ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΩΝ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΩΝ: ΑΞΙΕΣ, ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΘΕΜΑΤΑ.

ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ

ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ.

 

 

Δρ. Άλκηστις ΒΕΡΕΒΗ

Ερευνήτρια - Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας

 

 

 

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

 

Η έρευνα αναφέρεται στην Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση και ειδικότερα στη δι­δασκαλία του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών την περίοδο 1950-1982. Σκοπός μας είναι να διερευνή­σουμε αν στοιχεία του αξιακού συστήματος που ανιχνεύονταν στην κοινωνική και μη διδακτική δράση των διδασκόντων (αρθρογραφία και Υπομνήματα Φιλοσοφικής Σχολής) εντοπίζονται ως θέματα στα σχετικά συγγράμματα των Καθηγητών της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας, που μελετούσαν οι φοιτητές. Ειδικότερα ερευνητικά ερωτήματα είναι τα εξής: α) Ποιες από τις αξίες που απαντούν σε συγγραφικό έργο των διδασκόντων που δεν προορίζεται για φοιτητική χρήση εμφανίζονται ως θέματα ή έννοιες στα συγγράμματα; β) Ποια θέματα εμφανίζονται συχνότερα; γ) Ποιοι συνδυασμοί θεμάτων-εννοιών εμφανίζονται και ποιοι εμφανίζονται συχνότερα;

Αναλύθηκαν 34 πανεπιστημιακά συγγράμματα που κάλυπταν το 36,5% της συχνότητας διδασκαλίας του μαθήματος. Οι γενικές κατηγορίες ανάλυσης βασίστηκαν στις έννοιες που προέκυψαν από τη μελέτη της ιστορικής πορείας της Φιλοσοφικής και της αρθρογραφίας των Καθηγητών της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας. Από την έρευνα προκύπτει η σύγκλιση της κοινωνικής-μη διδακτικής δράσης των καθηγητών (αρθρογραφία, Υπομνήματα) με τη διδακτική τους δραστηριότητα.

 

ABSTRACT

 

This paper discusses University teaching and more specifically the teaching of Classics (Greek Language and Literature) at the School of Philosophy of the University of Athens during the period 1950-1982. We investigate how scientists’ values mentioned in texts (papers or books) not used as university textbooks, or values indicated in the “Memoranda of the School” concerning educational reform in Secondary Education, are “traced” in the format of topics at the university textbooks. 34 undergraduate university textbooks were chosen for content analysis. We examined them in order to determine how issues and values in the aforesaid “non-university” texts converge at the issues presented in the university textbooks. We were also interested in the frequency of the topics presented in the textbooks and any possible combinations of these issues. The findings suggest that, generally speaking, Professors’ works not used for teaching purposes and the “Memoranda of the School” refer to issues that are also addressed in their university textbooks.

 

 

Η έρευνα στην οποία θα αναφερθούμε αφορά τη διδασκαλία του μαθήματος της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών την περίοδο 1950-1982. καλύπτει δηλαδή τα χρόνια από το τέλος περίπου του εμφυλίου πολέμου ως την ψήφιση του νόμου-πλαισίου για τα ΑΕΙ. Σκοπός της εισήγησης είναι να διερευνήσουμε αν στοιχεία του «αξιακού συστήματος» που εντοπίζονται στη μη διδακτική δράση των διδασκόντων ανιχνεύονται ως θέματα στα συγγράμματα των Καθηγητών τα οποία μελετούσαν την περίοδο αυτή οι φοιτητές της συγκεκριμένης Σχολής. Αυτά τα στοιχεία του «αξιακού συστήματος» αντλήθηκαν αποκλειστικά από τα Υπομνήματα της Φιλοσοφικής Σχολής και από την αρθρογραφία των Καθηγητών, και τούτο αποτελεί ένα από τα όρια της έρευνάς μας ως προς την πλήρη αποτύπωση των εννοιών που αφορούν αξίες. Γι’ αυτό και ο όρος «αξιακό σύστημα» χρησιμοποιείται συμβατικά. Ειδικότερα, λάβαμε υπόψη τις Ανακοινώσεις της Φιλοσοφικής Σχολής και τα Υπομνήματά της (του 1959 και του 1964) καθώς και τις απόψεις της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων, όπως διατυπώθηκαν στις έκτακτες και τακτικές συνελεύσεις τους και δημοσιεύθηκαν στο περιοδικό Πλάτων (για τα αναλυτικά στοιχεία βλ. στις βιβλιογραφικές αναφορές). Όσον αφορά την αρθρογραφία των διδασκόντων, λάβαμε υπόψη το σύνολο των άρθρων τους που κατά το διάστημα 1950-1982 δημοσιεύτηκαν στις Επιστημονικές Επετηρίδες της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, στους Επίσημους Λόγους και στα περιοδικά Πλάτων και Παρνασσός.

 

Η ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΥΠΟΜΝΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

 

Αν και το περιεχόμενο των προαναφερθέντων κειμένων είναι αρκετά γνωστό στους ιστορικούς της εκπαίδευσης, θα υπενθυμίσουμε συνοπτικά ορισμένα στοιχεία που θα μας χρησιμεύσουν προκειμένου να απαντήσουμε στα ερευνητικά μας ερωτήματα.

Από την αρθρογραφία των καθηγητών της Κλασικής Φιλολογίας στα συγκεκριμένα περιοδικά αναδεικνύεται η σημασία της κλασικής παιδείας: η κλασική μόρφωση συνέχει το έθνος χάρη σε αξίες που προβάλλει, όπως τη φιλοπατρία και τη σφυρηλάτηση της εθνικής συνείδησης ή την αφοσίωση στη θρησκεία, ενώ παράλληλα μέσω της γλωσσικής συνέχειας πιστοποιείται η ενότητα του Ελληνισμού. Από την άλλη η κλασική παιδεία αναφέρεται συχνά στο «διαχρονικό» και «υπερτοπικό» άνθρωπο προσδίδοντας οικουμενική διάσταση στη θεώρηση του κόσμου. Η οικουμενική αυτή προσέγγιση επιβεβαιώνεται και από ορισμένες θεμελιώδεις ηθικές αξίες που απαντούν στα κλασικά κείμενα (αρετή, ηθική, ευσέβεια, κλπ.). Παράλληλα μέσα από την αρχαιοελληνική γραμματεία μπορεί κανείς να προσδιορίσει το πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον που ενδείκνυται για την ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου ανθρώπου: η δικαιοσύνη, η αιδώς, ο σεβασμός στο νόμο και ο «θείος φόβος» μπο­ρούν να περιφρουρήσουν το δημοκρατικό πολίτευμα και να διασφαλίσουν τη συνοχή και τη σταθερότητα της κοινωνίας. (Στην προσέγγιση αυτή η σύγκρουση και το κοινωνικό αίτημα, αν και δεν παραγνωρίζονται, δεν προβάλλονται τόσο εμφατικά. αυτό  ίσως οδηγούσε το μεταγενέστερο μελετητή σε μια φονξιοναλιστική ερμηνεία της κοινωνίας (Blackledge & Hunt, 1995, σ. 95, 105, 151). Θα πρέπει όμως να είμαστε επιφυλακτικοί όταν εφαρμόζονται μεταγενέστερα ερμηνευτικά σχήματα και θεωρίες σε καταστάσεις που απέχουν από το χωροχρονικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύχθηκαν οι συγκεκριμένες θεωρίες.)

Αρκετές από τις προαναφερθείσες έννοιες που εμφανίζονται στην αρθρογραφία των διδασκόντων απαντώνται και στα Υπομνήματα της Φιλοσοφικής Σχολής σχετικά με τις μεταρρυθμίσεις στη Μέση Εκπαίδευση (π.χ. η σημασία της θρησκευτικής και εθνικής συνείδησης και η αξία της γλωσσικής παράδοσης) απηχώντας κάποιες φορές απόψεις του λεγόμενου «μεταπολεμικού συντηρητικού εκπαιδευτικού ρεύματος» (Χαραλάμπους, 1990, σ.52-69). πρόκειται πάντως για ένα ρεύμα που μετά το 1957 φαίνεται να προχωρεί σε επανατοποθετήσεις «κάτω από το βάρος εντυπωσιακών επιστημονικών επιτευγμάτων, όπως ήταν η εκτόξευση του δορυφόρου Σπούτνικ» (Χαραλάμπους, 1990, σ.67), κι αυτό θα πρέπει να συνεκτιμάται στις ερμηνευτικές μας απόπειρες. Επισημαίνουμε τέλος ότι ορισμένες από τις έννοιες που απαντούν στα κείμενα αυτά συνάδουν με τους σκοπούς του Πανεπιστημίου (π.χ. εθνικό), όπως είχαν διατυπωθεί από την ίδρυσή του (Δημαράς, 1987, σ. 36-43).

Αν και τα χρονικά περιθώρια στο πλαίσιο μιας εισήγησης είναι περιορισμένα θα αναφέρω εντελώς ενδεικτικά ορισμένα παραθέματα από τα προαναφερθέντα άρ­θρα και Υπομνήματα:

*       «Ως ο Αισχύλος και ο Ηρόδοτος, ούτω και ο Πίνδαρος κατανυκτικώ τινι μετεωρισμώ πνεύματος και ψυχής θεάται από υψηλής και ακτινοβόλου σκοπιάς χαίρων τε και αγαλλόμενος τους Πανέλληνας ηνωμένους και αδιασπάστους όντας και εν απολύτω προς αλλήλους συμπνοία διεξάγοντας υπέρ της μεγάλης αυτών και κοινής πατρίδος, της Ελλάδος, ωραίους αγώνας και άθλους» (Μερεντίτου, 1973-1974, σ. 772).

*       Η κλασική μόρφωση είναι εκείνη που «συνέχει την εις τρεις και πλέον χιλιετηρίδας απλουμένην εθνικοπνευματικήν της ενότητα» και «ενώνει την Ελλάδα με την κοινότητα των εθνών τα οποία ανάγουν την πατρότητα του πολιτισμού των εις τους Έλληνας πρωτοπόρους» (Βουρβέρη, 1964, σ.546).

*       «Και αληθώς, εν τίνι εκδηλώσει του βίου, του τε βυζαντινού και του νεωτέρου ελληνισμού, δεν φαίνεται ο Έλλην στοιχών προς τας αναλλοιώτους και αειζώους αρχάς και αξίας, τας ορισθείσας υπό των αρχαίων Ελλήνων: Την προς την θρησκείαν αφοσίωσιν, την προς την πατρίδα και την ελευθερίαν μέχρις αυτοθυσίας αγάπην, τον προς τα γράμματα, τας τέχνας και την πρόοδον ζήλον, το απέχεσθαι των κατακτητικών αγώνων, το αμύνεσθαι της πατρίδος απειλουμένης [...] ταύτα πάντα [...] υπαγόρευσαν οι Αρχαίοι Έλληνες εις τους απογόνους αυτών, [...] ώστε ταύτα να αποτελώσι κοινά γνωρίσματα σύμπαντος του μακραίωνος της φυλής βίου» (Κορρέ, 1965, σ.26).

*       «Η ιδέα της ελευθερίας είναι ελληνική. Η ιδέα αυτή μαζί με την ιδέαν της ισότητος ιδία έναντι του νόμου, αποτελούν το βασικόν περιεχόμενον μιας άλλης ιδέας, της δημοκρατίας. Η ιδέα αυτή είναι επίσης ελληνική. Και είναι παλαιοτάτη. Τα πρώτα αναπτύγματα αυτής της ιδέας δυνάμεθα να σπουδάζωμεν ήδη εις τον Ησίοδον» (Τζαννετάτου, 1968, σ.371).

*       «Αν διετηρήθησαν οι Έλληνες, διετηρήθησαν, διότι από της αρχαίας εποχής μια ειδική παιδεία επότιζε την ψυχήν των. Αι μεγάλαι ημέραι της Φυλής απέμειναν φωτεινόν σύμβολον» (Υπόμνημα της Φιλοσοφικής Σχολής, 1958-1959, σ. 570).

*       «Η Εταιρεία Ελλήνων Φιλολόγων αντιτίθεται εξ ολοκλήρου κατά της εισαγωγής μεταφράσεως εις τα σχολεία. Δι΄ αυτής θα επέλθη πλήρης αποκοπή από την ελληνικήν παιδευτικήν και χριστιανικήν παράδοσιν [...] Θα εισαχθή με τας μεταφράσεις εις τα σχολεία η οκνηρία της σκέψεως, η ακρισία και η ραστώνη. Εκτός τούτου διά της χρήσεως των μεταφράσεων θα διαστρεβλωθή και το γλωσσικόν αίσθημα των μαθητών» (Αι γνώμαι της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων, 1958, σ. 31).

 

Βέβαια τα παραθέματα λόγω του αποσπασματικού τους χαρακτήρα δεν μας μεταφέρουν ολοκληρωμένα τη συλλογιστική και τη διάρθρωση της επιχειρηματολογίας που προβάλλεται στα Υπομνήματα και την αρθρογραφία. Ωστόσο θα υπεν­θυμίσουμε ότι σκοπός της εισήγησης δεν είναι να ανασυνθέσουμε ένα σύστημα αξιών με βάση τα Υπομνήματα και την αρθρογραφία. Εκείνο που ενδιαφέρει είναι αν αξίες που εμφανίζονται στα Υπομνήματα και στην ευρύτερη εργογραφία των Καθηγητών αναδεικνύονται ως θέματα στα συγγράμματα που μελετούν οι φοιτητές.

 

ΤΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΑ ΣΥΓΓΡΑΜΜΑΤΑ

 

Τα ειδικά ερευνητικά μας ερωτήματα είναι τα εξής: α) ποιες από τις αξίες που απαντούν σε συγγραφικό έργο των διδασκόντων που δεν προορίζεται για φοιτητική κυρίως χρήση (αρθρογραφία, Υπομνήματα) εμφανίζονται ως θέματα ή έννοιες στα συγγράμματα, β) ποια θέματα εμφανίζονται συχνότερα, γ) ποιοι συνδυασμοί θεμάτων-εννοιών εμφανίζονται και ποιοι εμφανίζονται συχνότερα.

Για τους σκοπούς της έρευνας αναλύθηκαν 34 πανεπιστημιακά συγγράμματα που κάλυπταν το 36,5% της συχνότητας διδασκαλίας του μαθήματος. Ως μέθοδος επιλέχθηκε η ανάλυση περιεχομένου και οι κατηγορίες ανάλυσης βασίστηκαν στις έννοιες και τα θέματα που προέκυψαν από τη μελέτη της ιστορικής πορείας της Φιλοσοφικής, των Υπομνημάτων της και της αρθρογραφίας των Καθηγητών της Αρ­χαίας Ελληνικής Φιλολογίας.

Η ενασχόλησή μας με θέματα και έννοιες που εμφανίζονται στα συγγράμματα αντί των αξιών οφείλεται καταρχήν στο γεγονός ότι η κλασική φιλολογία ως επι­στήμη δεν στοχεύει σε αξιολογικές κρίσεις (Weber, 1989, σ.14), δεν αποσκοπεί δη­λαδή στο να υποδείξει το σπουδαίο ή το αξιόλογο, καθώς αυτό προσδιορίζεται με προσωπικά ή κοινωνικά κριτήρια (Weber, 1989, σ.112, 113  και Weber, 1983, σ.206). Οι διδάσκοντες παρέχουν στοιχεία και ερευνητικά μέσα, αλλά δεν επιδιώκουν κατ’ ανά­γκη την επιστημονική στήριξη πρακτικών τοποθετήσεων (Weber, 1989, σ.122 και Weber, 1972, σ.73, 67-68).  Άλλωστε από την πιλο­τική ανάλυση των συγγραμμάτων που διενεργήσαμε για να ελέγξουμε αν οι έννοιες προβάλλονται θετικά ή αρνητικά, αν δηλαδή λανθάνει στα συμφραζόμενα «αξιακός χαρακτήρας», φάνηκε ότι: (i) τα θέματα - έννοιες αρκετές φορές αναδεικνύονται μέσα από τα ίδια τα πραγματολο­γικά στοιχεία. επομένως υπόκεινται στους περιορισμούς που θέτει το περιεχόμενο του επιστημονικού αντικειμένου που ερευνάται, (ii) το ίδιο θέμα μπορεί να προβάλλεται άλλοτε θετικά, άλλοτε αρνητικά και άλλοτε ουδέτερα. Επομένως θέμα και αξία δεν ταυτίζονται.

Συνεκτιμήσαμε ωστόσο ότι η ερευνητική οπτική ενδέχεται να ενέχει αξιακό χαρακτήρα με την έννοια ότι ο ερευνητής είναι πιθανότερο να ασχολείται με εκείνο που πιστεύει ότι αξίζει πολιτιστικά. Αυτό σημαίνει ότι στους όρους, τις έννοιες και τα θέματα που αναφέρονται είναι πιθανό να λανθάνουν κρίσεις για τη σπουδαιότητα ενός ζητήματος δίνοντας μια κατεύθυνση στην επιστημονική εργασία, χωρίς όμως να τεκμαί­ρεται αυτομάτως η θετική ή αρνητική στάση του γράφοντος (Weber, 1987, σ.33, Weber, 1972, σ.83, 84 και Runciman, 1972, σ.37, 50).

 

Στην έρευνα εφαρμόστηκε η ποιοτική ανάλυση περιεχομένου γιατί μας ενδιέ­φερε κυρίως η παρουσία ή η απουσία των στοιχείων, ενώ οι κατηγορίες δεν ήταν αυ­στηρά τυποποιημένες σύμφωνα με κάποια εξω­τερικά στοιχεία αναφοράς, αλλά δια­μορφώθηκαν με βάση τη λειτουργικότητά τους (Berelson, 1971, σ. 119-126). Η πο­σοτική ανάλυση χρησιμοποιήθηκε για τη μέτρηση της συχνότητας εμφάνισης των θεμάτων.

Ως μονάδα ανάλυσης χρησιμοποιήθηκε το «θέμα» (Berelson, 1971, σ. 138-140 και Carney, 1972, σ.159-167), το οποίο το διαιρέσαμε σε υποκατηγορίες που το οριοθετούσαν: κάθε θέμα προσδιορίστηκε - οριοθετήθηκε με βάση ορισμένες λέξεις (π.χ. θρησκεία, μοίρα, θεοί, κ.ο.κ). Όταν εμφανίζονταν λέξεις ή έννοιες σχετι­κές με αυτές τις λέξεις, θεωρούσαμε ότι απαντά το θέμα (π.χ. θρησκευτική συνείδηση) και το καταγράφαμε. Ως μονάδα περιεχομένου-μέτρησης επιλέξαμε την παράγραφο.

Οι ενστάσεις που μπορεί να διατυπωθούν για την αξιοποίηση της μεθόδου στο συγκεκριμένο πλαίσιο συνιστούν και τα όρια της έρευνάς μας: καταρχήν με τη μέ­θοδο αυτή εξισώνονται έννοιες και καταμετρούνται στοιχεία που μπορεί να έχουν αποκλειστικά πληροφοριακό χαρακτήρα. Ύστερα, μια έννοια-θέμα συχνά απορρέει ή «ανα­συντίθεται» από τα συμφραζόμενα και το πλαίσιο της επικοινωνίας και όχι από λέξεις ενδεικτικές εννοιών. Μια τρίτη αντίρρηση θα ήταν ότι το ίδιο το εξεταζόμενο κλα­σικό έργο πραγματεύεται ενδεχομένως συγκεκριμένες έννοιες ή θέματα και έτσι η «διάκριση» του κλασικού συγγραφέα από τον επιστήμονα-συγγραφέα στα συγγράμ­ματα που αναλύθηκαν δεν είναι πάντα εφικτή. Μια τέταρτη είναι ότι δύο παράγραφοι που ασχολούνται με την ίδια έννοια από αντίθετη οπτική (π.χ. υπεράσπιση μιας έν­νοιας ή επίκρισή της) υπάγονται στην ίδια κατηγορία χωρίς να δηλώνεται η διαφορο­ποίηση αυτή. Ωστόσο επιλέχθηκε η ανάλυση περιεχομένου, καθώς η μέθοδος αυτή διευκολύνει τις συγκρίσεις μεταξύ στοιχείων, κειμένων ή άλλων μορφών επικοινωνίας.

Τα αποτελέσματα που προέκυψαν από την έρευνα εμφανίζονται συνοπτικά στον παρακάτω πίνακα:

 

Πίνακας 1.

Κατανομή παραγράφων που αναφέρονται σε θέματα-έννοιες

ως προς τη συχνότητα εμφάνισής τους στα συγγράμματα που μελετώνται

 

α/α

Θέματα- Έννοιες

συχνότητα

σχετική συχνότητα (%)

1

θρησκευτική συνείδηση, θρησκεία, μοίρα

1123

29,3

2

ηθικές αξίες

1052

27,5

3

εθνική συνείδηση

1044

27,3

4

συγκεντρωτικός τρόπος διαχείρισης της εξουσίας

549

14,3

5

πολιτισμός

491

12,8

6

δημοκρατικός τρόπος διαχείρισης της εξουσίας, συλλογικότητα, ατομικότητα

435

11,4

7

παράδοση

365

9,5

8

υψηλή κοινωνική στάθμη

310

8,1

9

οικουμενικότητα

179

4,7

10

χαμηλή κοινωνική στάθμη

116

3

 

 

Όπως φαίνεται από τον Πίνακα 1 ζητήματα σχετικά με τη θρησκεία, τη μοίρα ή το θάνατο και με ηθικές αξίες (π.χ. αρετή, ευορκία, τιμή, ευεργεσία, κλπ) εμφανί­ζονται συχνότερα καλύπτοντας ποσοστά 29,3% και 27,5% αντίστοιχα επί του συνό­λου των παραγράφων που αναλύθηκαν. Τα θέματα αυτά προβάλλονται ήδη από τα πρώτα κείμενα της αρχαιοελληνικής γραμματείας (όπως για παράδειγμα, στα ομη­ρικά κείμενα, όπου οι θεοί παρουσιάζονται στο έπακρο ανθρώπινοι) (De Romilly, 1988, σ.34). παράλληλα σε έργα κλασικών συγγραφέων, όπως του Πλάτωνα, του Αι­σχύλου ή του Πλουτάρχου αναδεικνύονται έννοιες που απαντούν και σε μεταγενέ­στερους  Χριστιανικούς συγγραφείς, όπως η ευσέβεια, η αρετή, η αιδώς, κ.λπ.

Πρόκειται για θέματα που, όπως είδαμε, εμφανίζονται στην ευρύτερη αρθρογραφία των διδασκόντων, ενώ και στα Υπομνήματα της Φιλοσοφικής Σχολής γίνο­νται αναφορές στα ιδανικά του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού και σε έν­νοιες της ηθικής. (Θα πρέπει ωστόσο να επισημάνουμε –και τούτο ισχύει για όλες τις κατηγορίες ότι σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχουν διαφο­ροποιήσεις στη σχέση σημαίνο­ντος και σημαινόμενου μεταξύ των κειμένων των κλασικών συγγραφέων, της αρθρογραφίας και των Υπομνημάτων που μελετήθηκαν λόγω της χρονικής απόστασης που υπάρχει ανάμεσα στα κείμενα αυτά.)

Εξίσου υψηλή συχνότητα εμφάνισης διαπιστώνουμε και στα θέματα που συν­δέονται με τη φιλοπατρία και ό,τι θα εντάσσαμε σήμερα στον όρο «εθνική συνεί­δηση». Η συχνότητα αυτή θα μπορούσε να αποδοθεί μερικώς στο περιεχόμενο των κλασικών κειμένων, καθώς αρκετά έργα της αρχαιοελληνικής γραμματείας έχουν ως θεματικό τους κέντρο ή αφετηρία τον Τρωικό ή τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Πρό­κειται για έννοιες που πραγματεύονται και οι διδάσκοντες στην αρθρογραφία τους, ενώ και στα Υπομνήματα της Φιλοσοφικής Σχολής είχε επισημανθεί η σημασία του εθνικού προσανατολισμού της Μέσης Εκπαίδευσης, που θα μπορούσε να διασφαλι­στεί, μεταξύ άλλων, με την προάσπιση της κλασικής και γλωσσικής παράδοσης. Τα τρία προαναφερθέντα θέματα παρουσιάζουν τα υψηλότερα ποσοστά (πάνω από 25%) και κυμαίνονται περίπου στο ίδιο επίπεδο ως προς τη συχνότητά τους.

Αντίθετα, τα ποσοστά των πέντε επόμενων κατηγοριών κινούνται ανάμεσα στο 8% και το 14%. Παράγραφοι που ενέχουν τη σημασία της πειθαρχίας, της ευταξίας ή ενός συγκεντρωτικού τρόπου διαχείρισης της εξουσίας καλύπτουν το 14,3%. Και εδώ θα πρέπει να υπενθυμίσουμε το χαρακτήρα και τη μορφή της αρχαίας ελληνικής κοινωνίας ιδιαίτερα πριν από τον 5ο αι. π.Χ., αλλά και τις διαφορετικές έννοιες που μπορεί να εμπεριέχονται σε λέξεις-κλειδιά που χρησιμοποιήθηκαν, όπως στις λέ­ξεις «νόμος», «τάξη» ή «άριστη πολιτεία» (Πόππερ, 1982, σ.160, 297).

Το σχετικά υψηλό ποσοστό (12,8%) της επόμενης κατηγορίας, του πολιτισμού, πρέπει να αποδοθεί στην ένταξη των θεμάτων που αναφέρονται σε ζητήματα εκπαίδευσης και τέχνης σε αυτή την κατηγορία.

Στην 6η θέση ως προς τη συχνότητά τους βρίσκονται οι παράγραφοι που αφο­ρούν ζητήματα συλλογικότητας, συμμετοχής στα κοινά και γενικότερα ενός δημο­κρατικού τρόπου διαχείρισης της εξουσίας. Στην κατηγορία αυτή έχουν ενταχθεί πα­ράγραφοι που πραγματεύονται έννοιες σχετικές με την κοινωνία και την πόλη (πρβλ. Πόππερ, 1991, σ.90, 193, 209-216, 290-291).

Στην 7η θέση συναντούμε με ποσοστό 9,5% παραγράφους που αναφέρονται σε θέματα παράδοσης. Αν και μεταγενέστερα στον όρο αυτό αρκετοί εντάσσουν και ζητήματα σχετικά με τη θρησκευτική ή/ και την εθνική συνείδηση, τα αντίστοιχα στοιχεία κατά την ανάλυση των συγγραμμάτων έχουν ενταχθεί στις ομώνυμες κατη­γορίες. Έτσι, το ποσοστό 9,5% αντιστοιχεί σε παραγράφους που πραγματεύονται θέ­ματα όπως οικογένεια, γάμος, φιλοξενία, θεσμοί, πρόγονοι, μυθική παράδοση, μυθο­λογία, κ.λπ. Γενικότερα πάντως η έννοια της παράδοσης αναδεικνύεται τόσο στην αρθρογραφία των διδασκόντων, όσο και στα Υπομνήματα της Σχολής. Στα κείμενα αυτά η «παράδοση» προβάλλεται μέσα από τις αναφορές στην ενότητα του εθνικού βίου, του ελληνικού πολιτισμού και της γλωσσικής συνέχειας.

Στην 8η θέση ως προς τη συχνότητα εμφάνισής τους βρίσκονται παράγραφοι που αναφέρονται σε ευγενείς, βασιλείς, αριστοκράτες, κ.λπ. Η κατηγορία αυτή δεν συνι­στά αμιγώς κατηγορία θεμάτων (όπως και η τελευταία κατηγορία στον Πίνακα 1), αλλά θεωρήσαμε ότι λέξεις-κλειδιά της υποκατηγορίας αυ­τής υποδηλώνουν την τάση ενασχόλησης με τα άτομα ως φορείς εξουσίας. Οι παρά­γραφοι στις οποίες γίνε­ται λόγος για άτομα-ηγέτες φτάνουν τις 310 και αντιστοιχούν σε ποσοστό 8,1%.

Χαμηλότερα ποσοστά καλύπτουν οι δύο τελευταίες κατηγορίες: οι παράγρα­φοι που αναφέρονται με σαφήνεια σε πανανθρώπινα χαρακτηριστικά ή στην οι­κου­μενική διάσταση του αρχαίου πολιτισμού εμφανίζονται με ποσοστό 4,7%. Άλλω­στε τόσο στην αρθρογραφία των διδασκόντων όσο και στα Υπομνήματα, αν και σε επί­πεδο ποιοτικής ανάγνωσης των κειμένων δεν παραγνωρίζεται η παγκόσμια ακτι­νοβο­λία και η «πνευματική οικουμενικότης» του Ελληνισμού (ενδεικτικά Βουρβέρης, 1964), φαίνεται να επισημαίνεται συχνότερα η συμβολή του αρχαίου ελληνικού πολι­τισμού στη συ­νοχή και συνεκτικότητα του εθνικού βίου. Λίγες, τέλος, είναι οι παρά­γραφοι στις οποίες γίνονται αναφορές σε πρόσωπα χαμηλής κοινωνικής στάθμης (δούλους, είλω­τες) ή σε έννοιες σχετικές με την ένδεια ή την πενία. Το ποσοστό αυτών των παρα­γράφων δεν ξεπερνά το 3%.

 

Στον επόμενο πίνακα παρουσιάζουμε ενδεικτικά και για λόγους οικονομίας τους 22 πρώτους συνδυασμούς θεμάτων-εννοιών (σε σύνολο  275 συνδυασμών) που εμφανίζονται στα συγγράμματα με σχετική συχνότητα ως 1,03% (αθροιστική συ­χνό­τητα 48,69%).

 

Πίνακας 2.

Κατανομή παραγράφων

που εμπεριέχουν συνδυασμούς θεμάτων-εννοιών

 

Έννοιες-Θέματα

Συχνότητα

 

Σχετική  Συχνότητα

Αθροιστική  Συχνότητα

α/α

υψηλή κοινω­νική στάθμη

συγκεντρωτικός τρόπος διαχεί­ρισης της εξουσίας

δημοκρατικός τρό­πος διαχεί­ρισης της  εξουσίας

θρησκευτική συνεί­δηση

πολιτισμός

εθνική συνεί­δηση

παράδοση

ηθικές αξίες

1

 

 

 

*

 

 

 

*

142

8,63

8,63

2

 

 

 

*

 

*

 

 

106

6,44

15,08

3

 

 

 

*

 

*

 

*

72

4,38

19,45

4

 

 

 

 

 

*

 

*

67

4,07

23,53

5

 

*

 

 

 

*

 

 

39

2,37

25,90

6

 

 

 

 

*

*

 

 

32

1,95

27,84

7

 

 

 

 

*

 

 

*

30

1,82

29,67

8

 

 

*

 

 

*

 

 

25

1,52

31,19

-

 

*

 

*

 

 

 

 

25

1,52

32,71

10

 

*

 

 

 

 

 

*

24

1,46

34,16

11

 

*

 

*

 

*

 

*

23

1,40

35,56

-

 

 

*

 

 

 

 

*

23

1,40

36,96

13

*

 

 

 

 

 

 

*

22

1,34

38,30

14

 

*

*

 

 

*

 

 

21

1,28

39,57

-

 

 

 

*

 

 

*

 

21

1,28

40,85

16

 

 

 

*

*

 

 

*

20

1,22

42,07

17

 

 

 

 

 

*

*

 

19

1,16

43,22

-

 

 

 

*

*

 

 

 

19

1,16

44,38

-

*

 

 

 

 

*

 

 

19

1,16

45,53

20

 

 

*

*

 

 

 

 

18

1,09

46,63

21

 

 

*

*

 

*

 

*

17

1,03

47,66

-

 

*

*

 

 

 

 

 

17

1,03

48,69

Τις τέσσερις πρώτες θέσεις καταλαμβάνουν με αρκετά υψηλά ποσοστά οι εξής συνδυασμοί: στην 1η θέση βρίσκουμε παραγράφους που πραγματεύονται θέματα σχετικά με τη θρησκεία και τις ηθικές αξίες (ποσοστό 8,63%) (Weber, 1984, σ. 61-63). Ακολουθεί η σύνδεση της θρησκείας με θέματα εθνικής συνείδησης, ενώ στην 3η θέση απαντούν ταυτόχρονα θρησκευτική συνείδηση, εθνική συνείδηση και ηθικές αξίες. Τέλος, στην 4η θέση συναντάμε με ποσοστό 4,07% το συνδυασμό των ηθικών αξιών με ζητήματα σχετικά με το έθνος και τη φιλοπατρία. Στην 5η και την 6η θέση η έννοια της εθνικής συνείδησης σχηματίζει ζεύγη με το συγκεντρωτικό τρόπο διαχεί­ρισης της εξουσίας και με στοιχεία πολιτισμού αντίστοιχα. Στην 7η θέση οι ηθικές αξίες συνδέονται με τον πολιτισμό, ενώ στην 8η και 9η θέση συνεμφανίζονται αντίστοιχα το έθνος με το δημοκρατικό τρόπο διαχείρισης της εξουσίας και ο συγκεντρωτικός τρό­πος διαχείρισης της εξουσίας με τη θρησκευτική συνείδηση.

Στις θέσεις 10 ως και 13 κυριαρχούν οι ηθικές αξίες. Στη 10η θέση οι ηθικές αξίες συνδέονται με το συγκεντρωτικό τρόπο διαχείρισης της εξουσίας και στην 11η θέση προστίθενται σε αυτό το συνδυασμό η θρησκευτική και εθνική συνείδηση. Τέ­λος στη 12η και 13η θέση οι ηθικές αξίες συσχετίζονται με το δημοκρατικό, συλλο­γικό τρόπο διαχείρισης της εξουσίας και με την υψηλή κοινωνική στάθμη αντίστοιχα.

Έπονται συνδυασμοί με άξονα τη θρησκεία ή τη φιλοπατρία: στη 14η θέση συνεμφανίζονται ο συγκεντρωτικός και ο δημοκρατικός τρόπος διαχείρισης της εξουσίας και θέματα εθνικής συνείδησης. Στη 15η θέση συσχετίζονται η θρησκευτική συνείδηση με την παράδοση, ενώ στη 16η η θρησκεία συνδέεται με τον πολιτισμό και τις ηθικές αξίες. Με ποσοστό 1,16% ακολουθούν τρεις συνδυα­σμοί: στη 17η θέση εμφανίζονται ταυτόχρονα η φιλοπατρία και η παράδοση, στη 18η η θρη­σκευτική συ­νείδηση και ο πολιτισμός και στη 19η η φιλοπατρία και η υψηλή κοινωνική στάθμη.

Στις δυο επόμενες θέσεις συναντούμε διάφορους συνδυασμούς της θρησκευτικής συνείδησης: στην 20η θέση η θρησκεία συναρτάται με το δημοκρατικό τρόπο διαχείρισης της εξουσίας, ενώ στην 21η θέση προστίθενται στον παραπάνω συνδυα­σμό η εθνική συνείδηση και οι ηθικές αξίες. Τέλος, στην 22η θέση βρίσκονται παράγραφοι στις οποίες συνδυάζονται ο συγκεντρωτικός και ο δημοκρατικός- συλλογικός τρόπος διαχείρισης της εξουσίας.

 

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

 

Η μελέτη των συγγραμμάτων μας οδηγεί στα παρακάτω συμπεράσματα:

 1. Θέματα που σχετίζονται με τη θρησκευτική συνείδηση εκτείνονται στο 29,3% των πα­ραγράφων και αποτελούν βασικό άξονα με τον οποίο συνδυάζονται και άλλα θέ­ματα (π.χ. ηθικές αξίες ή / και εθνική συνείδηση ή / και συγκεντρωτικός τρό­πος δια­χείρισης της εξουσίας). Παράλληλα, η σημασία της θρησκευτικής συνείδησης αναδεικνύεται στην αρθρογραφία και στα Υπομνήματα άλλοτε μέσα από το ρόλο της στη διαφύλαξη της εθνικής συνείδησης, άλλοτε σε σχέση με τη γλωσσική παράδοση και άλλοτε σε σχέση με το ελληνοχριστιανικό ιδεώδες.

 2. Οι ηθικές αξίες, που καταλαμβάνουν τη δεύτερη θέση σε συχνότητα εμ­φά­νισης στα συγγράμματα, αποτελούν βασικό άξονα στους συνδυασμούς των θεμά­των και απαντώνται επίσης στην αρθρογραφία. Θέματα ηθικής άλλωστε θίγονται και στα Υπομνήματα, όταν, για παράδειγμα, γίνονται αναφορές στη διάπλαση της ηθικής προσωπικότητας μέσω της κλασικής παιδείας ή όταν διατυπώνεται η θέση ότι με τη μεταρρύθμιση υπο­σκάπτεται η βαθμίδα στην οποία θεμελιώνονται οι αξίες και τα ιδεώδη του ανθρώ­που.

3. Η εθνική συνείδηση, που ενισχύεται με τη μελέτη της αρ­χαίας ελληνικής γλώσσας και των κλασικών κειμένων, και η αξία της επισημαίνονται στα Υπομνήματα, ενώ και στην αρθρογραφία γίνονται αναφορές στη σημασία της φιλοπατρίας, που εξαίρεται από την εποχή του Ομήρου, ή στη Μεγάλη Ελλη­νική Ιδέα, που αναδύεται από τα κείμενα του Ηροδότου, του Πλάτωνα ή του Ισο­κράτη. Έτσι είναι μάλλον αναμενόμενη η συχνότητα εμφάνισης του θέματος στα συγγράμματα και η ποικιλία των συνδυασμών που έχουν ως βάση την εθνική συνεί­δηση. Άλλωστε, η εθνική αποστολή του Πανεπιστημίου καταγράφεται σε όλη την πορεία του ιδρύματος.

4. Έννοιες ή θέματα σχετικά με έναν «συγκεντρωτικό τρόπο διαχείρισης της εξουσίας» (που καταγράφεται στο 14,3% των παραγράφων) δεν προκύπτουν με σα­φήνεια από τη μελέτη της αρθρογραφίας. Εκεί ωστόσο απαντούν επιμέρους στοιχεία που αποτελούσαν λέξεις-κλειδιά στην ανάλυση των συγγραμμάτων: η καταγωγή, οι ατομικές δυνάμεις, ο «θείος φόβος» και η σώφρων δέσμευσις κρίνονται έμμεσα απα­ραίτητα για την εδραίωση της άριστης πολιτείας και την εύρυθμη λειτουργία του πο­λιτεύματος. Ομοίως, στα Υπομνήματα, λόγω και του χαρακτήρα των κειμένων, δεν λανθάνουν αναφορές σε στοιχεία τα οποία στην έρευνά μας να παραπέμπουν στον όρο «συγκεντρωτικός τρόπος διαχείρισης της εξουσίας».

5. Η παράδοση, που καλύπτει μόνο το 9,5% των παραγράφων και δεν εμφανί­ζεται αρκετά συχνά σε συνδυασμό με άλλα θέματα, απαντάται τόσο στην αρθρο­γρα­φία όσο και στα Υπομνήματα. Η παράδοση συνέχει τον Ελληνισμό από την αρ­χαιό­τητα μέχρι σήμερα (αρθρογραφία), ενώ η απομάκρυνση από τα κλασικά κείμενα στην πρωτότυπη μορφή τους και ο περιορισμός της εκπαίδευσης στο Νεότερο Ελλη­νισμό μας απομακρύνει από τις ρίζες μας (Υπομνήματα). Η εμφάνιση της παράδοσης στα συγγράμματα λιγότερο συχνά απ΄ όσο θα περιμέναμε με βάση τις αναφορές της στην αρθρογραφία και τα Υπομνήματα εξηγείται ενδεχομένως από το γεγονός ότι στα κεί­μενα αυτά (από το 1950 μέχρι το 1982) στον όρο «παράδοση» εμπεριέχεται η γλωσ­σική, θρησκευτική, εθνική και πολιτιστική παράδοση, που στα συγγράμματα καταμε­τρή­θηκαν αυτόνομα.

6. Θέματα όπως ο δημοκρατικός τρόπος διαχείρισης της εξουσίας, η υψηλή και χαμηλή κοινωνική στάθμη και η οικουμενικότητα δεν εμφανίζονται αρκετά συχνά στα συγγράμματα. Αυτό προκύπτει και από τον πίνακα με τους συνδυασμούς των θε­μάτων, όπου κατέχουν χαμηλά ποσοστά. (Τα τρία τελευταία εμφανίζονται μετά τους 22 πρώτους συνδυασμούς, γι΄ αυτό και δεν έχουν ενταχθεί στον Πίνακα 2). Άλλωστε, τα θέματα αυτά δεν προβάλλονται με έμφαση, ιδιαίτερα στα Υπομνήματα, αν και ορισμένα από αυτά απασχολούν τους διδάσκοντες στην αρθρογραφία τους,.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι στοιχεία του αξιακού συστήματος που εντο­πίζονται στην αρθρογραφία των καθηγητών, σε γενικές γραμμές, εμφανίζονται με τη μορφή θεμάτων-εν­νοιών και στα συγγράμματά τους (Runciman, 1972, σ. 37-38, 50 και Weber, 1987, σ. 32, 33). Με μεγαλύτερη συχνότητα συναντούμε στα συγ­γράμ­ματα έννοιες που υπήρξαν κεντρικές και στην επιχειρηματολογία που αναπτύσ­σεται στα Υπομνήματα της Φιλοσοφικής Σχολής (θρησκευτική και εθνική συνείδηση, ηθι­κές αξίες). (Οι έννοιες αυ­τές άλλωστε διατρέχουν την ιστορική πορεία της Φιλο­σοφι­κής.) Αντίθετα, θέματα που προβάλλονται με λιγότερη έμφαση στα Υπομνήματα της Σχολής και στην αρ­θρογραφία (π.χ. οικουμενικότητα) εμφανίζονται λιγότερο συ­χνά και στα συγγράμ­ματα. Φαίνεται επομένως ότι η κοινωνική - μη διδακτική δράση των καθη­γητών (αρθρογραφία, Υπομνήματα) συγκλίνει με την επιστημονική - διδακτική τους δραστηριότητα.

 

 

Σημείωση: Η ανακοίνωση βασίζεται σε τμήμα της αδημοσίευτης διδακτορικής διατριβής: Βερέβη Άλκηστις, Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση: Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών στη Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών (1950-1982), Αθήνα 1999, σ. 189- 239, 330-369, που υπο­στηρίχθηκε στον Τομέα Παιδαγωγικής του Τμήματος Φιλοσοφίας -Παιδαγωγικής-Ψυχολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εκεί μπορεί ο ενδιαφερόμενος να βρει τον πλήρη κατάλογο των συγγραμμάτων, των βιβλίων, των άρθρων και των μονογρα­φιών που αναλύθηκαν. Ευχαριστώ τον δρ. Παναγιώτη Φ. Παπαλεξόπουλο για την πολύτιμη βοήθειά του στη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων.

 

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

 

Α΄ Ανακοίνωσις της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών επί της Εκ­παιδευτικής Μεταρρυθμίσεως, ΕΕΦΣΠΑ, περ. Β΄, τ. Θ΄, Εν Αθήναις 1958-1958, σ.563-564.

Αι γνώμαι της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων επί των Πορισμάτων της επί της Παι­δείας Επιτροπής, Πλάτων, Δελτίον της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων, Έκτα­κτον Αυτοτελές Παράρτημα, έτος Ι, Βιβλιοπωλείον Ιωάννου Σιδέρη, Αθήναι 1958, σ.1-110.

Αι ενέργειαι της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων εν όψει της Εκπαιδευτικής Μεταρ­ρυθμίσεως του 1964, Πλάτων, έτος ΙΣΤ΄, Έκτακτον Αυτοτελές Παράρτημα (ΙΙΙ), 1964, σ.1-152.

Berelson, Β., Content Analysis in Communication Research, Hafner Publishing Company, New York 1971.

Blackledge, D. & Hunt, B., Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης, (μτφρ. Μ. Δεληγιάννη), Έκ­φραση, Εκπαιδευτική Βιβλιοθήκη, Αθήνα 1995.

Βουρβέρης, Κ.Ι., «Η Αγωγή του πολίτου υπό το φως των Αρχαίων», ΕΕΦΣΠΑ, Δι­ευθ: Γ. Θ. Ζώρας, περ. Β΄, τ. ΙΑ΄ , 1960-1961, σ. 233-248.

Βουρβέρης, Κ.Ι., «Κλασσική Παιδεία, η μεγάλη μορφωτική αγωνία της εποχής μας», ΕΕΦΣΠΑ  1956-57, Εν Αθήναις 1957, σ.110-126.

Βουρβέρης, Κ.Ι., «Η πνευματική οικουμενικότης και παρουσία του Ελληνι­σμού», Παρνασσός, περ. Β΄, τ. ΣΤ΄, αρ.4, Οκτ. -Δεκ. 1964, σ. 531-546.

Carney, T.F., Content Analysis, A technique for systematic inference from communications, B. T. Batsford Ltd, London 1972.

De Romilly, J. Αρχαία Ελληνική Γραμματολογία, (μτφρ. Θ. Χριστοπούλου-Μικρο­γιαννάκη), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1988.

Δημαράς, Κ.Θ., Εν Αθήναις τη 3η Μαΐου 1837, Εθνικό και Καποδιστριακό Πα­νεπι­στήμιο Αθηνών, Μελέτη ιστορική και φιλολογική, Σειρά Ιστορίας του Πανεπι­στημίου, Αθήνα 1987.

Εταιρεία Ελλήνων Φιλολόγων, 22α Γενική Συνέλευσις της 28ης Ιουνίου 1964, Πλά­των, έτος ΙΣΤ΄, Έκτακτον Αυτοτελές Παράρτημα (ΙΙΙ), 1964.

Κορρές, Στ. Γ., «Η παράδοσις εν τη ζωή του Έθνους» στο Εθνικόν και Καποδιστρι­ακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Επίσημοι Λόγοι εκφωνηθέντες κατά το έτος 1964-1965, Πρυτανεία: Κων/νου Παπαϊωάννου, (επιμ. Δ. Α. Ζακυθηνού & Γ. Θ. Ζώρα), τ. Θ΄, Εν Αθήναις 1965, σ. 17-31.

Μερεντίτης, Κ.Ι., «Επιγράμματα του Σιμωνίδου αναφερόμενα εις τους Περσικούς Πολέμους», ΕΕΦΣΠΑ, Διευθ: Κ.Ν. Ηλιόπουλος, περ. Β΄, τ.ΚΔ΄1 , 1973-1974, σ. 729-775.

Πόππερ, Κ., Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της, τ. Ι, Η Γοητεία του Πλάτωνα, (ει­σαγωγή - μτφρ. Ειρ. Παπαδάκη), Δωδώνη, Αθήνα 1980, ανατύπωση 1991.

Πόππερ, Κ., Η ανοιχτή κοινωνία και οι εχθροί της, τ. ΙΙ, Hegel, Marx και τα επακό­λουθα, (εισαγωγή-μτφρ. Ειρ. Παπαδάκη), Δωδώνη, Αθήνα- Γιάννινα 1982.

Runciman, W. G., A critique of Max Weber΄s Philosophy of Social Science, At the University Press, Cambridge 1972.

Τζαννετάτος, Θ. Στ., «Το νόημα της Ελευθερίας εις αρχαίας Ελληνικάς πη­γάς», Παρ­νασσός,  περ. Β΄, τ. Ι΄, αρ.3, Ιουλ. -Σεπτ. 1968, σ.371-382.

Weber, Μ.,  Δοκίμια επί της θεωρίας των κοινωνικών επιστημών, τ. Β΄, (μτφρ. Α. Γρηγορογιάννης), Εθνικόν Κέντρον Κοινωνικών Ερευνών, Αθήνα 1972.

Weber, Μ., Βασικές Έννοιες Κοινωνιολογίας, (εισαγωγή, δοκίμιο, μτφρ. Μ. Γ. Κυ­πραίος), Κένταυρος, Αθήνα 1983.

Weber, Μ., Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, (μτφρ. Μ. Γ. Κυ­πραίου, πρόλογος, εισαγωγή, επιμ. Β. Φίλιας), Κοι­νωνιολογική Βιβλιοθήκη, Gutenberg, Αθήνα 1984.

Weber, Μ., Η πολιτική ως επάγγελμα, (εισαγωγή-μτφρ. Μ. Γ. Κυπραίου), Παπαζήσης, Αθήνα 1987.

Weber, Μ., Η επιστήμη ως επάγγελμα, Κριτική της θεωρίας του Stemmler, Η γέννηση του σύγχρονου Καπιταλισμού, (εισαγωγή, μτφρ., σχόλια Μ. Γ. Κυ­πραίου), Πα­παζήσης, Αθήνα 1989.

Υπόμνημα της Φιλοσοφικής Σχολής. Το ζήτημα της επικείμενης εκπαιδευτικής με­ταρρυθμίσεως, ΕΕΦΣΠΑ, περ. Β΄, τ. Θ΄, Εν Αθήναις 1958-1959, σ.567-588.

Υπόμνημα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστήμιου Αθηνών, Πλάτων, Δελτίον της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων, έτος ΙΣΤ΄ Έκτακτον Αυτοτελές Παράρτημα (ΙΙ), εκδ. Σιδέρης, Αθήναι 1964.

Υπόμνημα της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου των Αθηνών επί των Κυ­βερ­νητικών Μέτρων περί της Παιδείας, ΕΕΦΣΠΑ, περ. Β΄, τομ. ΙΔ΄, Εν Αθήναις 1963-1964, σ. 587-599.

Χαραλάμπους, Δ.Φ., Εκπαιδευτική πολιτική και εκπαιδευτική μεταρρύθμιση στη μετα­πολεμική Ελλάδα (1950-1974), αδημοσίευτη διδ. διατρ., Θεσσαλονίκη 1990.