Η παιδαγωγικΗ κατΑρτιση των εκπαιδευτικΩν ΜΕΣΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
κατΑ το τελευταιο τεταρτο του 19ου και την πρωτη δεκαετια του 20ου αιωνα:
προσωπα και προσπαθειες, προγραμμα και πραγματικοτητα
Βασίλης Α. Φουκας
Μεταπτυχιακός φοιτητής Παιδαγωγικής Α.Π.Θ.
Στην παρούσα εισήγηση εξετάζεται η μορφή και το περιεχόμενο της παιδαγωγικής κατάρτισης των υποψηφίων εκπαιδευτικών Μέσης Εκπαίδευσης με φορέα τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών από το 1875 έως το 1910 και η συμβολή των πρώτων καθηγητών Παιδαγωγικής στην εξέλιξή της ως αυτόνομης επιστήμης στην Ελλάδα.
Η εξέταση του παραπάνω θέματος γίνεται με βάση τα Ωρολόγια Προγράμματα Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και τα συγγράμματα των πρώτων καθηγητών που διδάσκουν Παιδαγωγική στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών κατά τον 19ο και την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα· Ιωάννη Πανταζίδη, Χρήστου Παπαδόπουλου, Δημητρίου Ζαγγογιάννη.
This paper
examines the form and the content of pedagogical training of secondary education
teachers in Faculty of Philosophy of
This research was based on
Courses of study of Faculty of Philosophy of University of Athens, and the books of professors that teach Pedagogic in the Faculty
of Philosophy of University of Athens at 19th and the first decade of 20th century· Ioannis Pantazidis, Christos Papadopoulos, Dimitrios Zagoyiannis.
Με την παρούσα ανακοίνωση[1] ανατρέχουμε στις πρώτες προσπάθειες για παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών Μέσης Εκπαίδευσης στην Ελλάδα, μεταφερόμαστε δηλαδή χρονικά στο τελευταίο τέταρτο του 19ου και στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα. Η έμφαση δίνεται στο σημαινόμενο του υπότιτλου της εισήγησης× στα πρόσωπα, στις προσπάθειές τους, στα προγράμματα σπουδών και στην εφαρμογή τους στην πράξη, στις προσπάθειες, δηλαδή, που καταβάλλονται προκειμένου να αναγνωριστεί και να διαχυθεί η αντίληψη της αναγκαιότητας για παιδαγωγική κατάρτιση των υποψηφίων εκπαιδευτικών με φορέα τη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Δύο εισαγωγικές επισημάνσεις, οι οποίες δίνουν το ιστορικό πλαίσιο:
Επισήμανση πρώτη: Έως το 1850 το Ελληνικό Σχολείο στελεχώνεται από εκπαιδευτικούς, οι οποίοι είναι τελειόφοιτοι Γυμνασίου και διορίζονται στην εκπαίδευση κατόπιν προφορικών και γραπτών εξετάσεων (ΒΔ 31-12-1836/ 12-1-1837, ΦΕΚ 87/ 31-12-1836, Άρθρα 33-34), ενώ, μετά το 1850 απαιτούνται διετείς τουλάχιστον σπουδές στο Φιλολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ως αποτέλεσμα της αναβάθμισης του μορφωτικού επιπέδου των λειτουργών της βαθμίδας αυτής, σύμφωνα με το ισχύον νομικό πλαίσιο (Παρίσης, 1884, 256-257). Στο Γυμνάσιο διδάσκουν από το 1836, σύμφωνα με το νόμο – η πράξη δεν είναι αντίστοιχη πάντα – μόνο απόφοιτοι Πανεπιστημιακών Σχολών, οι οποίοι υποβάλλονται σε θεωρητική και πρακτική εξέταση (ΒΔ 31-12-1836, Άρθρο 98), εκτός από τα γνωστικά αντικείμενα της μουσικής, των "οικοκυρικών" και της γυμναστικής. Από το 1850 τα προσόντα τους επαυξάνονται και πλέον καθηγητής Γυμνασίου διορίζεται όποιος καταθέτει δίπλωμα διδάκτορος ή τουλάχιστον τελειοδιδάκτου της Φιλοσοφικής Σχολής[2] (ΒΔ 18-10-1850, Άρθρο 2).
Επισήμανση δεύτερη: Κατά τον 19ο αιώνα κυριαρχεί σε μία ομάδα λογίων και παιδαγωγών στην Ελλάδα η αντίληψη του Νεοανθρωπισμού για τη μεγάλη μορφωτική δύναμη των κλασικών κειμένων. Η αντίληψη αυτή επικρατεί και διαμορφώνει την άποψη ότι η κατανόηση των κλασικών συγγραφέων με τον παιδαγωγικό προσανατολισμό που εμπεριέχει αναπληρώνει, σε μεγάλο βαθμό, την ανάγκη παιδαγωγικής κατάρτισης των εκπαιδευτικών, με αποτέλεσμα η πρακτική της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών να διαμορφωθεί έτσι, ώστε στο πρόγραμμα σπουδών της να μην συμπεριλαμβάνεται αυτοτελής διδασκαλία της Παιδαγωγικής. Το κενό, επομένως, σχετικά με το ζήτημα της παιδαγωγικής κατάρτισης των ελληνοδιδασκάλων και των καθηγητών είναι εμφανές, σε αντίθεση με τους εκπαιδευτικούς της Δημοτικής Εκπαίδευσης, για τους οποίους από νωρίς η Παιδαγωγική αποτελεί γνωστικό αντικείμενο του Προγράμματος Σπουδών των Διδασκαλείων προκειμένου να διδάξουν στα Δημοτικά Σχολεία τόσο του κράτους όσο και του ελληνισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Ο Ι. Πανταζίδης και η παιδαγωγική σκέψη στην Ελλάδα (1875-1900): ένας φιλόλογος-παιδαγωγός
Ο πρώτος καθηγητής Πανεπιστημίου που αναφέρεται στην ανάγκη παιδαγωγικής κατάρτισης των εκπαιδευτικών Μέσης Εκπαίδευσης είναι ο Ι. Πανταζίδης. Ο Ιωάννης Πανταζίδης διορίζεται τακτικός καθηγητής της Ελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών στις 4 Σεπτεμβρίου 1875[3] και σχεδόν αμέσως εντάσσει στο πρόγραμμα μαθημάτων του αντικείμενο σχετικό με την παιδαγωγική κατάρτιση των φοιτητών (Βλ. Πίνακας 1). Είναι ο πρώτος καθηγητής φιλολογίας που συνδυάζει τις φιλολογικές σπουδές με την παιδαγωγική κατάρτιση και αναλαμβάνει να διδάξει "Γυμνασιακή Παιδαγωγική" "επί τη ελπίδι ότι θα έλθη καιρός, καθ’ όν και η πολιτεία θ’ απαιτήση παρά των διδασκάλων της μέσης εκπαιδεύσεως τας αναγκαίας παιδαγωγικάς και διδακτικάς γνώσεις…" (Πανταζίδης, 1889, κ΄).
Η επιστημονική του κατάρτιση και ειδικότερα οι σπουδές του στη Γερμανία (Πανταζίδης, 1889, ιζ΄) κατευθύνουν τη σκέψη του στο να κατανοεί τη σημαντικότητα της παιδαγωγικής κατάρτισης των εκπαιδευτικών και να ανησυχεί καθώς βλέπει να επικρατεί στα Ελληνικά Σχολεία και Γυμνάσια "αμεθοδία και αναρχία και προς τα παιδαγωγικά αδιαφορία" (Πανταζίδης, 1889, ιδ΄).
Κλασικός φιλόλογος ο ίδιος, δεν περιχαρακώνεται στη μονοδιάστατη υπεράσπιση των κλασικών σπουδών ούτε θεωρεί την παραδοσιακή αντίληψη ως τη μοναδική πηγή ανθρωπιστικής παιδείας. Ο Ι. Πανταζίδης, υποστηριχτής της ανθρωπιστικής παιδείας, που θα προκύψει με τη μελέτη των κλασικών κειμένων, ενδιαφέρεται για την ολόπλευρη ανάπτυξη του ατόμου, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στο ήθος/ χαρακτήρα και στο συναίσθημα, ενώ, παράλληλα, επισημαίνει και την αξία της παιδαγωγικής κατάρτισης λέγοντας: «Άνευ της παιδαγωγικής ταύτης μορφώσεως, οσονδήποτε και αν είνε φιλολογικώς πεπαιδευμένος ο μέλλων διδάσκαλος, κινδυνεύει διπλούν τινά κίνδυνον…» (Πανταζίδης, 1889, ις΄).
Με σαφήνεια, συνεπώς, υπογραμμίζει την ανάγκη συνύπαρξης της θεωρητικής διδασκαλίας με τις φροντιστηριακές ασκήσεις, στις οποίες αποδίδει ιδιαίτερη έμφαση και για τις οποίες ως οδηγό χρησιμοποιεί το μάθημα της "Γυμνασιακής Παιδαγωγίας" (Πανταζίδης, 1889, κ΄) για τη συστηματική διδασκαλία του οποίου εκδίδει στα 1889 την "Γυμνασιακή Παιδαγωγική" του, σκοπεύοντας να προσφέρει ένα χρήσιμο εγχειρίδιο τόσο στους νέους όσο και στους εν ενεργεία εκπαιδευτικούς που αποβλέπουν στη βελτίωση του εκπαιδευτικού τους έργου και στην ωφέλεια των διδασκομένων (Πανταζίδης, 1889, κ΄-κα΄).
Πίνακας 1:
Ωρολόγιο Πρόγραμμα Μαθημάτων Ι. Πανταζίδη (1876-1901)
Καθηγητής |
Ακ. Έτος |
Μαθήματα |
|
Ι. Πανταζίδης, τακτικός Καθηγητής |
1876-77 (Χ.Ε.) |
Περί γυμνασιακής παιδαγωγίας και διδασκαλίας καθ’ ορισθησομένας ημέρας και ώρας |
|
|
1877-78 (Χ.Ε.) |
Εν τω φροντιστηρίω συνθετικάς ασκήσεις επί θεμάτων εκ της γυμνασιακής παιδαγωγίας και διδασκαλίας (1 Ω/Ε) |
|
|
1878 (Θ.Ε.) |
Εν τω φροντιστηρίω συνθετικάς ασκήσεις επί θεμάτων εκ της γυμνασιακής παιδαγωγίας και διδασκαλίας (1Ω/Ε) |
|
|
1879 (Θ.Ε.) |
Περί γυμνασιακής παιδαγωγίας και διδασκαλίας (2Ω/Ε) |
|
|
1879-80 (Χ.Ε.) |
Περί γυμνασιακής παιδαγωγίας και διδασκαλίας [συνέχειαν και τέλος] (2Ω/Ε) |
|
|
1880 (Θ.Ε.) |
Περί γυμνασιακής παιδαγωγίας και διδασκαλίας [τέλος] (2Ω/Ε) |
|
|
1882-83 (Χ.Ε.) |
Γυμνασιακή παιδαγωγία (2Ω/Ε) |
|
|
1883-84 (Χ.Ε.) |
Γυμνασιακή παιδαγωγία (2Ω/Ε) |
|
|
1884 (Θ.Ε.) |
Γυμνασιακή παιδαγωγία (2Ω/Ε) |
|
|
1884-85 (Χ.Ε.) |
Γυμνασιακής παιδαγωγίας εξακολούθησις και τέλος (1Ω/Ε) |
|
|
1885 (Θ.Ε.) |
Παιδαγωγικό Φροντιστήριο (2Ω/Ε) |
|
|
1885-86 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω παιδαγωγικώ φροντιστηρίω (4Ω/Ε) |
|
|
1886-87 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω παιδαγωγικώ φροντιστηρίω (2Ω/Ε) |
|
|
1887-88 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω παιδαγωγικώ φροντιστηρίω (1Ω/Ε) |
|
|
1888-89 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω παιδαγωγικώ φροντιστηρίω (1Ω/Ε) |
|
|
1889-90 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω παιδαγωγικώ φροντιστηρίω (1Ω/Ε) |
|
|
1890-91 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω παιδαγωγικώ φροντιστηρίω (1Ω/Ε) |
|
|
1891-92 (Χ.Ε.) |
Γυμνασιακή παιδαγωγική εν τω φροντιστηρίω (2Ω/Ε) |
|
|
1892-93 (Χ.Ε.) |
Γυμνασιακή παιδαγωγική και ασκήσεις εν τω Παιδαδαγωγικώ φροντιστηρίω (1Ω/Ε) |
|
|
1893-94 (Χ.Ε.) |
Παιδαγωγικαί ασκήσεις [καθ’ ορισθησομένας ημέρας και ώρας] |
|
|
1894 (Θ.Ε.) |
Παιδαγωγικαί ασκήσεις (2Ω/Ε) |
|
|
1894-95 (Χ.Ε.) |
Παιδαγωγικαί ασκήσεις (2Ω/Ε) |
|
|
1897-98 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω φροντιστηρίω (2Ω/Ε) |
|
|
1898-99 (Θ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω φροντιστηρίω (2Ω/Ε) |
|
|
1899-1900 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω φροντιστηρίω (1Ω/Ε) |
|
|
1899-1900 (Θ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω φροντιστηρίω (2Ω/Ε) |
|
Πέθανε το 1900[4] |
1900-1901 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω φροντιστηρίω (2Ω/Ε) |
Πηγή: Ωρολόγια Προγράμματα Σπουδών Φιλοσοφικής Σχολής 1875-1901
Παράλληλα, υποστηρίζει την ιδέα των παιδαγωγικών σεμιναρίων, τα οποία αποτελούν γερμανικό δάνειο[5]. Η δράση του στο Παιδαγωγικό Φροντιστήριο διαγράφεται μέσα από τους απολογισμούς του ίδιου ως διευθυντή κατά τα έτη τα οποία διδάσκει σε αυτό. Χαρακτηριστική είναι η αναφορά που καταθέτει κατά το ακαδημαϊκό έτος 1892-1893, στην οποία παρουσιάζει το έργο που επιτελείται στο Παιδαγωγικό Φροντιστήριο (Τα κατά την πρυτανείαν Ιωάννου Πανταζίδου…, 1894, 175-176) και η οποία αποτυπώνει την κατάσταση που επικρατεί στον φθίνοντα 19ο αιώνα σχετικά με την παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών· λίγες ώρες διδασκαλίας παιδαγωγικών μαθημάτων (1 ή 2 ΩΕ), έμφαση στις μεταφραστικές και συνθετικές ασκήσεις, στις εξετάσεις και τις θεματογραφικές ασκήσεις, ελλιπής συμμετοχή των φοιτητών (λίγο περισσότεροι από τους μισούς συμμετέχουν ουσιαστικά/ ενεργά στα παιδαγωγικά μαθήματα, ακριβέστερα το 51,7% των εγγεγραμμένων).
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι οι υποδειγματικές ασκήσεις δεν γίνονται την περίοδο αυτή σε πρότυπο Ελληνικό Σχολείο ή Γυμνάσιο, η σύσταση των οποίων θεωρείται απαραίτητη για την πρακτική άσκηση των φοιτητών, και δεν έχουν ως αποδέκτη μαθητές, αλλά τους ίδιους τους φοιτητές του Φροντιστηρίου.
Η συμβολή του Ι. Πανταζίδη στην παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών Μέσης Εκπαίδευσης είναι ιδιαίτερα σημαντική. Η ξεχωριστή σημασία που αποδίδει στην πρακτική άσκηση των φοιτητών του συντείνουν στο να υποστηρίξει κανείς ότι πρόκειται για τον πρώτο φιλόλογο που αντιλαμβάνεται την αξία της Παιδαγωγικής για την προώθηση της εκπαιδευτικής διαδικασίας. Δεν απομακρύνεται από μια "ανθρωπιστική" αντίληψη της Παιδαγωγικής, αλλά αντίθετα, ερειζόμενος σε μία "ανθρωπιστική" Παιδαγωγική καταλήγει στην ανάγκη επεξεργασίας μιας συγκεκριμένης "παιδαγωγικής τεχνολογίας". Ως προς το σημείο αυτό οι ξένες επιδράσεις του – κυρίως γερμανικές – διαμορφώνουν μια πρακτικού χαρακτήρα Παιδαγωγική και την αντίστοιχης κατεύθυνσης Παιδαγωγική τεχνολογία (παιδαγωγικές εφαρμογές, οδηγητική).
Χ. Παπαδόπουλος (1878-1903): ένας φιλόσοφος – παιδαγωγός
Η δεύτερη προσωπικότητα, η οποία συμβάλλει στην εξέλιξη της παιδαγωγικής σκέψης στην Ελλάδα την περίοδο αυτή είναι ο Χρήστος Παπαδόπουλος[6]. Από τα πρώτα χρόνια της πανεπιστημιακής του καριέρας συμπεριλαμβάνει στο Πρόγραμμα διδασκαλίας του μαθήματα Παιδαγωγικής (Βλ. Πίνακας 2), για την καλύτερη διδασκαλία της οποίας στα 1879 μεταφράζει την "Γενική Παιδαγωγική και Διδακτική" του καθηγητή της Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Πανεπιστημίου της Πράγας G. A. Lindner, την οποία εκδίδει για πρώτη φορά στα 1880.
|
Καθηγητής |
Ακ. Έτος |
Μάθημα |
|
Χρήστος Παπαδόπουλος, υφηγητής |
1879 (Θ.Ε.) |
Παιδαγωγική (1 ΩΕ) |
|
|
1879-80 (Χ.Ε.) |
Παιδαγωγία [καθ’ ορισθησομένας ημέρας και ώρας] |
|
|
1880 (Θ.Ε.) |
Παιδαγωγία [καθ’ ορισθησομένας ημέρας και ώρας] |
|
Χρήστος Παπαδόπουλος, τακτικός καθηγητής |
1883 (Θ.Ε.) |
Παιδαγωγική (2ΩΕ)
|
|
|
1884-85 (Χ.Ε.) |
Παιδαγωγική (2ΩΕ) |
|
|
1884-85 (Θ.Ε.) |
Εξακολούθησις της γενικής Παιδαγωγικής και Διδακτικής (2ΩΕ) |
|
|
1891-92 (Χ.Ε.) |
Εν τω φιλολογικώ φροντιστηρίω παιδαγωγικάς ασκήσεις, ήτοι θεωρία και πράξις της Γυμνασιακής παιδαγωγίας (1ΩΕ) |
|
|
1892-93 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω παιδαγωγικώ φροντιστηρίω (1ΩΕ) Παιδαγωγική (1ΩΕ) |
|
|
1894-95 (Χ.Ε.) |
Παιδαγωγική (2ΩΕ) |
|
|
1897-98 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω παιδαγωγικώ φροντιστηρίω (1ΩΕ) |
|
|
1898-99 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω φροντιστηρίω (1ΩΕ) |
|
|
1899-1900 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω φιλοσοφικώ φροντιστηρίω (1 ΩΕ) |
|
|
1899-1900 (Θ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω φιλοσοφικώ φροντιστηρίω (1 ΩΕ) |
|
|
1900-1901 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω φιλοσοφικώ φροντιστηρίω (1ΩΕ) |
|
|
1900-1901 (Θ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω φιλοσοφικώ φροντιστηρίω (1ΩΕ) |
|
|
1901-1902 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω φιλοσοφικώ φροντιστηρίω (1ΩΕ) |
|
|
1902-1903 (Χ.Ε.) |
Ασκήσεις εν τω φιλοσοφικώ φροντιστηρίω (1ΩΕ) |
Πηγή: Ωρολόγια Προγράμματα Σπουδών Φιλοσοφικής Σχολής 1879-1903
Ο Χ. Παπαδόπουλος αντιλαμβάνεται την Παιδαγωγική ως επιστήμη και θεωρεί την Ψυχολογία, τη Λογική και την Ηθική βοηθητικές επιστήμες προς την πρώτη, γεγονός που τον εντάσσει στους οπαδούς της Ερβαρτιανής Παιδαγωγικής στην Ελλάδα. Κατά τον Χ. Παπαδόπουλο, η Παιδαγωγική ανήκει στις πρακτικές/ εφαρμοσμένες επιστήμες, ενώ χαρακτηρίζεται "πρακτική τεχνολογία".
Σε ό,τι αφορά στον τομέα της πρακτικής άσκησης των φοιτητών/ μελλοντικών εκπαιδευτικών, η συμβολή του Χ. Παπαδόπουλου είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς αναλαμβάνει παιδαγωγικές ασκήσεις στο Παιδαγωγικό Φροντιστήριο, οι οποίες περιστρέφονται γύρω από γενικότερα ζητήματα της Παιδαγωγικής και της Διδακτικής (Τα κατά την πρυτανείαν Παύλου Ιωάννου…, 1893, 212) και ασκεί τους φοιτητές στην ψυχολογική θεμελίωση των αρχών της Διδακτικής (Ευθύναι πρυτανείας Σ. Μαγγίνα…, 1899, 168). Κατά το ακαδημαϊκό έτος 1901-1902, έτος κατά το οποίο έχει παυθεί ο πρώτος καθηγητής Παιδαγωγικής, Δ. Ζαγγογιάννης, από τα καθήκοντά του και το μέλλον της Παιδαγωγικής επιστήμης φαντάζει αβέβαιο, ο Χ. Παπαδόπουλος εξακολουθεί να περιλαμβάνει ζητήματα Παιδαγωγικής και Διδακτικής στα φροντιστηριακά του μαθήματα (Ευθύναι πρυτανείας Σ. Μαγγίνα…, 1899, 92), στο πλαίσιο του Φιλοσοφικού Φροντιστηρίου.
Η συνεισφορά του Χ. Παπαδόπουλου στην εισαγωγή, ανάπτυξη και εξέλιξη της Παιδαγωγικής επιστήμης στην Ελλάδα υπήρξε καθοριστική. Υιοθετεί τις ιδέες του J. F. Herbart και προσπαθεί να τις μετακενώσει στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα. Με τον Χ. Παπαδόπουλο γίνεται το πέρασμα από τις αρχές του Νεοανθρωπισμού στα συστηματικά οργανωμένα στάδια της ερβαρτιανής θεωρίας. Αποτελεί με άλλα λόγια τη γέφυρα μεταξύ του νεοανθρωπιστή Ι. Πανταζίδη και του καθαρά ερβαρτιανού Δ. Ζαγγογιάννη.
Αριστείδης Σπαθάκης (1879): η αποτυχία μιας προσπάθειας αυτονόμησης της Παιδαγωγικής
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε και την αποτυχημένη προσπάθεια αυτονόμησης της Παιδαγωγικής από τον Αριστείδη Σπαθάκη (Στάμος, 1968, 20), τον Ιανουάριο του 1879, με την υποβολή αίτησης προς την κοσμητεία της Φιλοσοφικής Σχολής προκειμένου να διδάξει ως υφηγητής το μάθημα της Παιδαγωγικής[7]. Η τριμελής επιτροπή αποτελούμενη από τους Φ. Πυλαρινό, Φ. Ιωάννου και Ν. Κοτζιά[8], δεν κάνει δεκτή τη διατριβή του Α. Σπαθάκη προβάλλοντας το επιχείρημα ότι αυτή είχε δημοσιευτεί προηγουμένως στο περιοδικό σύγγραμμα που εξέδιδε ο Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός» και συστήνει στον υποψήφιο να ετοιμάσει άλλη διατριβή[9]. Την 6η Νοεμβρίου 1879 ο Α. Σπαθάκης παρουσιάζεται εκ νέου ενώπιον των καθηγητών της Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών σε προφορική δοκιμασία. Το θέμα που του ανατίθεται να παρουσιάσει έχει ως εξής: «Έκθεσις της σχέσεως της Παιδαγωγικής προς την Φιλοσοφίαν καθόλου». Μετά το πέρας της δοκιμασίας οι καθηγητές Φ. Πυλαρινός και Ν. Κοτζιάς εκφράζουν τη γνώμη ότι ο υποψήφιος «δεν έλυσε το θέμα, όπερ τω εδόθη» (Πρακτικά συνεδριάσεων καθηγητών Φιλοσοφικής Σχολής, 1879, 183). Αντίθετη άποψη διατυπώνουν οι καθηγητές Ι. Πανταζίδης, Κ. Παπαρρηγόπουλος, Αθ. Ρουσόπουλος και Α. Χρηστομάνος. Παρ’ όλα αυτά, όμως, η απόφαση, που λαμβάνεται κατά πλειοψηφία, είναι αρνητική (Πρακτικά συνεδριάσεων καθηγητών Φιλοσοφικής Σχολής, 1879, 184). Θα πρέπει στο σημείο αυτό να σημειώσουμε ότι ήδη από το 1875 ο Α. Σπαθάκης δημοσιεύει "Εγχειρίδιον Παιδαγωγικής προς χρήσιν των επιτετραμμένων την των παίδων αγωγήν", πριν ακόμα η Παιδαγωγική αποτελέσει αντικείμενο διδασκαλίας στη Φιλοσοφική Σχολή, στο οποίο η επίδραση από τους κλασικούς συγγραφείς είναι εμφανής.
Έτσι, παρακολουθώντας την πρώτη αποτυχημένη προσπάθεια αυτονόμησης της Παιδαγωγικής στο χώρο του Πανεπιστημίου Αθηνών γίνεται αντιληπτή η τάση που επικρατεί την περίοδο αυτή σχετικά με τη θέση των Παιδαγωγικών μαθημάτων στο Πρόγραμμα σπουδών του Πανεπιστημίου. Μια τάση που επικρατεί τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Αμερική και συνδέει αναπόσπαστα την Παιδαγωγική με την Φιλοσοφία (Woodring, 1975, 1-24).
Η περίοδος της αναδιοργάνωσης έχει ως αφετηρία της το 1896, έτος κατά το οποίο δημοσιεύεται η διατριβή του Δημητρίου Ζαγγογιάννη με τίτλο "Παιδαγωγούσα διδασκαλία, ήτοι έννοια και ουσιωδέσταται ταύτης απαιτήσεις" με την οποία διορίζεται υφηγητής της Παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο, αν και ποτέ δεν διδάσκει από τη θέση αυτή (Κατερέλου-Ζαπανιώτη, 1990)[10]. Στο σύγγραμμα αυτό οριοθετούνται οι έννοιες ‘παιδαγωγούσα διδασκαλία’ και ‘παιδαγωγούντα σχολεία’ και αναλύονται διεξοδικά οι όροι και οι προϋποθέσεις που καθιστούν την διδασκαλία ως τέτοια[11].
Το Μάιο του 1899, ύστερα από συζήτηση που προηγήθηκε στη Φιλοσοφική Σχολή σχετικά με την αναγκαιότητα ίδρυσης Έδρας της Παιδαγωγικής, ο υπουργός Παιδείας Α. Ευταξίας απευθύνει ερώτημα για κάλυψη της Έδρας της Παιδαγωγικής προς τη Φιλοσοφική Σχολή, η οποία προτείνει τον Δ. Ζαγγογιάννη για τη θέση του καθηγητή Παιδαγωγικής, επικαλούμενη την ευδόκιμη υπηρεσία του στα Γυμνάσια και στα Διδασκαλεία και τα πολλά φιλολογικά και παιδαγωγικά του έργα.
Στο πρώτο μάθημά του ο Δ. Ζαγγογιάννης προσδιορίζει το περιεχόμενο της Έδρας της Παιδαγωγικής (Ζαγγογιάννης, 1900, 181) κάνοντας εμφανές ότι την πρώτη θέση στην παιδαγωγική του θεωρία κατέχει η "Γενική Παιδαγωγική" (Ζαγγογιάννης, 1900, 179). Ο Δ. Ζαγγογιάννης συνδέει τη "Γυμνασιακή Παιδαγωγική" με τη "Γενική Παιδαγωγική". Πιστεύει ότι κάθε επιμέρους ζήτημα επιλύεται αναγόμενο σε γενικές και θεμελιώδεις αρχές της "Γενικής Παιδαγωγικής". Επιπλέον, συμφωνώντας με τις αρχές του J. F. Herbart θεωρεί αδύνατο να διαχωρίζει κανείς την Ηθική και την Ψυχολογία από τη διδασκαλία της "Γενικής Παιδαγωγικής".
Ο Δ. Ζαγγογιάννης, όμως, δεν αρκείται στη θεωρητική διδασκαλία της Παιδαγωγικής επιστήμης. Τη συνδέει άμεσα με την εκπαιδευτική πράξη (Ζαγγογιάννης, 1900, 181-182) και εξαίρει την αξία των υποδειγματικών διδασκαλιών στο πλαίσιο της παροχής παιδαγωγικής κατάρτισης στους φοιτητές της Φιλοσοφικής Σχολής και μέλλοντες εκπαιδευτικούς (Ζαγγογιάννης, 1900, 182). Ο τίτλος του μαθήματός του στο Πρόγραμμα σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής, κατά το ακαδημαϊκό έτος 1899-1900 "Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν, είτα δε Γενικήν Διδακτικήν", κάνει σαφή τη σύνδεση θεωρίας (Παιδαγωγική) και πράξης (Διδακτική).
Πίνακας 3:
Ωρολόγιο Πρόγραμμα μαθημάτων Δ. Ζαγγογιάννη (1899-1901)
Καθηγητής |
Ακ. Έτος |
Μάθημα |
||
|
Δημήτριος Ζαγγογιάννης, τακτικός καθηγητής της Γυμνασιακής Παιδαγωγικής |
1899-1900 (Χ.Ε.) |
Εισαγωγή εις την Παιδαγωγικήν, είτα δε Γενική Διδακτική (3 Ω/Ε) |
||
|
|
1899-1900 (Θ.Ε.) |
Συνέχεια και τέλος Γενικής Διδακτικής, είτα δε Γυμνασιακή Παιδαγωγική (3Ω/Ε) Παιδαγωγικό Φροντιστήριο καθ’ οριζομένην εκάστοτε ημέραν και ώραν |
||
|
|
1900-1901 (Χ.Ε.) |
Παιδαγωγικό Φροντιστήριο (1Ω/Ε) Γυμνασιακή Παιδαγωγική (3Ω/Ε) |
||
|
|
|
|
|
|
Πηγή: Ωρολόγια Προγράμματα Σπουδών Φιλοσοφικής Σχολής 1899-1901
Τα δύο τελευταία χρόνια της ακαδημαϊκής του θητείας, 1899-1901, ο Δ. Ζαγγογιάννης διδάσκει "Γυμνασιακή Παιδαγωγική" καθώς και υποδειγματικές διδασκαλίες διαφόρων μαθημάτων σε όλες τις τάξεις του Γυμνασίου με σκοπό τη διασάφηση και κατανόηση από τους φοιτητές των θεωριών της Γενικής Διδακτικής. Δοκιμαστικές διδασκαλίες από τους ίδιους τους φοιτητές δεν γίνονται την περίοδο αυτή, λόγω του γεγονότος ότι το Παιδαγωγικό Φροντιστήριο βρίσκεται ακόμα σε πρώιμο στάδιο (Τα κατά την πρυτανείαν Κωνσταντίνου Μητσόπουλου…, 1902, 129).
Στα 1901, όμως, έρχεται η απόλυση του Δ. Ζαγγογιάννη να φανερώσει ότι δεν έχει ωριμάσει ακόμα το αίτημα για παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών Μέσης Εκπαίδευσης στην ελληνική κοινωνία. Το αίτημα τίθεται πιο επιτακτικά και συζητείται σε μεγάλο εύρος λίγα χρόνια αργότερα (1904) στο "Πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο".
Το σημαντικό βήμα που είχε γίνει με τη σύσταση Έδρας Παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών αίρεται έπειτα από την απόφαση του υπουργού Παιδείας Σ. Στάη να απολύσει τον Δ. Ζαγγογιάννη από τη θέση του Καθηγητή και να καταργήσει την Έδρα γεγονός που αποδεικνύει ότι η οπισθοδρόμηση είναι πλέον "προ των Προπυλαίων". Ο νέος υπουργός Παιδείας εισάγει νέα φιλοσοφία και ακολουθεί διαφορετική εκπαιδευτική πολιτική από αυτήν του προκατόχου του.
Το Νοέμβριο του 1900, ο Σ. Στάης καταθέτει στη Βουλή νομοσχέδια μεταξύ των οποίων και το "Περί ιδρύσεως Διδασκαλείου της Μέσης Εκπαιδεύσεως". Από τη μελέτη της εισηγητικής έκθεσης του νομοσχεδίου αυτού φαίνεται ότι επιδιώκεται μετατόπιση του κέντρου βάρους από τη θεωρητική παιδαγωγική κατάρτιση[12] στην όσο το δυνατόν πληρέστερη πρακτική παιδαγωγική και διδακτική επάρκεια των μελλοντικών εκπαιδευτικών[13]. Για το λόγο αυτό, παράλληλα, ο Σ. Στάης διοργανώνει επιμορφωτικά σεμινάρια στην Αθήνα για τους εν ενεργεία εκπαιδευτικούς κατά τους θερινούς μήνες του 1900 και 1901[14], τα οποία αξιολογούνται αρνητικά από τον Δ. Ζαγγογιάννη.
Στα 1908 ο, για τρίτη φορά, υπουργός Παιδείας Σ. Στάης επαναφέρει το ζήτημα της ίδρυσης Διδασκαλείου Μέσης Εκπαίδευσης[15], το οποίο ιδρύεται, τελικά, το 1910 με πρώτο διευθυντή τον Νικόλαο Εξαρχόπουλο, και σκοπό να παράσχει στους λειτουργούς της μέσης βαθμίδας τη δέουσα θεωρητική παιδαγωγική μόρφωση και πρακτική άσκηση. Στο πρόγραμμα διδασκαλίας περιλαμβάνονται επτά μαθήματα και η διδασκαλία τους καλύπτει συνολικά 13 ώρες εβδομαδιαίως:
Πίνακας 4:
Πρόγραμμα μαθημάτων Διδασκαλείου Μέσης Εκπαίδευσης (1910)
|
Μάθημα |
Ώρες διδασκαλίας |
Ποσοστό (%) |
|
Ψυχολογία |
2 |
15,4 |
|
Ηθική |
1 |
7,7 |
|
Στοιχεία φυσιολογίας και σχολικής υγιεινής |
2 |
15,4 |
|
Παιδαγωγική |
4 |
30,8 |
|
Ιστορία της Παιδαγωγικής |
2 |
15,4 |
|
Διδακτική, γενική και ειδική |
1 |
7,7 |
|
Ερμηνεία της νομοθεσίας της Μ.Ε. |
1 |
7,7 |
|
Σύνολο |
13 |
100 |
Πηγή: ΒΔ. «Περί παιδαγωγικής μορφώσεως και δοκιμασίας των λειτουργών της Μέσης Εκπαιδεύσεως», Άρθρον 3.
Από τη μελέτη του παραπάνω Πίνακα είναι δυνατόν να διαπιστώσει κανείς το περιεχόμενο της παιδαγωγικής κατάρτισης που παρέχεται στους εκπαιδευτικούς της Μέσης Εκπαίδευσης την περίοδο αυτή. Διαπιστώνεται ότι η Ψυχολογία, η Ηθική, η Ιστορία της Παιδαγωγικής καθώς και ζητήματα διοίκησης της εκπαίδευσης (Ερμηνεία της νομοθεσίας) αποτελούν βάση για την παρεχόμενη παιδαγωγική κατάρτιση. Αντίθετα, η Διδακτική (γενική και ειδική) αντιπροσωπεύεται στο ωρολόγιο πρόγραμμα του Διδασκαλείου με 1ΩΕ. Σε ό,τι αφορά τον τομέα της πρακτικής άσκησης, πρέπει να αναφερθεί ότι προβλέπονται 2 ώρες ημερισίως για αυτήν.
Η περίοδος των αναζητήσεων, των θέσεων, των αντιθέσεων και της διερεύνησης του σχετικού προβληματισμού, ως προς ένα βαθμό, κλείνει με την θεσμοθέτηση του Διδασκαλείου Μέσης Εκπαίδευσης. Η στόχευση στην απαλλαγή της Μέσης Εκπαίδευσης από αμαθείς και ανίκανους εκπαιδευτικούς σταδιακά δημιουργεί τις προϋποθέσεις εκείνες, που καθιστούν σαφές ότι η παιδαγωγική κατάρτιση προσδίδει την ειδοποιό διαφορά μεταξύ του "ικανού δασκάλου" και του "καλού επιστήμονα". Η νέα περίοδος που ανοίγει, μετά το 1910, σηματοδοτείται, για τη Μέση Εκπαίδευση, από την ίδρυση αυτοτελούς Διδασκαλείου, το οποίο ενισχύει τον συγκεντρωτισμό του ελληνικού εκπαιδευτικού συστήματος καθώς ελέγχει απόλυτα τη βαθμίδα αυτή τόσο σε ποσοτικό όσο και σε ποιοτικό επίπεδο· η ανέλιξη των εκπαιδευτικών και η διακίνηση των ιδεών είναι πλέον πιο δύσκολη, γεγονός που μας οδηγεί στο να θεωρήσουμε την ενέργεια αυτή ως οπισθοδρόμηση ή και αναχρονισμό.
Η εισαγωγή, επομένως, της Παιδαγωγικής ως επιστήμης στην Ελλάδα, όπως διαφαίνεται από όσα παρουσιάστηκαν, γίνεται με αργούς ρυθμούς και με ιδιαίτερη διστακτικότητα, η οποία είναι δυνατόν να ερμηνευθεί ενταγμένη σε ένα ευρύτερο πλαίσιο μη ετοιμότητας ή απροθυμίας αποδοχής καινοτόμων παιδαγωγικών αντιλήψεων και προώθησης αντίστοιχων εκπαιδευτικών πρακτικών κατά την τελευταία εικοσιπενταετία του 19ου και τις αρχές του 20ου αιώνα.
"Αιτιολογική Έκθεσις επί του νομοσχεδίου «περί ιδρύσεως διδασκαλείου της μέσης εκπαιδεύσεως»", στο: Εκπαιδευτικά νομοσχέδια υποβληθέντα εις την Βουλήν των Ελλήνων υπό του υπουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Σ. Ε. Στάη κατά τον Νοέμβριον του 1908.
ΒΔ "Περί παιδαγωγικής μορφώσεως και δοκιμασίας των λειτουργών της Μέσης Εκπαιδεύσεως".
ΒΔ "Περί του Κανονισμού των ελληνικών σχολείων και γυμνασίων" της 31-12-1836/ 12-1-1837, ΦΕΚ 87/ 31-12-1836.
ΒΔ. "Περί εξετάσεων των ελληνοδιδασκάλων" της 18-10-1850, στο: Σ. Παρίση, Ανωτέρα και Μέση Εκπαίδευσις ήτοι συλλογή των διεπόντων την Ανωτέραν και Μέσην Εκπαίδευσιν Νόμων Β. Διαταγμάτων και Εγκυκλίων του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργού από του 1833-1884, Εν Αθήναις, 1884.
ΒΔ 18-10-1850 "Περί Ελληνοδιδασκάλων και Καθηγητών Γυμνασίων".
"Έκθεσις [του υπουργού Παιδείας Β. Κ. Νικολόπουλου] προς την Α.Μ. τον Βασιλέα περί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως", Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ.ΙΓ΄, αριθμ.558 (1-5-1865) και 559 (8-5-1865).
Ευθύναι πρυτανείας Σ. Μαγγίνα από 1 Σεπτεμβρίου 1897 μέχρι 31 Αυγούστου 1898 ήτοι τα κατά την πρυτανείαν αυτού πεπραγμένα μετά των κατά την παραλαβήν και την παράδοσιν αυτής εκφωνηθέντων λόγων, Εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου των καταστημάτων Ανέστη Κωνσταντινίδου, 1899.
Ζαγγογιάννης, Δ., Παιδαγωγούσα διδασκαλία, ήτοι έννοια και ουσιωδέσταται ταύτης απαιτήσεις, Διατριβή επί υφηγεσία του μαθήματος της Παιδαγωγικής, Εν Αθήναις, 1896.
Ζαγγογιάννης, Δ., "Λόγος εισιτήριος εις την Γυμνασιακήν Παιδαγωγικήν", Αθηνά, τόμ.ΙΒ΄, τχ.Α΄, Αθήνησι, 1900, σσ.177-204.
Κατερέλου-Ζαπανιώτη, Α., Δ. Κ. Ζαγγογιάννης (1860-1904): η συμβολή του στη Νεοελληνική Παιδαγωγική, (Αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή), Αθήνα: Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1990.
Μωραΐτης, Δ., Ιστορία της Παιδαγωγικής, Εν Αθήναις: τύποις Εκδοτικής Α.Ε., 1927.
Πανταζίδης, Ι., Γυμνασιακή Παιδαγωγική, Εν Αθήναις, 1889.
Πανταζίδης, Ι., Χρονικόν της πρώτης πεντηκονταετίας του Ελληνικού Πανεπιστημίου, Αθήνα 1889.
Πρακτικά συνεδριάσεων καθηγητών Φιλοσοφικής Σχολής, 1879.
Σπαθάκης, Α., «Περί του ηθικού χαρακτήρος της κατά Πλάτωνα παιδείας», Πλάτων, έτος Α΄, τχ.2, 30 Νοεμβρίου 1878, σσ.33-51.
Στάμος, Δ. Γ., "Σπαθάκης, Αριστείδης (1837-1897)", στο: Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια-Λεξικό, τόμ.Ε΄, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 1968.
Τα κατά την πρυτανείαν Ιωάννου Πανταζίδου τακτικού καθηγητού της Ελληνικής Φιλολογίας, πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1892-1893. Εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου Π. Δ. Σακελλαρίου, 1894.
Τα κατά την πρυτανείαν Κωνσταντίνου Μητσόπουλου πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1900-1901, Εν Αθήναις 1902.
Τα κατά την πρυτανείαν Παύλου Ιωάννου τακτικού καθηγητού της Ιατρικής, πρυτανεύσαντος κατά το ακαδημαϊκόν έτος 1891-1892, Εν Αθήναις: εκ του τυπογραφείου Π.Δ. Σακελλαρίου, 1893.
"Το νέον εκπαιδευτικόν σύστημα", Το άστυ, έτ.ΙΕ΄, περ.Β΄, αρ.3549, (26-9-1900), σ.1.
Χειρόγραφα Ωρολόγια Προγράμματα Μαθημάτων της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Woodring, P., "The Development of
Teacher Education", in: Kevin Ryan (ed.), Teacher Education. The
seventy-fourth Yearbook of the National Society for the study of education,
Chicago 1975, pp.1-24.
[1] Το ζήτημα της παιδαγωγικής κατάρτισης των
εκπαιδευτικών Μέσης Εκπαίδευσης στην Ελλάδα από το 1837 έως το 1910 αποτελεί
αντικείμενο της μελέτης μου, που εκπονείται στο πλαίσιο του Μεταπτυχιακού
Προγράμματος Σπουδών του Τμήματος Φιλοσοφίας - Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής
Σχολής του Α.Π.Θ.
[2] Η πραγματικότητα είναι διαφορετική· ο νόμος δεν τηρείται πιστά και για κάποια χρόνια το υπουργείο διορίζει τους επονομαζόμενους ‘βοηθούς’ προκειμένου να πληρωθούν οι κενές θέσεις των ελληνοδιδασκάλων και προάγει στη θέση του καθηγητή σχολάρχες και ελληνοδιδασκάλους ως ‘αναπληρωτές καθηγητές’. Πρβλ. στην Έκθεση του υπουργού Παιδείας Β. Κ. Νικολόπουλου, η οποία ανακοινώθηκε την 23η Οκτωβρίου 1863 και δημοσιεύθηκε δύο χρόνια αργότερα, το 1865. "Έκθεσις προς την Α.Μ. τον Βασιλέα περί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως", Εφημερίς των Φιλομαθών, έτ.ΙΓ΄, αριθμ.558 (1-5-1865) και 559 (8-5-1865).
[3] Το Πρακτικό του διορισμού του δεν σώζεται στο Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά η ημερομηνία διορισμού του αναγράφεται στους πίνακες του Παραρτήματος του έργου του Ι. Πανταζίδη, Χρονικόν της πρώτης πεντηκονταετίας του Ελληνικού Πανεπιστημίου, Αθήνα 1889.
[4] Ο Ι. Πανταζίδης πεθαίνει αιφνιδίως το Νοέμβριο του 1900, ενώ στο ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων της Φιλοσοφικής Σχολής προβλέπεται να διδάξει 4 ΩΕ.
[5] Τέτοια σεμινάρια οργανώθηκαν από τους H. Schiller, T. Ziller, K. V. Stoy και O. Frick στη Γερμανία, προκειμένου να μετατρέψουν την παιδαγωγική θεωρία σε πράξη. Πρβλ. Δ. Μωραΐτης, Ιστορία της Παιδαγωγικής, Εν Αθήναις: τύποις Εκδοτικής Α.Ε., 1927, σσ.184-185.
[6] Ο Χ. Παπαδόπουλος στις 27 Απριλίου 1878 διορίζεται υφηγητής της Φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ενώ παράλληλα διευθύνει το επί νέων βάσεων ιδρυθέν Διδασκαλείο Αθηνών. Στις 17 Σεπτεμβρίου 1880 διορίζεται έκτακτος καθηγητής της Φιλοσοφίας και στις 24 Σεπτεμβρίου του ίδιου έτους επίτιμος καθηγητής της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο, ως διάδοχος του Φ. Ιωάννου. Την 6η Φεβρουαρίου του επόμενου χρόνου διορίζεται τακτικός καθηγητής.
[7] Το θέμα της υπό υφηγεσία διατριβής του είχε τον τίτλο: «Περί του ηθικού χαρακτήρος της κατά Πλάτωνα παιδείας». Η πραγματεία αυτή δημοσιεύτηκε στην Αθήνα από το τυπογραφείο του "Παρνασσού" στα 1878 και αναδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Πλάτων (έτος Α΄, τχ.2, 30 Νοεμβρίου 1878, σσ.33-51).
[8] Από την ειδικότητα των καθηγητών που η σχολή όρισε ως αρμόδιους να αποφανθούν για την διατριβή του Α. Σπαθάκη, γίνεται αντιληπτό ότι η Παιδαγωγική θεωρείται και αντιμετωπίζεται ως τμήμα της Φιλοσοφίας.
[9] Λίγες ημέρες αργότερα σε συνεδρίασή της η Φιλοσοφική Σχολή προκειμένου να αποφασίσει για την αίτηση του διδάκτορα της Φιλοσοφικής Αθηνών Π. Καββαδία με την οποία ζητούσε να διδάξει ως υφηγητής το μάθημα της ιστορίας της καλλιτεχνίας και ειδικότερα την ιστορία της πλαστικής, παραβλέπει το γεγονός ότι ο υποψήφιος διδάκτωρ Π. Καββαδίας είχε παρουσιάσει τη διατριβή του και στο Ινστιτούτο της Ρώμης και στην Γερμανική Σχολή Αθηνών, βλ. Πρακτικά συνεδριάσεων καθηγητών Φιλοσοφικής Σχολής, 1879.
[10] Τα επιχειρήματα της Α. Κατερέλου-Ζαπανιώτη ενισχύω στην υπό εκπόνηση μεταπτυχιακή μου εργασία.
[11] Τέτοιοι όροι και προϋποθέσεις είναι: το ενδιαφέρον, η αφομοίωση, η αυτενέργεια και η συγκέντρωση των μαθημάτων. Πρβλ. Δ. Ζαγγογιάννης, Παιδαγωγούσα διδασκαλία, ήτοι έννοια και ουσιωδέσταται ταύτης απαιτήσεις, Διατριβή επί υφηγεσία του μαθήματος της Παιδαγωγικής, Εν Αθήναις, 1896.
[12] Ο Αθανάσιος Ευταξίας φαίνεται να στηρίζει την όσο το δυνατόν πληρέστερη θεωρητική παιδαγωγική κατάρτιση με την ίδρυση έδρας Παιδαγωγικής [η θεωρητική παιδαγωγική μόρφωση παρέχεται στο Πανεπιστήμιο]· η πρακτική παιδαγωγική κατάρτιση είναι δυνατή μόνο σε πρότυπο Λύκειο [μετά τη φοίτηση στο Πανεπιστήμιο].
[13] Ο Σ. Στάης εμφανίζεται θιασώτης της πρακτικής παιδαγωγικής κατάρτισης. Η φίλα προσκείμενη εφημερίδα Το άστυ αναφέρει χαρακτηριστικά: «…Η ριζική μεταρρύθμισις, την οποία εισήγαγεν ο υπουργός της παιδείας κ. Στάης εις το πρόγραμμα των μαθημάτων της μέσης και κατωτέρας εκπαιδεύσεως, παρουσιάζει σπουδαίον βήμα της επί το πρακτικώτερον μετατροπής του κρατούντος εν Ελλάδι οικτρού εκπαιδευτικού συστήματος. Έως τώρα επιστεύετο, ότι ο όγκος των βιβλίων, η πλημμύρα των ωρών της διδασκαλίας, αυτή κατήρτιζε τους μαθητάς πανσόφους και παντογνώστας, όσον δε περισσοτέρας ώρας την εβδομάδα διδάσκονται οι Ελληνόπαιδες, επί τοσούτον αι γνώσεις των πλουτίζονται και η γραμματική των μόρφωσις τελειοποιείται…». Πρβλ. "Το νέον εκπαιδευτικόν σύστημα", Το άστυ, έτ.ΙΕ΄, περ.Β΄, αρ.3549, (26-9-1900), σ.1.
[14] Το 1900 κλήθηκαν στην Αθήνα οι εν ενεργεία ελληνοδιδάσκαλοι και καθηγητές προκειμένου να ακούσουν παιδαγωγικά μαθήματα. Όσοι προσήλθαν διαιρέθηκαν σε τρία τμήματα: στο πρώτο δίδαξε ο Δ. Ζαγγογιάννης, Καθηγητής Παιδαγωγικής στο Πανεπιστήμιο, στο δεύτερο ο Φ. Γεωργαντάς, Γενικός Επιθεωρητής της Δημοτικής Εκπαίδευσης και στο τρίτο ο Χαρίσιος Παπαμάρκου, Διευθυντής του Διδασκαλείου Αθηνών. Τα σεμινάρια αυτά επαναλήφθηκαν και την επόμενη χρονιά.
[15] Βλ. "Αιτιολογική Έκθεσις επί του νομοσχεδίου «περί ιδρύσεως διδασκαλείου της μέσης εκπαιδεύσεως»", στο: Εκπαιδευτικά νομοσχέδια υποβληθέντα εις την Βουλήν των Ελλήνων υπό του υπουργού των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Σ. Ε. Στάη κατά τον Νοέμβριον του 1908.