαννόπουλο εξ Αλωνισταίνης , η οποία κατέληξε στο ειρηνοδικείο. Ύστερα από παρεμβάσεις ισχυρών τοπικών παραγόντων παρέμεινε στα Φιλιατρά γεγονός που δείχνει ότι τον ικανοποίησε.

Μετά την έκθεση των γεγονότων που αφορούσαν την εκπαίδευση του και τα πρώτα στάδια της σταδιοδρομίας του ακολουθεί η καταγραφή γεγονότων με το γενικό τίτλο , Συμβάντα καθ  ημέραν , κάνοντας αρχή από τον Ιανουάριο 1877. Η διήγηση παρουσιάζει ιδιαίτερο  λαογραφικό ενδιαφέρον για το πλήθος των ειδήσεων οι οποίες καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα της ιδιωτικής και δημόσιας καθημερινότητας του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα. Η αφήγηση σε πολλά σημεία  ξεφεύγει του προσωπικού χαρακτήρα και γίνεται κριτική για πρόσωπα και γεγονότα της ρευστής περιόδου διαμορφώνοντας έτσι ένα πλαίσιο ερμηνείας πολύ χρήσιμου για την ιστορία της νεοελληνικής εκπαίδευσης. Το ύφος της διήγησης είναι γλαφυρό και η τεχνοτροπία λογοτεχνίζουσα.  Ο Παναγιώτης Φιλόπουλος όπως συνάγεται από μια προσεκτική μελέτη του προσωπικού του Ημερολογίου ήταν ένα ανήσυχος άνθρωπος  με έντονη ρομαντική διάθεση. Η λεπτομερής περιγραφή του φυσικού  και του κοινωνικού περιβάλλοντος φανερώνει τη διάθεση του να συμμετέχει ως ενεργό στοιχείο στα κοινωνικά δρώμενα  Ως δείγμα μιας τέτοιας  αφήγησης ας παρακολουθήσουμε την περιγραφή της ημέρας του Πάσχα στις 28 Μαρτίου 1877, «Μ. Κυριακή  του Πάσχα. Ημέρα χαρμόσυνος και ευχάριστος την οποία διήλθαμεν μετά πλείστης ευχαριστήσεως και διασκεδάσεως περί το τέλος της τελεσθησομένης ακολουθίας πορεύθημεν εις την Παναγίαν ένθα έκαυσαν κατά το σύνηθες διάφορα πυροτεχνήματα, και περί την δύσιν του ηλίου εις την πλατείαν ένθα έκαυσαν πλείστα και διάφορα πυροτεχνήματα άτινα είχον δια την προτεραίαν. ( Ημερολόγιο,63)

Ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι ειδήσεις για το τι θα μπορούσε να περιλαμβάνει ένα επίσημο γεύμα μεταξύ των τοπικών παραγόντων των Φιλιατρών, «Κυριακή 20 Ιουνίου 1877. […] εις το γεύμα είχον προσκαλέσει τον ειρηνοδίκην Θεοδόσιον Θωμόπουλον μετά του Γραμματέως του, τον αδελφόν του Θωμά, τον Αντώνιον Λαμπίρην , Λεωνίδα Σκλαβούνον και Ιωάννην Σπέτζαν. Ευχαριστήθημεν άπαντες διαρκεσάσης της τραπέζης περί τας 2 περίπου ώρας∙είχομεν την μανέστραν μας μετά νεροβράστου κρέατος και μικρόν χοιρίδιον εις το φούρνον , έτι και γιαγούρτην, διάφορα φρούτα , οίον απίδια , σύκα, φουντούκια κλπ ακολούθως διελύθημεν. (Ημερολόγιο, 70)

Ενδιαφέρουσες  επίσης είναι και οι ειδήσεις που αφορούν θέματα δημόσιας υγείας στην ευρύτερη περιοχή της νοτιοδυτικής Πελοποννήσου . Ειδικότερα  στις 14 Σεπτεμβρίου 1871, « νόσος λοιμική ή δειφθερίτης λίαν θανατηφόρος , ώστε καθ’ εκάστην αποθνήσκουν και μερικάς ημέρας ο αριθμός έφθασε μέχρι του 10. Ολόκληρον την εβδομάδα ο θάνατος εις τα παιδία εξακολουθεί μετά τη θεία λειτουργία έγινε λιτανεία με την εικόνα του Αγίου Χαραλάμπους πέριξ της πόλέως ως συνήθως , συρροή ανθρώπων ακολούθη μετά πλείστης ευλαβείας.» (Ημερολόγιο, 80)

Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι δεν μένουν έξω του θεματολογίου του Ημερολογίου και  οι πολιτικές ειδήσεις σε μια εποχή που οι εναλλαγές των κυβερνήσεων και τα πολιτικά πάθη ιδιαίτερα στις τοπικές κοινωνίες διαμόρφωναν ένα ζοφερό κοινωνικό κλίμα., « 21-27 Ιανουαρίου (1873) η εβδομάς παρήλθε μετά περιοδικής βροχής, σήμερον ο καιρός εφάνη προς βελτίωσιν , καθ’ ην άρχονται και αι βουλευτικαί εκλογαί της διαλυθείσης υπό της πρωθυπουργίας Δεληγεώργη βουλής. […] έλαβε τέλος και η βουλευτική εκλογή , και γενομένης εκλογής υπερίσχυσεν ο συνδυασμός του Σωτηροπούλου. Μετά την επίσημη είδηση ακολουθεί σημείωση που αναφέρεται σε περίπτωση αλλοίωσης του εκλογικού αποτελέσματος , συνήθης πρακτική της εποχής, ( Κάππος, 2001,274-280) « ο Σ. Λαδάς ο και γύφτος αποκαλούμενος , ηθέλησεν ίνα καλπονοθεύσει τας κάλπας του συνδυασμού του Σωτηροπούλου και εφοράθη , δια τον οποίον έγινε ένστασις. Εις την διαλογήν ευρέθησαν περισσότερα σφαιρίδια εις τας κάλπας του συνδυασμού του Σωτηρόπουλου ευρέθησαν περισσότερα 522 .» (Ημερολόγιο,115)

Με παραστατικό τρόπο και ζωντανή περιγραφή  αναφέρεται στις  ετήσιες εξετάσεις των μαθητών. Η διαδικασία προαγωγής των μαθητών έπαιρνε ευρύτερες κοινωνικές διαστάσεις  αφού είχαν ενεργό συμμετοχή   η  τοπική Εκκλησία και η κοινοτική αυτοδιοίκηση, (Παιδαγωγός,1839,97) «…Δευτέρα 30 Ιουνίου 1875. εορτή των Αγίων Αποστόλων. Μετά την θείαν λειτουργίαν συνηθροίσθησαν οι μαθηταί εις το σχολείον δια τας εξετάσεις ελθόντων πολλών ακροατών και του Δημάρχου μετά της Επιτροπής ενώπιον δε του ακροατηρίου οι μαθηταί απήντων ευστόχως εις τας δαιφόρους ερωτήσεις, εξετάσαντες δε μέχρι της 11 π.μ τας δύο τάξεις  Α΄και Β΄άπαντα τα μαθήματα απέλυσαν και ανέβαλον τους υπολοίπους […] Τρίτη 1 Ιουλίου. Σήμερον ελθών ο Δήμαρχος μετ’ άλλων πολιτών και γονέων των μαθητών εξέτασε τους υπολοίπους και διεκπαιρέωσε τας εξετάσεις, μετά δε το πέρας διένειμε τα βραβεία εις τους μαθητάς της πρώτης τάξεως και διάφορα δώρα εις τους υπολοίπους.» (Ημερολόγιο,234). Στις 6 του ιδίου μηνός, στο πλαίσιο του διαφορετικής αντιμετώπισης της εκπαίδευσης των δύο φύλων,  έγιναν οι εξετάσεις των κορασίων. Πέραν της λακωνικής αναφοράς στο γεγονός των εξετάσεων των κοριτσιών , στο Ημερολόγιο, κανένα άλλο στοιχείο δεν συμπληρώνει τη σημείωση. (Ζωντανός,1836,71 πρβλ Αινιάν,1856,356)

Ο Παναγιώτης Φιλόπουλος δείχνει επιφυλακτικότητα  ίσως και φοβία όταν αναφέρεται σε πολιτικά ζητήματα. Στο γεγονός αυτό συντείνουν οι παράγοντες οι σχετικοί με την επαγγελματική αβεβαιότητα και τα προσκόμματα που φέρουν στην άσκηση του λειτουργήματος παράγοντες που επηρεάζονται από το πολιτικό φρόνημα των δημοδιδασκάλων.(Αμαριώτου,1937,30). Οι παρατηρήσεις του ωστόσο, έστω και σε υποσημείωση φανερώνουν άνθρωπο έντονα πολιτικοποιημένο που οραματίζεται την απαλλαγή από τον εθνοκτόνο μικροκομματικό ανταγωνισμό. Ας δούμε τη χαρακτηριστική υποσημείωση της 1ης Νοεμβρίου 1876, «…την 26 τρέχοντος μηνός τηλεγραφική είδησις μας πληροφόρησεν ότι το υπουργείον Κουμουνδούρου  χρίσαν την πλειονοψηφίαν της βουλής παρητήθη και προσκλήθη προς σχηματισμόν ο Δεληγιώργης όστις εδέχθη και σχημάτισε κλπ και το οποίον διήρκησε 28 ώρας, ότε συζήτησις γενομένη εν τη βουλή τη 27 τρ. μηνός ημέραν Σάββατον έχασεν πάλιν  και ούτως την πλειονοψηφίαν της βουλής, όστις αμέσως παρητήθη  και πάλιν προσεκλήθη δια σχηματισιμόν κυβερνήσεως ο Κουμουνδούρος , άλλοι με διάλυσιν της βουλής και άλλοι χωρίς, το βέβαιον είναι ότι ο βασιλεύς θέλει να συγχωνεύσει τα πολλά κόμματα εις δύο, το τοιούτον θα είδωμεν τι αποτέλεσμα θα επιφέρει.» (Ημερολόγιο,253)

Σε άλλο σημείο του ημερολογίου στις 18  Ιουνίου 1878 κάνει αναφορά , με έκδηλο το συναίσθημα της χαράς, στη συμμετοχή της Ελλάδος στο συνέδριο του Βερολίνου με επικεφαλής της αντιπροσωπίας τον συμπατριώτη του Δεληγιάννη, «…το σημερινόν ταχυδρομείον εκόμισεν ευχαρίστους ειδήσεις , ότι ο αντιπρόσωπος της Ελλάδος κ. Θ. Δεληγιάννης εγένετο δεκτός εις το συνέδριον και εισήλθεν  εις αυτό διάφορα φέρομεν εκ μέρους των συνημένων εις τα τηλεγραφήματα δημοσιεύματα εν τοις ημετέραις εφημερίδες περί της επεκτάσεως των ορίων της Ελλάδος και κατ’ εξοχήν την παραχώρησιν της Κρήτης, Ηπείρου και Θεσσαλίας τα πράγματα μέχρι τούδε βαίνουσιν κτ’ ευχήνκαι η τύχη της Ελλάδος οσωνούπω δικάζεται , εντός ολίγου λαμβάνομεν οριστικήν απόφασιν του αποτελέσματος του συνεδρίου. Είθε ο θεός εμπνεύσει τας καρδίας των αντιπροσώπων των δυνάμεων να υποστηρήξωσι   τα συμφέροντα της Ελλάδος και την επέκτασιν των ορίων αυτής.» (Ημερολόγιο,297 πρβλ. Κάππος, Ιστορικά Θέματα, τχ.15,2003,σσ.8-23)

Η ρομαντική του διάθεση και η περιηγητική του ανησυχία δεν του επιτρέπουν να ασχοληθεί μόνο με την περιγραφή των γεγονότων. Κεντρική θέση στη θεματολογία του Ημερολόγίου κατέχουν οι ταξιδιωτικές εμπειρίες οι οποίες αποτελούν πολύτιμο υλικό για τους δρόμους της εποχής, τη ξενοδοχειακή υποδομή και τα αξιοθέατα της πρωτεύουσας του νεοσύστατου Βασιλείου. Στο περιθώριο των επαγγελματικών ή ιδιωτικών του  ταξιδιών πάντα εύρισκε χρόνο να περιηγηθεί τους τόπους , τα κτίρια , τα μνημεία και να αποτυπώσει στη ψυχή του τις εντυπώσεις από μια Ελλάδα που προσπαθούσε να βρει τη θέση της ανάμεσα στα ελεύθερα ευρωπαϊκά έθνη.   

 Η συνοπτική περιγραφή της Αθήνας του 1880 αποτελεί ένα μικρό οδηγό του νεοκλασικού παρελθόντος της πολύπαθης πρωτεύουσας . Με ημερομηνία 7 Αυγούστου 1880 περιγράφει το Ταξίδι του από τα Φιλιατρά στην Αθήνα, «…κατελθών εφ’ αμάξης εις Αγίαν Κυριακήν , επεβιβάσθην εις το Ατμόπλοιον και την εσπέραν διανυκτερεύσαμεν εις Πύλον  και ακολούθως φθάσαμεν εις Γύθειον  και την επιούσαν εις Ναύπλιον , εις άπαντα τα αναφερόμενα μέρη εξερχόμην και περιερχόμην την πόλιν , εθεώρουν δε τα διάφορα μέρη. Αναχωρήσαντες του Ναυπλίου την 3π.μ φθάσαμεν εις Πειραιά περί την 4μ.μ, ένθα αποβιβασθείς και παραμείνας μέχρι το εσπέρας επεβιβάσθην εις το σιδηρόδρομον την 11μ.μ εις Αθήνας ένθα κατέλυσα εις το ξενοδοχείον «Πελοπόννησος». Διαμένας εις Αθήνας δώδεκα σχεδόν ημέρας καθ’ ας περιήλθον ουχί μόνον την πόλιν άπασαν του Κέκρωπος αλλά και διάφορα μέρη. Ήτοι το β. ανάκτορον εντός του οποίου είδον διάφορα μέρη, κατ’ εξοχήν το βασιλικόν θρόνον κλπ αφήσαντες μοι το θαυμασμόν . το πανεπιστήμιον, την ακαδημίαν , το πολυτεχνείον, το αστεροσκοπείον και εν γένει άπαντα τα άξια λόγου δημόσια  και δημοτικά καταστήματα…» (Ημερολόγιο, 370)

Μια προσεκτική ανάγνωση του περιεχομένου του Ημερολογίου μας φανερώνει τη διάθεση του συγγραφέα για τη συνεχή βελτίωση της επαγγελματικής του θέσης. Καθετί το νέο στο χώρο της παιδαγωγικής αποτελούσε για αυτόν πεδίο πρόκλησης και αναζητούσε την ευκαιρία να το πληροφορηθεί και να το ενσωματώσει στη διδασκαλία του. Για το σκοπό αυτό  στις 3 Αυγούστου 1881 επισκέφθηκε  το Διδασκαλείον (ΕτΚ, 1834,φ.11 πρβλ. Αντωνίου,1988,τ.Β,13) , «…ένθα προσήλθον πολλοί άλλοι δημοδιδάσκαλοι, προσκεκλημένοι και μη  όπως ασκηθώσι πρακτικώς  το νέον Γερμανικόν σύστημα της διδασκαλίας περί την 8η πρωινή ήλθεν ο κ. Δημήτριος Γ. Πετρίδης Γεν. Επιθεωρητής και επί των Δημοτικών σχολείων επιθεωρητής , όστις ποιήσας την έναρξιν των εργασιών μας δια προηγηθείσης προσευχής, ωμίλησεν εν εκτάσει περί των διδασκάλων , περί διδασκαλίας και περί της μεθόδου διδασκαλίας επί δύο ώρας περαιώσας δε την διήγησιν του δια χειροκροτημάτων και ούτως περί την 10 ώραν π.μ απήλθομεν , διετάχθημεν δε να προσέλθωμεν την 4 μ.μ καθ΄ήν παρευρεθέντες ακριβώς , εποίησεν έναρξιν των εργασιών μας ο κ.Π.Π Οικονόμου,. Όστις καταδείξας δια βραχέων το επωφελές της νέας διδακτικής  μεθόδου επί μίαν περίπου ώρα νότε διελύθημεν, διετάχθημεν δε εις το εξής να  παρευρισκόμεθα καθ’ εκάστην το μεν πρωί από 7-10 την δε μετά την μεσημβρίαν από 3-6 ίνα εξακολουθήσωμεν θεωρητικώς και πρακτικώς το σύστημα της διδασκαλίας επί εξ τουλάχιστον εβδομάδες και ούτως παρήλθεν η ημέρα μετά υπερβολικού καύσωνος.» (Ημερολόγιο,401)

Ακολούθως μας δίνει πληροφορίες για την ατμόσφαιρα που είχε δημιουργηθεί στο Διδασκαλείο, «Αι πρακτικαί και θεωρητικαί εργασίαι μας εν τω διδασκαλείω εξακολουθούν μετά μεγίστου ζήλου και επιμελείας , είμεθα δε περί τους εξήκοντα δημοδιδασκάλους από διάφορα μέρη οίτινες και σχετισθέντες διάγομεν αδελφικώς.» (Ημερολόγιο,400). Παράλληλα αναφέρεται στον καύσωνα που επικρατούσε τότε στην Αθήνα με θερμοκρασία 36 βαθμούς επί μία εβδομάδα σε συνδυασμό με τη θανατηφόρα ασθένεια του γαστρεντερικού πυρετού από την οποία πολλοί κατήρχοντο εις τον Άδη.

Ο συνδυασμός των ειδήσεων αποτελεί σταθερό χαρακτηριστικό του ημερολογιακού κειμένου. Είναι αξιοπρόσεκτος ο τρόπος που συμπλέκει τις πληροφορίες για την επιδημία της ευλογιάς στην Κυπαρισσία το έτος 1885 και τις ειδήσεις για τη διάλυση της Βουλής από τον Τρικούπη, τον ορισμό της ημερομηνίας των εκλογών την 7η Απριλίου και τη σύγκληση της νέας βουλής την 9η Μαΐου. Το γεγονός αυτό δείχνει άνθρωπό με ποικίλα ενδιαφέροντα , ενημερωμένο για τις εξελίξεις και ανήσυχο για την πορεία των εθνικών και κοινωνικών ζητημάτων. Εκδηλώνει τη χαρά του και την προσδοκία του ότι τα πράγματα θα διορθωθούν με την άνοδο στην εξουσία του πατριώτη του Δεληγιάννη., «…το υπουργείον Τρικούπη ιδών ότι απέτυχον πλείστοι των φίλων του εν τη βουλευτική εκλογή και μη έχον πλέον την εμπιστοσύνην προλαβών πριν της ελεύσεως της νέας βουλής παρητήθη […]και ούτως τα πράγματα έλαβον άλλην φάσιν , άπαντες κατενθουσιασμένοι επί τη πρωθυπουργία Δεληγιάννη, αναμένοντες την καλήν αυτού διοίκησιν…»  (Ημερολόγιο,485) 

Τα εθνικά θέματα και το αλλυτρωτικό ζήτημα του πληθυσμού  της Μακεδονίας και Θράκης φαίνεται ότι τον απασχολεί έντονα.  Στις σημειώσεις του Οκτωβρίου 1885 αναφέρεται στην εισβολή των Βουλγάρων στην ανατολική Ρωμυλία η οποία κατατάραξε την Ελλάδα και τον Ελληνισμό και στην επιστράτευση που κήρυξε το υπουργείον για την κατάταξη των επιστράτων εντός 45 ωρών , «…οι δε επίστρατοι υπακούσαντες εις την φωνήν της πατρίδος ανεχώρουν ανευφημούντες  και φωνάζοντες Ζήτω ο πόλεμος.» ( Ημερολόγιο,490).Το ίδιο έτος στα Φιλιατρά ιδρύεται δημοσυντήρητο Γυμνάσιο , «… δια της  συστάσεως  του οποίου ο τόπος  των Φιλιατρών λαμβάνουσι μεγίστην πρόοδον , και μάλλον βέλτιστον.» (Ημερολόγιο,491)

Η ρευστή πολιτική κατάσταση δεν του επιτρέπει να αφοσιωθεί πλήρως στα εκπαιδευτικά του καθήκοντα. Έχει την πεποίθηση ότι η πολιτική νηνεμία θα επιφέρει βελτίωση της εκπαίδευσης. Στη σημείωση της 18ης Μαρτίου 1886 αναφέρεται με πικρία στην έκτακτη σύγκληση της Βουλής γράφοντας ανάμεσα στα άλλα, «…λέγεται ότι η έκτακτος σύγκλησις  της βουλής  άνευ αιτίας , συνέρχεται κατά πρόσκλησιν του πρωθυπουργού , ίνα ψάλλη τον επικήδειον του ελλην. Έθνους εάν ο κ. Δηλιγιάννης, έφερε το έθνος εις τοιαύτην οικτράν κατάστασιν , βεβαίως ουδέν άλλο υπολείπεται ημίν, ή ότι απολύμμεθα μη έχοντες πλέον ελπίδα μέλλοντος , και η θέσις του βασιλέως εν τοιαύταις κρισίμαις περιστάσεσι της πατρίδος αρνούμενος την κοινήν γνώμην είναι επισφαλής…» (Hμερολόγιο,500). Ο Φιλόπουλος θεωρεί ότι η αιτία που οδήγησε στην παραίτηση του Δηλιγιάννη ήταν η διένεξη με τον βασιλιά. Συνεχίζοντας την αναφορά του στο γεγονός διατυπώνει πολιτικό σχόλιο στο οποίο  ο σχηματισμός  κυβέρνησης υπό το Δημήτριο Βάλβη πρόεδρο του Αρείου  Πάγου  θεωρείται  ως όχημα  για να ανέβει ο Τρικούπης εις την  εξουσία. (Ημερολόγιο,504). Έχει τη γνώμη ότι η πολιτική αστάθεια έχει αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομική  κατάσταση και για το λόγο αυτό κάνει συχνές αναφορές στο κείμενο του. Στις σημειώσεις του Δεκεμβρίου του 1888 κάνει λόγο για το σταφιδικό πρόβλημα που έπληξε την εθνική οικονομία, «…την οικτράν κατάπτωσιν της τιμής του σταφιδικάρπου μέχρις 100 δραχμών τας χιλίας ενετικάς λίτρας, ένεκεν της οποίας αχρηματία καταμαστίζει τον τόπον, και στενοχωρία δεινή.» (Ημερολόγιο,560).

Στις σημειώσεις του Αυγούστου 1886 ξεχωριστή θέση κατέχουν αυτές για το σεισμό που έπληξε την πόλη των Φιλιατρών, «… την 11ην ώραν και 20 λεπτά , όντες εν τω ύπνω , σεισμός ισχυρός , ούτινος αι δονήσεις ήρχοντο εκ Δυσμών προς Ανατολάς, οστις διαρκέσας επί το εν και ήμισυ δευτερόλεπτον  μας κατετρόμαξεν και ούτως έντρομοι εξήλθομεν εκτός αν και αι δονήσεις ήρχοντο μετά περισσοτέρας επιτάσεως , και άπαντες εμείναμεν κατετρομαγμένοι και έμφοβοι ότι ο σεισμός ούτος θα επέφερεν μεγίστην καταστροφήν . Δεν παρήλθεν δε ολίγη ώρα, ότε επεδόθη λυπηρά και απαισία είδησις , ότι και η περίφημος πόλη των Φιλιατρών κατεστράφη ολόκληρος , άπασαι δε αι  οικία κατέπεσον, υπό δε τα ερείπια κατεπλακώθησαν πολλοί, εξ ων περί των εκατό αποθαμένοι και πλείστοι πληγωμένοι, σπαραξικάρδιον θέαμα  ήτο να θεωρή τις την ξακουσμένην πόλιν των Φιλατρών εις σωρόν ερειπίων , να βλέπει τις τα θύματα εξηπλωμένα εν τοις οδοίς , φρίκη και τρόμος κατέλαβεν τους πάντας , απάντων η όψις μελαγχολική και ροαίς δακρύων πλήρεις, οπόθεν έστρεφε τις το βλέμμα του ή τα διαβήματα του , ουδέν άλλο έβλεπεν παρά σωρούς ερειπίων, θύματα , θρήνους και δάκρυα […] άπαντες εμείναμεν εν τη υπάθρω υπό τας καυστικάς ακτίνας του ηλίου , εν δε τη νυκτί υπό του ψύχους της  νυκτός , θεία ευδοκία εσώθημεν όντες  εν τη εξοχή.   Την  αυτήν τύχην υπέστησαν και αι εξοχικαί οικίαι και άλλαι πόλεις της Πελοποννήσου αλλ’ άνευ βλάβης και καταστροφής . Επί τη ειδήσει ταύτη αμέσως  έσπευσεν η κυβέρνησις να αποστείλει τα κατάλληλα βοηθητικά μέσα προς περίθλαψιν των πασχόντων και παθόντων ιατρούς, φάρμακα, άρτον, σκηνάς, ξυλείαν κλπ,πολλοί φιλογενείς προσέφερον εκουσίας συνεισφοράς υπέρ των παθόντων κλπ ούτως δε οι άνθρωποι μετά δραστηριότητος ήρχισαν να κατασκευάζουν παραπήγματα και λοιπά ίνα στεγασθώσι, πανατχόθεν δε έσπευσαν τέκτονες και τεχνίτες οίτινες επελάβοντο δραστηρίως των εργασιών, […]καύσων υπερβολικός εξηκολούθει κατά την ημέραν και ψύχος κατά την νύκτα  […] αι δονήσεις του σεισμού εξακολουθούν καθ’εκάστην να εμνέουσιν φόβον και τρόμον […] δύο μετά παρέλευσιν πέντε ημερών επήλθον ισχυραί κατέστρεψαν το παν , το δε περίφημον της πόλεως ωρολόγιον προς το ανατολικόν μέρος της πλατείας διερράγη το κτίριον εις πολλά μικρά κατασταθέν επικίνδυνον , όπερ εδόθη εις εργολαβίαν δια την κατεδάφισιν , ίνα σωθή η μηχανή και οι κώδωνες, και άπασαι αι εκκλησίαι κατέπεσαν πλην της του Αγίου Αθανασίου και του μετοχίου της Βλαχέρνης […] πολλαί λιτανείαι και παρακλήσεις  εγένετο προς κατάπαυσιν της  θείας οργής και ούτως παρήλθεν ο άξιος μνήμης [… ]Αύγουστος. (Ημερολόγιο, 513-517)

Τα διάφορα συμβαίνοντα που παρεμβάλλονται στην αφήγηση του δεν μπορούν να  τον αποσπάσουν, όπως φαίνεται,  από τα πολιτικά ζητήματα τα οποία κυριαρχούν στα ενδιαφέροντα του. Κάνει  ιδιαίτερη μνεία στις εκλογές της 4ης  Ιανουαρίου 1887 γράφοντας μεταξύ των άλλων ότι, «…άπας ο λαός ευρίσκετο εις κίνησιν , το δε αποτέλεσμα αυτής υπήρξεν υπέρ της μερίδος του Τρικούπη , όστις εκ των εφημερίδων δαιφημίζεται ότι έχει τα (στο σημείο αυτό σταματά η αφήγηση περιέργως), ούτως το υπουργείον Τρικούπη λαμβάνει νέαν δύναμιν και οι πολιτικοί αυτού φίλοι νέαν ζωήν.» (Ημερολόγιο ,520) Τα Φιλιατρά όμως εξακολουθούν να ζουν κάτω από το φόβο της μετασεισμικής δραστηριότητας η οποία από ότι φαίνεται θα ήταν  έντονη. Την κατάσταση επιδείνωσε η επιδημία της μηνιγγίτιδας , «…αριθμούσα πολλά κρούσματα εξ ων πλείστα θανατηφόρα, ο θεός ας επιβάλλη τη χείρα του και ας σώση ημάς.» (Ημερολόγιο,530)

Ενδιφέρουσα επίσης είναι η αναφορά στην επίσκεψη της βασιλικής οικογένειας στο τόπο της καταστροφής. Αναφέρεται στις προετοιμασίες της υποδοχής, «…ο δήμος  έκαμε τρεις μεγαλοπρεπείς αψίδας και πλείστας σημαίας και διαφόρους επιγραφάς την μίαν επί της αποβάθρας Αγίας Κυριακής, την ετέραν εις την είσοδον της πόλεως «έξω πηγάδι» και την τρίτην έξωθεν της λέσχης , επί δε του κέντρου της πλατείας Καποδιστρίου εγένετο μεγίστη προεξέδρα μυρσινοστόλιστος μετά πλείστων σημαιών επί της οποίας ήθελεν ψαλή και η ανήκουσα δοξολογία της υποδοχής της βασιλικής οικογένειας κλπ εν ενί λόγω μεγίστη προετοιμασία και καλλωπισμός εγένετο ανά πάσαν την πόλιν πρωτοφανώς και εξαίσιος και οσημέραι εκαλλωπίζετο η πόλις επί το μεγαλοπρεπέστερον.» (Ημερολόγιο,533).  Ένα μήνα  μετά την επίσκεψη του βασιλιά στα ερείπια δεύτερος σεισμός ισχυρός προξένησε φόβον μέγα (Ημερολόγιο,537).

Και οι ιδιωτικές στιγμές δεν θα μπορούσαν να απουσιάζουν από ένα κείμενο αυτοβιογραφίας. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η βάπτιση του γιου του, δηλωτική μιας συγκεκριμένης νοοτροπίας της νεοελληνικής κοινωνίας που επιδιώκει μέσα από την «κουμπαριά» τη σύναψη ισχυρών επαγγελματικών και κοινωνικών σχέσεων. Στο πλαίσιο αυτό , προφανώς, εντάσσεται η βάπτιση που έγινε  τον Ιούλιο του 1887 από τον έκτακτο απεσταλμένο του υπουργείου παιδείας ως επιθεωρητή των Δημοτικών σχολείων των νομών Μεσσηνίας και Αρκαδίας  Κωνσταντίνο Τσιούλκα  καθηγητή καταγόμενο από την Μακεδονία (Ημερολόγιο,555)

Η επιτυχία που είχε σημειώσει ως δάσκαλος και η αποδοχή του από την κοινωνία των Φιλιατρών τον οδήγησαν στην αναπροσαρμογή των επαγγελματικών του στόχων.  Τον Ιούλιο του 1889  πήγε στην Αθήνα με σκοπό να παραιτηθεί και να ζητήσει την άδεια να συστήσει ιδιωτικό εκπαιδευτήριο Δημοτικό και Ελληνικό. «..προσφυγών εις διαφόρους εύρισκον δυσκολίας, καθότι το υπουργείον ένεκα της πολυετούς υπηρεσίας μου και ανεγνωρισμένης ικανότητος μου δεν ενέδιδεν εις την απόλυσιν μου…» (Ημερολόγιο,574). Ως φαίνεται όμως μετά την παρέμβαση πολιτικών παραγόντων , «…περί τα τέλη του μηνός Αυγούστου έλαβεν απάντησιν εκ του υπουργείου ότι εγένετο η απόλυσις μου, και ότι μετ’ ολίγας ημέρας δίδεται και η άδεια της συστάσεως του εκπαιδευτηρίου, ούτως καθησυχάσαμε…» (ημερολόγιο,576).

  Η έναρξη της λειτουργίας του σχολείου  παρουσιάζει δυσκολίες γιατί όπως γράφει ο ίδιος κάθε πρώτον και δύσκολον. Στις τρεις τάξεις του ελληνικού σχολείου φοιτούν 45 μαθητές και προσελήφθησαν για να διδάξουν τέσσερις δάσκαλοι. (Ημερολόγιο,576). Στο σημείο αυτό ενδιαφέρον  παρουσιάζει η περιγραφή μιας ωραίας εκδρομής των μαθητών του εκπαιδευτηρίου το Μάιο του 1890 , «…συμφώνως προς τας διατάξεις του κανονισμού προετοιμασθέντες εξήλθομεν εις την εξοχήν αδόντων των μαθητών διάφορα άσματα της ανοίξεως κλπ επορεύθημεν εις το στόμιον του ποταμού άπαντες οι μαθηταί και οι δάσκαλοι εν ταις του μεγάλου εκείνου σπηλαίου έχοντες έμπροσθεν μας την θάλασσαν ένθα διεμείναμεν ολόκληρον την ημέραν τρώγοντες , πίνοντες τραγωδούντες και διασκεδάζοντες φθάσαντες άπαντες εν μεγίστη ευθυμία , περί την εσπέραν επανήλθομεν εις Φιλιατρά ευθυμούντες καθ’ οδόν.» (Ημερολόγιο,594). Οι εξετάσεις του Ιουνίου που ακολούθησαν ήταν επιτυχείς αφού οι τελειόφοιτοι απεφοίτησαν και οι υπόλοιποι προήχθησαν καταχειροκροτούμενοι , υπό πλήθους αμφοτέρων των φύλων. (Ημερολόγιο,598) 

 Οι εκτενείς περιγραφές των καιρικών συνθηκών, που όπως φαίνεται επηρέαζαν τη ψυχολογία του, αποτελούν πολύτιμο προς μελέτη υλικό. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε την περιγραφή του   χειμώνα του 1891 ο οποίος  ήταν ιδιαίτερα βαρύς αφού, «…εκ πολλών μερών του νομού Αρκαδίας αγγέλλονται δυστυχήματα, άνθρωποι υποφέρουν ένεκεν της διακοπής της συγκοινωνίας εκ της πείνης πολλαί ζεύξεις κατέπεσον εκ του βάρους της χιόνος και πολλάς επέφερον καταστροφάς, η κτηνοτροφία  κατά πολλά έπαθεν εκ του αποκλεισμού της χιόνος.» (Ημερολόγιο,618).

 Κάτοικος της δυτικής Πελοποννήσου ο ίδιος ζούσε πάντα με την αγωνία των σεισμών που τους θεωρούσε ως τροχοπέδη της αναπτυξιακής προσπάθειας των κατοίκων της περιοχής. Στο τέλος του Ημερολογίου αναφέρει έναν ακόμη καταστρεπτικό σεισμό της Ζακύνθου το 1893 , «…ο οποίος μετέβαλε την Ζάκυνθον εις τόπον κλαυθμώνος , αποδιώξας την χαράν και την φαιδρότητα ήτις βασίλευσεν αδαικόπως εν αυτή.» (Ημερολόγιο,686).

Στην παρούσα ανακοίνωση επιλέξαμε να παρουσιάσουμε την οπτική , ενός δημοδιδασκάλου του β’ μισού του 19ου αιώνα, για τα κοινωνικά, πολιτικά και οικονομικά ζητήματα της εποχής. Είναι γνωστό στους ερευνητές της ιστορίας της νεοελληνικής εκπαίδευσης  ότι τα ημερολόγια , οι σημειώσεις , τα χρονολογικά κείμενα των δασκάλων αποτελούν πολύτιμες πηγές για την εξέταση και αναπαράσταση ιστορικών γεγονότων. Ιχνηλατούν με γλαφυρό και πολλές φορές δεικτικό τρόπο γεγονότα της μικροκοινωνίας που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της. Συμπερασματικά, το ανέκδοτο Ημερολόγιο του Παναγιώτη Παπαιωάννη Φιλόπουλου γέμει πληροφοριών σχετικών με την κατάσταση του καιρού, τις τοπικές εορτές και πανηγύρεις , τα παραλειπόμενα των εθνικών και τοπικών εκλογών, τις συμπεριφορές των κρατικών λειτουργών και τοπικών παραγόντων, το ρόλο του σχολείου στη διαμόρφωση της  εικόνας της τοπικής κοινωνίας και τη γενικότερη αγωνία μιας χειμαζόμενης κοινωνίας να  δημιουργήσει καλύτερους όρους ζωής.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

 

Πηγές.

1.      Ανέκδοτο ημερολόγιο Παναγιώτη Παπαιωάννη Φιλόπουλου(1843-1893).

2.      Εφημερίδα της Κυβερνήσεως,έτ.1834, φ.11

 

Βοηθήματα.

1.            Αινιάν Δ., Περί εκπαιδεύσεως των γυναικών, Βιβλιοθήκη του Λαού, 1852.

2.            Αμαριώτου Μ., Ι. Κοκκώνης. Ο πρώτος μας παιδαγωγός, Αθήνα 1937.

3.            Αντωνίου Δαυίδ, Τα προγράμματα της Μέσης Εκπαίδευσης (1833-1929), ΙΑΕΝ, τ.β΄, Αθήνα 1988.

4.            Γεδεών Μ., Παιδεία και πτωχεία παρ’ ημίν κατά τους τελευταίους αιώνας, εν Κωνσταντινουπόλει 1839.

5.            Ζωντανός Π., Περί ανατροφής των  κορασίων και της Δημοσίου Εκπαιδεύσεως των αρρένων, εν Ερμουπόλει   1836.

6.            Κάππος Ι., Η λειτουργία των θεσμών της Εκκλησίας , της Εκπαίδευσης και της Κοινοτικής Αυτοδιοίκησης στην επαρχία Γορτυνίας στα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα(1833-1862), έκδ. «Φύλλα», Τρίπολη 2001.

7.            Ξωχέλλης Π., Το εκπαιδευτικό έργο ως κοινωνικός ρόλος, έκδ. «Αφων Κυριακίδη», Θεσσαλονίκη 1984.

8.            Μάουρερ Γκ. , Ο ελληνικός λαός, μτφ. Όλγας Ρουμπάκη, έκδ. «Αφοί Τολίδη», Αθήνα 1976.

 

Περιοδικά.

1.            Ο Παιδαγωγός. Σύγγραμμα περιοδικόν περί παιδαγωγικής και περί ανατροφής,  έτ. Α΄,αρ.314(31 Ιανουαρίου 1839).