Το Βαλλιάνειο Κληροδότημα στις Κεραμιές Κεφαλονιάς

Το ΒαλλιAνειο ΚληροδOτημα στις ΚεραμιEς της ΚεφαλονιAς:

Η ΣυνAντηση ΚοσμοπολιτισμοY και ΤοπικHς ΚοινωνIας

Ιωάννης Γ. ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ

Δρ. Ιστορίας Παν/μίου Paris I – Sorbonne,

Διδάσκων στο Παν/μιο Αιγαίου

Ουρανία Χ. ΚΑΛΟΥΡΗ

Δρ. Επιστημών της Αγωγής,

Καθηγήτρια Α.Σ.ΠΑΙ.Τ.Ε.

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η συνάντηση της ελληνικής επαρχιακής κοινωνίας, ιδιαίτερα μετά το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα, με το πνεύμα και τις πρακτικές του κοσμοπολιτισμού των Ελλήνων της Διασποράς διαμορφώνει νέες πολιτιστικές πραγματικότητες οι οποίες θα βιωθούν μάλιστα και κατά διαφορετικό τρόπο ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες της κάθε περιοχής, όπου αυτό το φαινόμενο συμβαίνει.

Η αρκετά διαδεδομένη περίπτωση στην ελληνική επικράτεια αγροτικών ή ημιαστικών κοινοτήτων πολλές από τις οποίες θα αποτελέσουν προνομιακό χώρο τοποθέτησης κεφαλαίων με τη μορφή δωρεών εκ μέρους των πλούσιων και επιφανών Ελλήνων του εξωτερικού, δημιουργεί νέα δεδομένα με τη σταδιακή τροποποίηση καθιερωμένων πολιτιστικών στοιχείων και πραγματικοτήτων.

Το χαρακτηριστικό παράδειγμα των αδελφών Βαλλιάνου, από τους μεγαλύτερους ευεργέτες της ελληνικής Διασποράς, οι οποίοι θα προικοδοτήσουν, εκτός των άλλων, τον τόπο καταγωγής τους, τις Κεραμιές, με εκπαιδευτικές εγκαταστάσεις δυσανάλογα υψηλές για το μέγεθος μιας παραδοσιακής κοινότητας της Κεφαλονιάς, αποτελεί το αντικείμενο της παρούσας έρευνας. Στόχος της είναι να αναδείξει όχι μόνο το σκεπτικό και την εφαρμογή της φιλοσοφίας των ευεργεσιών στο χώρο της παιδείας, καταγράφοντας και αποτιμώντας το σύνολο των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων της περιοχής, αλλά και να εξετάσει τις δυνατότητες ενσωμάτωσης και αποδοχής του όλου εγχειρήματος από τη συγκεκριμένη τοπική κοινωνία.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Από τα τέλη του 19^ου παρουσιάζεται, εντονότερα από κάθε άλλη φορά, στον ελληνικό χώρο το φαινόμενο της τοποθέτησης κεφαλαίων με τη μορφή δωρεών και ευεργεσιών εκ μέρους των πλούσιων και επιφανών Ελλήνων του εξωτερικού.

Αγροτικές και ημιαστικές κοινότητες, τόποι συνήθως καταγωγής Ελλήνων της διασποράς, θα αποτελέσουν χώρους τοποθέτησης των κεφαλαίων που αποκτήθηκαν στο εξωτερικό, με αποτέλεσμα το ιδιαίτερα ενδιαφέρον σμίξιμο του κοσμοπολιτισμού, που αυτοί συνήθως αντανακλούν και εκπροσωπούν, με τη μικρή επαρχιακή κοινωνία της καταγωγής τους.

Θεωρώντας την ευεργεσία του Παναγή Βαλλιάνου και των αδελφών του προς την ιδιαίτερη πατρίδα τους, την Κεφαλονιά, και το χωριό καταγωγής τους, τις Κεραμειές, χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού του φαινομένου, και ιδιαίτερα πρωτοπόρο, τη στιγμή που κατεξοχήν μεριμνά για την ίδρυση εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, και μάλιστα Τεχνικής - Επαγγελματικής Εκπαίδευσης, διερευνούμε την ανταπόκριση της τοπικής κοινωνίας στο ευεργετικό αυτό εγχείρημα.

ΚΕΦΑΛΟΝΙΑ ΚΑΙ ΕΥΕΡΓΕΣΙΑ ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19^ΟΥ- ΑΡΧΕΣ 20^ΟΥΑΙΩΝΑ

Μετά την παραχώρηση από τη Μεγάλη Βρετανία της Κεφαλονιάς στην Ελλάδα με τη συνθήκη του Λονδίνου το 1864, ο νομός χωρίζεται σε τρεις επαρχίες, της Πάλης, της Σάμης και της Κραναίας στην οποία κυρίως αναφερόμαστε. Η περιοχή στο τέλος του 19^ου και τις αρχές του 20^ου αιώνα χαρακτηρίζεται από περιορισμό της πλούσιας παραγωγής αγροτικών προϊόντων, κυρίως σταφίδας, τη στροφή προς το εμπόριο και τη ναυτιλία, τις διάφορες επιδημίες και τις μεγάλες ευεργεσίες (Μοσχόπουλος, 1988).

Η κρατική παρουσία για την αντιμετώπιση των κοινωνικών προβλημάτων και των θεσμικών αναγκαιοτήτων της εποχής παρουσιάζεται περιορισμένη.

Ιδιωτικές πρωτοβουλίες, κυρίως από τους Έλληνες της διασποράς αναλαμβάνουν πρωταγωνιστικό ρόλο στην επίλυση ουσιωδών προβλημάτων της τοπικής κοινωνίας τα οποία το κράτος αδυνατούσε ή δεν επιθυμούσε να επιλύσει. Οι αρχές του αιώνα σηματοδοτούν την χρυσή εποχή των κληροδοτημάτων για την Κεφαλονιά: «Σ’ αυτά απέβλεπε η τοπική κοινωνία για να απαλύνει, αν όχι να γιάνει μια ανοιχτή πληγή της! Και ιδίως το Βαλλιάνειο που ήταν και το μεγαλύτερο» (Δεμπόνος, 1994).

Οι Κεφαλλονίτες της διασποράς διακρίνονται ως ναυτικοί, έμποροι και τραπεζίτες, διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της τοπικής, αλλά και ευρύτερα ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας, επιβεβαιώνοντας εκτός των άλλων τον χαρισματικό, αλλά και «περιπετειώδη» χαρακτήρα που τους αποδίδεται. Εγκαθίστανται, ήδη από τα τέλη του 18^ου αι., εποχή που η Μεγάλη Αικατερίνη παραχωρεί στους Έλληνες εκτάσεις προς εκμετάλλευση, στα λιμάνια του Δούναβη και της Μαύρης Θάλασσας, στην Οδησσό, τη Μαριανούπολη, το Κέρτς, το Ταϊγάνι το Γαλάτσι, τη Βράιλα, εμπορεύονται κυρίως σιτηρά σε όλη την Μεσόγειο και σύντομα ιδρύουν και διευθύνουν παραρτήματα στο Λονδίνο, όπως οι Βαλλιάνοι, οι Σταθάτοι κ.ά.

Ο κοσμοπολιτισμός των Κεφαλλήνων της Διασποράς του τέλους του 19^ου αιώνα «επιβάλλεται» με την μορφή της ευεργεσίας στις αγροτικές και ημι-αστικές περιοχές καταγωγής, διαμορφώνει νέα κοινωνικά, μορφωτικά και πολιτιστικά δεδομένα και ανάλογα με τις ιδιαιτερότητες, την κρατούσα ιδεολογία, την πολιτική κατάσταση και την επίδραση των κοινωνικών αναστατώσεων στον ευρωπαϊκό χώρο, θα γίνει αποδεκτός ή θα απορριφθεί. Η διακίνηση του χρήματος θα έχει ως συνέπεια τη διακίνηση ιδεών και γνώσεων και τη διαμόρφωση μιας νέας πραγματικότητας στην Κεφαλλονίτικη κοινωνία. Όταν στα τέλη του 19^ου αιώνα οι Κεφαλλονίτες του εξωτερικού συσσωρεύουν πλούτο, στο εσωτερικό διαπιστώνεται ότι «εν τη ημετέρα νήσω παρά την τάξιν των πολλών των δυναμένων και ευπορούντων, δεν δύναται τις να μη ομολογήσει και την ύπαρξιν ευρείας κλίμακος ου μόνον εργατών και μικρών κορασίδων εργαζομένων επί 14ωρω και γλισχρότατα αμειβομένων αλλά και οικογενειών στερουμένων των απαραιτήτων ουχί προς το ευ ζην αλλά προς το ζην μόνον» (Τσιτσέλης, 1960) .

Ιδεολογικές, κοινωνικές, οικονομικές ανακατατάξεις σημειώνονται στο νησί στα τέλη του 19^ουαι που έχουν ως αφετηρία και τις εθνικές συγκυρίες (πόλεμος του 1897, Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος, Εθνικός Δανεισμός, κ.ά.) αλλά και ως συνέπεια κοινωνικές-οικονομικές-μορφωτικές μεταστροφές του τόπου.

Προσπάθεια του άγγλου τοποτηρητή Κάρολου Νάπιερ το 1826 για δημιουργία και ανάπτυξη της γεωργικής εκπαίδευσης συναντά την αντίδραση των γαιοκτημόνων (Μοσχόπουλος, 1988). Προσπάθεια εξωραϊσμού της πρωτεύουσας (εξηλεκτρισμός, λιθόστρωτο, δημόσια λουτρά, φιλαρμονική, κά.) και ανάπτυξη των πλουσίων αστών έρχεται σε αντίθεση με την καταστροφή των καλλιεργειών –κυρίως της σταφίδας-από τον περονόσπορο. Λοιμοί, πανώλης, ευλογιά, τύφος, χολέρα, φυματίωση, δανειοδοτήσεις, αδυναμία εξόφλησης, οικονομικός μαρασμός (Δεμπόνος, 1994), οδηγούν πολλούς Κεφαλλονίτες στη μετανάστευση προς την Αμερική, τον Καναδά, την Αυστραλία, την Αθήνα ή την Πάτρα, ενώ παράλληλα από το τέλος του 19^ου αι. επιζητείται, αλλά και αναμένεται βοήθεια από τους πλούσιους συμπατριώτες (ΓΑΚ, Α.Β. φ.1, 23). Η συνδρομή των τελευταίων θα επιταχύνει το ρυθμό αστικοποίησης της Κεφαλλονίτικης κοινωνίας (Μοσχόπουλος, 1988).

Στο Ζιζάνιο, εφημερίδα της εποχής, το 1899, διαβάζουμε ότι παρουσιάζεται αναγκαία η χορηγία για ίδρυση δύο βιομηχανικών καταστημάτων και γεωργικής σχολής στο Αργοστόλι. «Μόνον δια της παροχής μέσων προς εργασίαν υπάρχει ελπίς να μην χαθεί ολοτελώς η χώρα ημών. Οιοσδήποτε άλλος τρόπος βοηθείας εάν δεν θα είναι εξευτελιστικός, θα είναι βεβαιότατα μάταιος» (Ζιζάνιον, 5/1899).

Παρόλο που στην αρχή του 19^ου αιώνα μειωμένη παρουσιάζεται η φροντίδα για την κρατική εκπαίδευση, το 1850 αποφασίζεται η ίδρυση 40 αλληλοδιδακτικών σχολείων για τη στοιχειώδη εκπαίδευση, ενός λυκείου στο Αργοστόλι και ενός στο Ληξούρι (Μοσχόπουλος, 1988). Σημαντικό αναδεικνύεται το πρόβλημα μόνιμης σχολικής στέγης που έχει ως συνέπεια ακόμη και την κατάργηση σχολείων (Μοσχόπουλος, 1988), ενώ το κράτος μειώνει τους μισθούς των δασκάλων, κλείνει σχολεία και εκπαιδευτικά αιτήματα των κατοίκων της υπαίθρου δεν ικανοποιούνται λόγω «οικονομικής δυσπραγίας» (Μοσχόπουλος, 1988). Ιδιωτικά και ξένα σχολεία ιδρύονται, και μεμονωμένες πρωτοβουλίες δασκάλων σημειώνονται σε διάφορες περιοχές, ενώ στις Κεραμιές, περιοχή καταγωγής των Βαλλιάνων, λειτουργεί σχολαρχείο από το 1856. Όμως, όπως αναφέρεται «ως προς την εκπαίδευσιν η Κεφαλληνία καθυστερεί πολλών άλλων μερών. Κατά την απογραφήν του 1879 μεταξύ του πληθυσμού των 68321 κατοίκων, αγράμματοι 54961 κάτοικοι» (Μοσχόπουλος, 1988).

Έτσι λοιπόν, στα τέλη του 19^ου και αρχές του 20^ου αι. την ανυπαρξία και αδυναμία του κράτους να ανταποκριθεί στα προβλήματα του νησιού αναλαμβάνει να καλύψει η «ευεργεσία». Μεγάλα κληροδοτήματα όπως του Βαλλιάνου, του Κοργαλένειου, του Χαροκόπου αλλά και μικρότερα, όπως του Πυλαρινού, του Βεργωτή, του Μιχαλιτσιάνου, και άλλα, όχι μόνο θα στηρίξουν αλλά θα διαμορφώσουν την κοινωνική και πολιτιστική-μορφωτική πραγματικότητα του νησιού, προκαλώντας ενίοτε ποικίλα σχόλια και αντιδράσεις όπως θα δούμε παρακάτω.

Ο «ΕΚ ΚΕΡΑΜΕΙΩΝ ΤΗΣ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ» ΠΑΝΑΓΗΣ ΒΑΛΛΙΑΝΟΣ

Ο Παναγής Βαλλιάνος ο οποίος γεννήθηκε το 1814 στις Κεραμιές της Λιβαθούς, χωρίς ιδιαίτερη μόρφωση ούτε μεγάλη κτηματική περιουσία, και πέθανε το 1902 στο Λονδίνο, μεγαλέμπορος και τραπεζίτης, γίνεται αντιπροσωπευτικό δείγμα του πλούσιου κεφαλαιοκρατικού ελληνισμού της διασποράς, που με τις ευεργεσίες του διαμορφώνει το πλαίσιο της γενέτειράς του και «παντρεύει» τον κοσμοπολιτισμό με τη νοοτροπία και τις συνθήκες της καταγωγής του.

Από τις σπουδαιότερες εφοπλιστικές οικογένειες, οι Βαλλιάνοι, εγκαθίστανται αρχικά στην Αζοφική, δημιουργούν στη συνέχεια εμπορικά υποκαταστήματα στην Κωνσταντινούπολη και στη Μασσαλία, ενώ πιο συγκεκριμένα, ο Παναγής Βαλλιάνος μετά μια σύντομη εγκατάσταση στη Ζάκυνθο μετακινείται το 1858 στο Λονδίνο όπου και ιδρύει το 1886 το πρώτο ελληνικό ναυτιλιακό πρακτορείο, εμπορευόμενος σιτηρά, βαμβάκι και σίδηρο (ΓΑΚ, Α.Β. φ.1 1-32).

Ο Κριμαϊκός πόλεμος και η άρνηση των εγγλέζικων ασφαλιστικών εταιρειών να ασφαλίζουν τα φορτία που μετέφεραν τα ελληνικά πλοία ευνοούν την οικογένεια Βαλλιάνου, η οποία εξάγοντας σιτηρά στη Ρωσία παρά τους περιορισμούς και τις απαγορεύσεις των εμπολέμων, και αναλαμβάνοντας τη μεταφορά ανασφάλιστων προϊόντων σε δικά τους πλοία, αποκτούν πλούτη και επιδίδονται σε διάφορες εφοπλιστικές και τραπεζικές δραστηριότητες. «…αγοράσαντες κατόπιν και άλλα σιτηρά προ της συνομολογήσεως ειρήνης, επώλησαν αυτά με την άρσιν της απαγορεύσεως εις υψωθείσας τιμάς. Επίσης εκέρδισαν κολοσσιαία ποσά επί των αιγυπτιακών χρεωγράφων κατά την περιπέτειαν του Αραμπή πασά» (Λαιμός, 1963). Γνήσιοι Κεφαλλονίτες με υψηλό το αίσθημα ευθύνης προς τη γενέθλια γη, χρηματοδοτούν σε συμπατριώτες τους καπεταναίους την αγορά πλοίων στο Ταιγάνι , τη Μασσαλία και το Λονδίνο, νηολογούν όλα τα σκάφη τους στο Αργοστόλι με οικογενειακά ονόματα, ενώ ο Παναγής Βαλλιάνος τα πλοία του «δεν τα ήθελε δι’ ίδιον όφελος, αλλά δια την διευκόλυνση των Ελλήνων να υπερβούν την ανασφάλειαν και την ατολμίαν και να προχωρήσουν με τη δέουσα αποφασιστικότητα από τα θνήσκοντα ιστία στη ναυτιλία του ατμού».(Αλεξανδράτος, 2002). Με ευνοϊκούς όρους πουλάει τα πλοία του σε έλληνες καπετάνιους.

Μεταξύ των μεγαλύτερων ευεργετών της ελληνικής Διασποράς, ο Παναγής Βαλλιάνος αποκτά ιδιαίτερη σχέση με την εκκλησία στο Λονδίνο, μετέχει στα ελληνικά δάνεια του 1880, έχει ιδιαίτερη προσωπική γνωριμία με τον Χαρίλαο Τρικούπη και πρωτοστατεί στην πρόσκληση των συμπολιτών του «όπως συσκεφθώσι περι των νυν κρισίμων περιστάσεων για την Ελλάδα» (Μοσχονά, 2002). Μεταξύ των άλλων ευεργεσιών του προς την Ελλάδα, προικοδοτεί με τη διαθήκη του κληροδότημα 500.000 χρυσών λιρών στερλινών τους Κεφαλλήνες συμπατριώτες του για τη δημιουργία «κοινωφελούς» έργου, με ειδική μάλιστα ρήτρα καθορισμού κονδυλίων «προς συντήρησιν σχολείων και βοηθήματα απόρων» συμβάλλοντας έτσι στη μεταστροφή μιας παραδοσιακής κοινωνίας της εποχής.

Χαρακτηριστικά του αισθήματος του καθήκοντος και του χρέους καθώς και των επιπτώσεών του προς τη γενέθλιο γη αποτελούν τα ακόλουθα αποσπάσματα από εφημερίδα της εποχής (Ζιζάνιο, 19/1/1902) όταν αναγγέλθηκε ο θάνατος και το κληροδότημά που άφηνε στην Κεφαλονιά: «…Μακράν εις την ξένην, ακαταπονήτως εργασθείς, σωρεύσας θησαυρούς επί θησαυρών, έδειξε δια της διαθήκης του, ότι δεν εσβέσθη του πατρισμού το αίσθημα και ποτέ δεν ελησμόνησε της γεννήσεως του την γην…» και το αντίστοιχο σατυρικό:

«…Χόρτασε να μην κλαίεσαι κλαψιάρη Κεφαλλήνα

κολύμπησε στα τάλαρα, βουτήξου στη στερλίνα.

…Πίσω γυρίζει ο χρυσούς αιών της ιστορίας

ημέρας να διέλθωμεν μυθώδους ευμαρείας…».

ΒΑΛΛΙΑΝΕΙΟ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑ:

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ – ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ & ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Ο Παναγής Βαλλιάνος, αποτελεί, κατά τη γνώμη μας, χαρακτηριστικό παράδειγμα ευεργέτη της διασποράς, αλλά και Κεφαλλονίτη, όπου η αίσθηση του χρέους προς τη γενέτειρα συνυπάρχει με τον εγωισμό της επιτυχίας και τον έλεγχο των συμπατριωτών. Αυτό εκδηλώνεται όσο ο Βαλλιάνος βρίσκεται εν ζωή, τόσο με τις παροτρύνσεις του προς τους συμπατριώτες για την ενασχόλησή τους με εφοπλιστικές δραστηριότητες, όσο και με την ενίσχυση του υπάρχοντος σχολαρχείου στις Κεραμιές της Κεφαλονιάς όταν αυτό, στα πλαίσια της εκπαιδευτικής και οικονομικής πολιτικής κινδυνεύει να κλείσει, με τη δημιουργία υποδειγματικών προϋποθέσεων για τη συνέχιση της λειτουργίας του (ΓΑΚ, Α.Β. φ.2. 30-37).

Στην ιστορική προσέγγιση των νοοτροπιών θα δούμε τον πατέρα τού Παναγή, Αθανάσιο Βαλλιάνο, να προσπαθεί να κρατήσει στις Κεραμιές τα παιδιά του και χαρακτηριστικά στη διαθήκη του να αναφέρει για το ένα από αυτά ότι αν «ξενοπαντρευτεί» δεν θα του δώσει από την πατρική περιουσία «τίποτις άλο παρί μόνον την γην του αμπελιού». Οι ευεργεσίες του Παναγή, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο απαντούν στη συγκεκριμένη νοοτροπία και αποδεικνύουν ότι «αν και είναι ικανός να γράψει την δική του ιστορία», δεν αποκόπτεται ποτέ με τις ρίζες του, γνωρίζει τα προβλήματά τους και μεριμνά για την επίλυσή τους.

Στην Κεφαλονιά του τέλους του 19^ου αιώνα με την εκπαίδευση σε ιδιαίτερα μειονεκτική θέση, την επαγγελματική εκπαίδευση μηδενική και ανύπαρκτη, εκδηλώνεται έντονο το ενδιαφέρον για επίλυση των προβλημάτων της παιδείας μέσα από το θεσμό της χορηγίας και των ευεργεσιών. Ήδη το 1894 ο δήμος Αργοστολίου συνιστά υποτροφίες ενώ η τοπική κοινωνία αναρωτιέται: «πως εις δαπάνας περιττάς ο δήμος μας ν’ ανθέξη αφού δεν είχε ούτε καν πετρέλαιον να φέξη;» (Ζιζάνιον, 2/10/1894).

Το 1898 ιδρύεται το Βαλλιάνειο Ελληνικό Σχολείο στις Κεραμιές το οποίο χαρακτηρίζεται «λαμπρόν οικοδόμημα αλληλοδιδακτικού σχολείου εγερθέν δαπάνη Βαλλιάνου» καθώς και τρία κτίρια για τη διαμονή των καθηγητών. Οι δάσκαλοι και οι καθηγητές προσλαμβάνονται από τους Βαλλιάνους, το σχολείο είναι ιδιοσυντήρητο, ενώ λαμβάνεται μέριμνα, στα πλαίσια πάντοτε της ευεργεσίας για τους πτωχούς και άπορους μαθητές για την ενδυμασία τους, την παροχή βιβλίων, ακόμη και συσσιτίου (ΓΑΚ, Α.Β. Ε. ν.91-92).

Με το θάνατο του Παναγή Βαλλιάνου διατίθεται ετήσιον χορήγημα για τη Σχολή των Κεραμιών «μη υπερβαίνον τας 800 λίρες ως η επιτροπή θέλει κρίνη αναγκαίον ή πρέπον…» (Διαθ.Π.Β.). Το 1925 με λεφτά πάντοτε του κληροδοτήματος θεμελιώνεται το σύγχρονο γυμνάσιο το οποίο «φαντάζει επιβλητικόν μέγαρον… μέγαρον αντάξιον του παρελθόντος και του μέλλοντος της Σχολής. …Στεγάζονται εντός αυτού πλέον ή ανέτως Δημοτικόν, Σχολαρχείον και Γυμνάσιον μεθ’ όλων των χρειωδών. Γραφείον Διευθυντού, αναπαυτήριον Καθηγητών, αίθουσα τελετών, ιδιαίτεραι αίθουσαι δια πειραματικάς ασκήσεις, μικρόν κυλικείον δια τους μαθητάς και ευρύτατον Γυμναστήριον» (Εφημερίς των Κεφαλλήνων, 15/7/1928).

Το γυμνάσιο στις Κεραμειές θεωρείται μέχρι τους σεισμούς το πρώτο στα Βαλκάνια, ενώ, αν και η Βαλλιάνειος επιτροπή ήθελε να το μετατρέψει σε πρακτική σχολή, τελικά η διαχείρισή του δίνεται στο κράτος.

Ιδιαίτερη μέριμνα ελήφθη από τον Βαλλιάνο για την ανέγερση και συντήρηση του ναού του Αγίου Βασιλείου και «την συνδρομήν εις απόρους κατοίκους του χωρίου Κεραμειές». «Την παρελθούσαν Κυριακήν διενεμήθη υπο του κυρίου Χριστοφόρου Βαλλιάνου (πρόκειται για τον ανηψιό του Παναγή Βαλλιάνου) το δια το χωρίον Κεραμιές ορισμένον βοήθημα 40.000δραχμών. Ο κύριος Βαλλιάνος γνωρίζων επακριβώς τας ανάγκας ενός εκάστου των συγχωρίων του διένειμε το ποσόν καταλληλότατα» (Ζιζάνιον 4/11/1900), όπου σημειώνεται ιδιαίτερα θετικά η επακριβής γνώση των προβλημάτων του τόπου καταγωγής του, κάτι που θα αμφισβητηθεί στη συνέχεια όταν οι επιθυμίες του Βαλλιάνου ή αργότερα των διαχειριστών του κληροδοτήματος δεν συμπίπτουν με τις επιθυμίες της τοπικής κοινωνίας.

Το κληροδότημα του Βαλλιάνου γίνεται θερμά αποδεκτό από τους Κεφαλλονίτες,

«Θνητών ευδαιμονέστατε τρέξε να σ’ αγκαλιάσω

και τα εκατομμύρια μπροστά σου ν’ αραδιάσω.

……...

Ω Κεφαλλήνες έλθωμεν εις τα εκατομμύρια

και ο καθένας εξ ημών ιδέαν ας εκφέρη

πώς να τα διαθέσωμεν καλλίτερον συμφέρει», (Ζιζάνιον, 19/1/1902)

που επισημαίνουν παράλληλα ότι η διαχείριση θα πρέπει να γίνει σύμφωνα με τις υποδείξεις του πληθυσμού της νήσου και όχι με την έξωθεν διαχείριση, μια και «ο Βαλλιάνος ήκουε μακρόθεν τας οιμωγάς της πασχούσης πατρίδος του, δεν εγνώριζεν όμως και εκ του πλησίον εκάστην των πληγών της». Σε σχόλιο του «ο αγράμματος» σημειώνει «πως όσο οι εχτελεσταί θα ενεργούνε ιγγλέζικα, όπως ενεργούνε, θα ιδούμε κι όλα τα ερημοκκλήσια με δεσποτικό στασίδι» (Ζιζάνιον, 1/11/1903), εξυμνώντας όμως συγχρόνως τον ευεργέτη

«που πλούσιος εγένετο μη αδικήσας άλλον

διότι οπωσδήποτε στην εποχή ετούτη

απάνου κάτου ξέρουμε πως γίνονται τα πλούτη».(Μολφέτας,1902).

Το Βαλλιάνειο Κληροδότημα προσφέρει τη δυνατότητα ικανοποίησης των συλλογικών αλλά και ατομικών αιτημάτων. Ένας ιδιαίτερα μακρύς κατάλογος ατομικών ή συλλογικών φορέων συντάσσεται μέσα από ανάλογες αιτήσεις προς τον Πρόεδρο του Φιλανθρωπικού Ιδρύματος Βαλλιάνου - Μαρίνο Βαλλιάνο- με στόχο την ενίσχυση με φιλανθρωπίες ή αγαθοεργίες (αιτήσεις κατοίκων διαφόρων χωριών που έχουν πληγεί οι καλλιέργειες τους από τις θεομηνίες, αιτήσεις δήμων ή κοινοτήτων του νησιού για αποπεράτωση αντιστοίχων έργων, προσωπικά προβλήματα και οικονομική δυσπραγία διαφόρων κατοίκων, διάθεση σεβαστών ποσών για γενική τεχνική-επαγγελματική ή μουσική εκπαίδευση της νεολαίας του νησιού), (ΓΑΚ, Α.Β. φ.2). Παράλληλα, μιας και έχει τεθεί σε κοσμική διαχείριση προσφέρει τη δυνατότητα «πολιτικής» εκμετάλλευσής του από την Επιτροπή που το διαχειρίζεται στην Κεφαλονιά (Διαχειριστική Επιτροπή) και τις συμμαχίες της (ΓΑΚ, Α.Β.φ.1).

Αρχικά, με τα χρήματα του Κληροδοτήματος αποφασίζεται η επανασύσταση και ενίσχυση της Σχολής των Απόρων Παίδων, η οποία τίθεται στην κηδεμονία του νεοσύστατου τότε Εργατικού Συνδέσμου έχοντας όμως και την υποστήριξη εκτός των άλλων του Δεσπότη (Δεμπόνος,1981 & ΓΑΚ, Α.Β. φ. 1. 65-69). Παρόλο το σχεδόν μοναδικό χαρακτηριστικό της διαθήκης του Παναγή Βαλλιάνου για την ανάθεση της διαχείρισης σε κοσμική και όχι θρησκευτική εξουσία, κάτι αντίθετο με το πνεύμα της εποχής, μια και που σχεδόν σε όλα τα κληροδοτήματα ο Δεσπότης είναι Πρόεδρος, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο η θρησκευτική εξουσία υπεισέρχεται στα τοπικά δρώμενα μέσω της κληροδοτούμενης ευεργεσίας.

Η συζήτηση στην Βουλή της εποχής προκειμένου το Βαλλιάνειο Κληροδότημα να χρησιμεύσει για τον εθνικό στόλο (Ζιζάνιο, 19/1/1902), προκαλεί στην τοπική κοινωνία μεγάλες αντιδράσεις (Εμπρός,16/1/1902) η οποία σπεύδει να ζητήσει μέσω των «κηδεμόνων εν Κεφαλληνία» την έγκριση του ειδικού δικαστηρίου του Λονδίνου, για τους ακόλουθους «charitable» σκοπούς: «Νέα εκκλησία εν τη Μονή του Αγίου Γερασίμου, Φρενοκομείον εν τη πόλει Αργοστολίου, Εμπορική και Ναυτική Σχολή δια πτωχούς Κεφαλλήνας, Γεωργική Σχολή δια πτωχούς γεωργούς, χρηματικά βοηθήματα δια την συντήρησιν της εσπερινής Σχολής δι’ ενδεείς εφήβους και παίδας» (Ζιζάνιον, 1906), ενώ η τοπική κοινωνία υπερθεματίζει

«με τα κληροδοτήματα

θα μπαλωθούμε όλοι,

και θα γενούν ιδρύματα

εν τη νεκρά μας πόλει». (Ζιζάνιον, 28/1/1906)

Στα τέλη του 1902 οι Εκτελεστές της διαθήκης στο Λονδίνο στέλνουν 300 χρυσές λίρες στερλίνες οι οποίες συντελούν ώστε «η λειτουργία της Σχολής Απόρων Παίδων να βελτιωθή ουσιωδώς, διότι και παιδονόμος προβλέπων περί της εξωτερικής ευκοσμίας των μαθητών διωρίσθη και ομοιόμορφες ενδυμασίαι μετά πηλικίου και ενδυμάτων κατεσκευάσθησαν…» (Ζιζάνιον, 27/12/1903), ενώ το Μάρτη του 1904 στέλνονται στον Εργατικό Συνδέσμο 600 λίρες «προς ανέγερσιν κτιρίου δια την Σχολήν των Απόρων Παίδων…» (Ζιζάνιον, 13/3/1904).

Η τοπική κοινωνία αποδέχεται θετικά την ενίσχυση της Σχολής από το Κληροδότημα που εκφράζεται μέσα από τη μελλοποίηση των ακόλουθων στίχων του γνωστού κεφαλλονίτη ποιητή Μικέλη Άβλιχου:

« Βαλλιάνε μου και πάλιν η σκιά σου

η άγια ψυχή σου και καλή

μεσ’ τα πολλά ευεργετήματά σου

στήριξον των Απόρων τη Σχολή

και αιώνιο θα μείνει τα’ όνομά σου» (Δεμπόνος, 1981) ή ακόμη,

«Βαλλιάνε που θερμαίνεις

τα άπορα παιδιά και ορφανά

στο στήθος μας θα μένεις

βαθιά παντοτινά» (Δεμπόνος, 1981).

Η Διαχειριστική Επιτροπή του Βαλλιανείου αποφασίζει το 1903 την ανέγερση νοσοκομείου κάτι το οποίο έγινε θερμά αποδεκτό (Ζιζάνιον, 1904). Η δημοπράτησή του με δεδομένη την ανεργία της εποχής δημιουργεί έντονο ανταγωνισμό, «… ήλθον Αθηναίοι, ήλθον Πατρινοί, ζήλος της στερλίνας τους υποκινεί…» (Ζιζάνιον, 23/10/ 1904), αλλά γενική επιθυμία είναι να αναλάβει το έργο Κεφαλλονίτης, όπως και τέλος έγινε (Ζιζάνιον, 30/10/1904).

Όμως, το κληροδότημα θα διαδραματίσει σημαντικό κοινωνικό-πολιτικό ρόλο στο διορισμό των μελών του Αδελφάτου Διοίκησης του νοσοκομείου: «Το νοσοκομείον έχει ανάγκην ανθρώπων πονούντων ολόκληρον την Κεφαλληνίαν και ουχί τους ευαρίθμους αυτών πολικούς φίλους» (Ασθενής, 1903).

Έντονες αντιπαραθέσεις προκύπτουν, και αν το έργο έγινε στην αρχή δεκτό με ευνοϊκά σχόλια, στη συνέχεια ο κόσμος θεωρεί ότι είναι έργο άστοχο, ασυγχώρητα μεγάλο και μάλλον περιτό:

« αντί να βλέπεις να γεννή

μια εργασία ζωντανή

τηράς νοσοκομεία

και φιλανθρώπους πρόθυμους να περιποιηθούνε

νηάτα που δεν τα κύταξαν ποτέ πριν μαραθούνε» (Μολφέτας,1905).

Η άποψη είναι πως τα λεφτά του Βαλλιάνου έπρεπε να διατεθούν σε παραγωγικά έργα που να μπορεί να απασχοληθεί η νεολαία και όχι προς κατασκευή

«των νέων Φιλανθρωπικών μεγάλων Ιδρυμάτων

στη χώρα των ατροφικών πνευμάτων και σωμάτων» (Ζιζάνιον, 2/4/1905).

Η παρουσία του σοσιαλιστή Μαρίνου Αντύπα θα διαφωτίσει ακόμη περισσότερο το τοπίο όταν τον Ιανουάριο του 1905 διακηρύσσει την ανάγκη δημιουργίας παραγωγικών έργων «εν Κεφαλληνία, αποδεικνύων ότι η ανέγερσις τοιούτων έργων είναι σύμφωνος και ως προς το πνεύμα του διαθέτου και ως προς το γράμμα της διαθήκης»(Αντύπας, 1905). Αποδεικνύει ότι «και νομικώς και λογικώς είναι δυνατή ως εκ των ων ουκ άνευ και υπέρ το δέον σύμφωνος προς τον σκοπόν του διαθέτου η ανέγερσις και συντήρησις βιομηχανικών και γεωργικών σχολών μετά των αναγκαίων παραρτημάτων και γεωργικών σταθμών εις τους διαφόρους δήμους…» τα οποία θα αποτελέσουν φραγμούς στην ανεργία και τον εκπατρισμό (Ζιζάνιον, 8/10/1905).

Σύμφωνος με τα υποστηριζόμενα από τον Μαρίνο Αντύπα, ο Μολφέτας γράφει:

«συστήσατε περί αυτόν επιτροπήν δραστήριον

καθώς ελέχθη κατ’ αυτάς εις το «Αναγνωστήριον»

Δεν άφησ’ ο αείμνηστος των κόπων του το κέρδος

να γίνη κοσμοχαλασιά

στ’ αη Γιαννιού την εκκλησιά….

Ούτε ποτέ το σκέφτηκε ν΄ανοίξη τα Σπιτάλια

Πολύ το παρεξήγησαν του γράμματος το πνεύμα

και εις πλάνην περιέπεσαν, αν όχι και εις ψεύμα»(Ζιζάνιον, 24/9/1905),

επισημαίνοντας ότι θάπρεπε να ληφθεί φροντίδα «για τους ανθρώπους που πεινάνε και με κάθε θυσία να βρει δουλειά τ’ ασκέρι» (Ζιζάνιον, 1906), μια και ο Βαλλιάνος παρόλο που δεν γνώριζε «εκ του πλησίον εκάστην των πληγών της, εμερίμνησε δια να δώση ζωήν εις την ημιθανή πατρίδα εκ των σπλάγχνων της οποίας γίγας ανέκυψεν»(Ζιζάνιον, 1/2/1903). Υποστηρίζει ότι θα πρέπει «πρωτίστως να υποστηριχθεί η βιομηχανία, ότι θα πρέπει να ιδρυθούν κέντρα εργασίας δια αμφότερα τα φύλα», κάτι το οποίο χαρακτηριστικά διατυπώνει «ημείς προτιμώμεν να ζήσωμεν εργαζόμενοι ή να νοσηλευώμεθα υγιαίνοντες…Αποφύγετε προς Θεού τας γελοίας αυτάς διανομάς του χρήματος αι οποίαι εις ουδέν άλλο συνετέλεσαν ή να διαπομπεύεται ο άνθρωπος της ανάγκης». Οι εκτελεστές της διαθήκης προτρέπονται να «κινήσουν τας χείρας του εις εργασίαν και ουχί ποτέ εις ελεημοσύνην» (Ζιζάνιον, 1903).

Στις 28 Ιουνίου 1901 στην «Εφημερίδα του Αργοστολίου» επισημαίνεται ότι «Η εν Ελλάδι γεωργία ευρίσκεται εισέτι εις νηπιάζουσαν κατάστασιν» και ο κυριότερος λόγος «και ευτυχώς ο ευθεραπευτότερος είναι η έλλειψις της επαγγελματικής εκπαιδεύσεως…». Με δεδομένο ότι «απαραίτητος όρος πάσης σοβαράς γεωργικής προόδου είναι η τελεία επαγγελματική μόρφωσις του γεωργού», ιδρύεται το 1908 η Βαλλιάνειος Γεωργική Σχολή Αργοστολίου με στόχο την εκπαίδευση σε νέες μεθόδους καλλιέργειας της γης και της κτηνοτροφίας. Η ίδρυσή της καλύπτει την ανάγκη που ήδη είχε επισημανθεί επί Νάπιερ, όμως μετά περίπου 20ετία καταργείται με απόφαση των Διαχειριστών του Κληροδοτήματος (Πρακτικόν, 1927). Ο τοπικός τύπος κατηγορεί τους Διαχειριστές ότι «είσθε οι υπεύθυνοι δια την παρακμήν της Γεωργικής Σχολής…εθεωρήσατε καλόν, αποθρασυνόμενοι, εκ της ανοχής και αδιαφορίας της κοινωνίας και της δικαιοσύνης να συμπληρώσητε την καταστροφήν και να καταργήσητε αυτήν»(Το Μέλλον, 8/10/1927).

Με τη βοήθεια του Κληροδοτήματος ιδρύεται το 1915 Επαγγελματική Σχολή στο Ληξούρι, με προορισμό να «εξαπολύη καθ’ έκαστον έτος τους εργάτας της τέχνης… ωπλισμένους με επαγγελματικήν μόρφωσιν ευρωπαϊκήν, γνωρίζαντας τι να ζητήσωσι, γνωρίζαντας τι να κάμωσι, όταν τους δοθή εκείνο το οποίον εζήτησαν» προκειμένου να μειωθεί ο αριθμός των νέων «οίτινες εγκαταλείποντες την γενέτειραν δια να μεταβώσιν εις το εξωτερικόν ανακάζονται να επιδίδωνται πάντες ούτοι εις το εμπόριον ανεξαρτήτως αν είνε πλασμένοι δι’ αυτό, ή υποχρεούνται υπό της ανάγκης να μετέρχωνται επαγγέλματα κατώτερα του πνευματικού αυτών ορίζοντος…» (Το Μέλλον, 1927).

Το 1918 ιδρύεται Εμποροναυτική Σχολή Παναγή Βαλλιάνου στο Αργοστόλι, η οποία λειτουργεί μέχρι το 1953 και στη συνέχεια μετατρέπεται σε Οικονομικό Γυμνάσιο. Χαρακτηριστικό είναι ότι, αν και εξαρτημένη από το κράτος, με επιχορήγηση μόνο του Βαλλιανείου, έχει δικό της διδακτικό και λειτουργικό πρόγραμμα (Δεμπόνος,1994).

Από το Κληροδότημα χρηματοδοτείται και φρενοκομείο (Ζιζάνιον, 1906) στο Αργοστόλι την ιδέα της δημιουργίας του οποίου η τοπική κοινωνία θαυμάζει μεν: «Η ιδέα του ανθρώπου να προσφέρει το χρήμα του, το κύρος, τις γνωριμίες και επιρροές του στην εξυπηρέτηση μιας τάξεως αρρώστων που οι καλοπροαίρετοι εναπόθεταν τη θεραπεία τους στη θεία συγκατάβαση και οι κακόβουλοι τους χρησιμοποιούσαν σαν κοινωνικά αθύρματα, είναι περισσότερο από άξια θαυμασμού» (Δεμπόνος, 1994), αλλά παράλληλα σχολιάζει παραλληλίζοντας:

«οι ζουρλοί ελεύτεροι θα περβατούν στους δρόμους

και θα’ ναι σε συνάφεια μ’ όλους τους κληρονόμους» (Ζιζάνιον, 30/4/1911).

Σημαντικό πρόβλημα όμως για την τοπική κοινωνία της Κεφαλονιάς προκύπτει από την παρεμβατική ελεγκτική πολιτική που ασκεί η Διαχειριστική Επιτροπή του κληροδοτήματος Βαλλιάνου σ΄αυτήν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα θα αποτελέσει η αντίδραση της Επιτροπής μετά το Νοέμβριο του 1914, όταν ο Εργατικός Σύνδεσμος που εποπτεύει τη Σχολή των Απόρων που χρηματοδοτείται από το κληροδότημα μεταπτώνεται από Εργατικός σε «Κοινωνικός Συνεργατικός Σύνδεσμος Αργοστολίου» (Δεμπόνος, 1981) επηρεασμένος προφανώς από τις σοσιαλιστικές ιδέες της εποχής. Ο Πρόεδρος του Βαλλιανείου δηλώνει ότι «δεν αναγνωρίζει το νέο σύνδεσμο» και αποφασίζει να «αποβάλει της Σχολής τους εγκατασταθέντας κοινωνιολόγους και να παραλάβει αυτή ταύτην και να την διοικήσει η ιδία» (Ζιζάνιον, 22-11-1914). Παρόλες τις συχνές συγκρούσεις του Βαλλιανείου με τον Εργατικό Σύνδεσμο και την προσπάθεια να ελεγχθεί και κατά συνέπεια να υπάρξει η ανάλογη πολιτική εκμετάλλευση του κοινωνικού και φιλανθρωπικού του έργου (Δεμπόνος, 1981) και παρά το «…ταύτα εγένοντο επί σκοπώ ιδίας ωφελείας» (Ζιζάνιον, 21/10/1906), το Βαλλιάνειο Κληροδότημα συνεχίζει να ενισχύει τη Σχολή των Απόρων, ενώ όμως μέρος της τοπικής κοινωνίας αντιδρά στον κοινωνικο-πολιτικό έλεγχο με την άρνησή του να παρέχει ευκαιρία «μαθητείας» στους νεαρούς τρόφιμους της Σχολής (Ζιζάνιον, 1908).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Από τα τέλη του 19^ου αιώνα στην Κεφαλονιά, ο ευεργετισμός υποκαθιστά το κράτος και παρεμβαίνει άμεσα ή έμμεσα στη ζωή των κατοίκων διαμορφώνοντας μια συγκεκριμένη πολιτική και κοινωνική πραγματικότητα.

Το Κληροδότημα του Παναγή Βαλλιάνου από τις Κεραμειές σηματοδοτεί εκτός των άλλων και τη μέριμνα για την επαγγελματική εκπαίδευση στον τοπικό χώρο. Η Βαλλιάνειος Γεωργική Σχολή, η Εμποροναυτική Σχολή Αργοστολίου, η Επαγγελματική Σχολή στο Ληξούρι και η Σχολή των Κεραμειών θα σηματοδοτήσουν μέχρι τις μέρες μας την τοπική ιστορία.

Πρότυπες εγκαταστάσεις και προγράμματα, καθηγητές από το εξωτερικό συνθέτουν την εκπαιδευτική πραγματικότητα που δημιουργείται στον άξονα Κεραμειές, Αργοστόλι, Ληξούρι στις αρχές του 20^ου αιώνα.

Το χρέος του «πατρισμού» κυριαρχεί στην τοπική κοινωνία, η οποία όμως στο πρόσωπο του Παναγή Βαλλιάνου το αναγνωρίζει: «…παρόμοιαι μεγαλοδωρίαι δεν είναι φαινόμενον σύνηθες. Η δε Κεφαλληνία τυχούσα τοιαύτης, θα έχη αφορμήν να διατηρή δια παντός ανάμνησιν θερμώς ευγνώμονα προς τον ευεργέτην αυτής» (Ζιζάνιον, 19/1/1902), ενώ παράλληλα διαφαίνεται ο ναυτικός μεγαλοϊδεατισμός και μεγαλοπλουτισμός (Δεμπόνος, 1981) και οι ευνοϊκές συνθήκες της εκχρηματισμένης κοινωνίας (Μοσχόπουλος, 1988) που θα συνεισφέρει καθοριστικά στην κοινωνικο-εκπαιδευτική και πολιτιστική, πολιτισμική πραγματικότητα της συγκεκριμένης κοινωνίας.

Από τις διάφορες φημισμένες λουτροπόλεις της belle époque και τις μεγάλες πρωτεύουσες της Ευρώπης, οι εκτελεστές της διαθήκης του Παναγή Βαλλιάνου –στενοί συγγενείς του- τείνουν ευήκοον ους στα λογικά ή παράλογα πολλές φορές αιτήματα των συμπατριωτών τους για παροχή κάθε είδους βοήθειας και ενίσχυσης (ΓΑΚ, Α.Β. φ.2). Χωρίς να έχουμε τη δυνατότητα να προχωρήσουμε σε ένα πληρέστερο «ψυχογράφημα» αυτών των ανθρώπων, μας δίνεται η εντύπωση πως «τα μεγάλα αυτά τέκνα της νήσου, δια τα οποία πάνυ ευλόγως αύτη σεμνύνεται» (ΓΑΚ, Α.Β. φ.2) έχουν μία τάση να «προκαλούν» τους μεγαλοαστικούς κοινωνικούς χώρους του εξωτερικού τους οποίους έχουν κατακτήσει και στους οποίους κινούνται με μεγάλη άνεση με το να τους υπενθυμίζουν συνεχώς την καταγωγή τους.

Ο γνωστός τοπικισμός των Κεφαλλήνων εκφράζεται όχι μόνο με τη μέριμνα των ευεργετών προς το γενέθλιο τόπο, αλλά και με την επιθυμία των Διαχειριστών για ανάδειξη των συμπατριωτών τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η αντικατάσταση του Δ/ντή της Εμποροναυτικής Σχολής με « άριστον Διευθυντήν και δη Κεφαλλήνα…». «Η καλή φήμη των φιλανθρωπικών καταστημάτων Κεφαλληνίας εξήλθε των ορίων της νήσου και συνετέλεσεν ώστε οι κατά καιρούς φιλάνθρωποι Κεφαλλήνες να πλουτίσωσι ταύτα και έκαστος δια γενναίων κληροδοτημάτων» (Φωστήρ, 9/6/1910).

Το θέμα όμως της αποδοχής ή απόρριψης του ευεργετισμού ως ιδεολογήματος εκφράστηκε, ίσως εκφράζεται και ακόμη, στην τοπική κοινωνία της Κεφαλονιάς, μεταξύ άλλων και μέσα από την πορεία του αγάλματος –η πατρίς ευγνωμονούσα- του Βαλλιάνου: τοποθετείται στην είσοδο της Γεωργικής Σχολής, μεταφέρεται στην Κεντρική Πλατεία του Αργοστολίου, αποσύρεται, επανεγκαθίσταται, αποσύρεται εκ νέου, και χαρακτηριστικά «Παλαιός Ριζοσπάστης» όπως υπογράφει στον Παρατηρητή αντιδρά «όταν η Κεντρική Πλατεία έχει τον ανδριάντα του Βαλλιάνου, ενός ανθρώπου που ευεργέτησεν την Νήσον, όχι περισσότερον από τους Ριζοσπάστας, όταν στην καρδιά της πόλεως και στο πλέον περίβλεπτον σημείον υψώνεται ως σύμβολον ο ανδριάς του Πλούτου, -του Φιλανθρώπου έστω Πλούτου ….» (Παρατηρητής, 31/1/1931).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Napier, C. (1825). Memoirs on the reads of Kephalonia, London

Δεμπόνος Α. (1994), Εμποροναυτική Σχολή Αργοστολίου, Κυμοθόη, Αργοστόλι, σ. 35-43

Δεμπόνος, Α. (1981). Η γένεση και τα πάθη μιας πολιτείας (Το Αργοστόλι αγωνίζεται), Αργοστόλι

Δεμπόνος, Α. (1994). Σταθμοί, Αργοστόλι

Θωμόπουλος, Ι. (1969). Νεοελληνικά Επώνυμα, «το όνομα Βαλλιάνος», Ν. Εστία

Καλογεράς, Α. (1954). Η Κεφαλληνία ή Κεφαλονιά, Αθήνα

Κουλουμπάκης, Σ. (χχ). Βαλλιάνειος Επαγγελματική Σχολή Ληξουρίου. Ιστορική Αναδρομή 1900-2000, Αργοστόλι

Λαιμός, Α. (1974). «Περί της οικογενείας Βαλλιάνου», Η Κεφαλονίτικη Πρόοδος, Αργοστόλι

Λοβέρδος, Κ. (1888). Ιστορία της νήσου Κεφαλληνίας, Κεφαλληνία

Μεταξάς, Ν. (2002). Οι Ναυτικοί Κεφαλληνίας και Ιθάκης, Αθήνα, Εταιρεία Μελέτης Ελληνικής Ιστορίας

Μοσχόπουλος, Γ. (1988). Ιστορία της Κεφαλονιάς (1797-1940), τ. β’ εκδ. Κέφαλος

Νέζης, Π. Η εκπαιδευτική κίνησις εν Κεφαλληνία, 1953

Παρτς, Ι. (1892). Κεφαλληνία και Ιθάκη, Αθήνα

Σκηνιωτάτος, Σ. (1937). Παγκεφαλληνιακόν ημερολόγιον, Αργοστόλιον

Τσιτσέλης, Η. (1904). Κεφαλληνιακά Σύμμικτα Α’, Αθήνα

Τσιτσέλης, Η. (1960). Κεφαλληνιακά Σύμμικτα Β’, Αθήνα

Φωκάς-Κοσμετάτος Μ.Σπ. (1983). Δύο δημαρχίες στο Αργοστόλι, Μ.Σπ. Φωκά-Κοσμετάτου (1975-1982), Σπ. Γ. Φωκά-Κοσμετάτου (1903-1914), Αργοστόλι

ΠΗΓΕΣ

Απολογισμοί της Διαχειριστικής Επιτροπής του εν Κεφαλληνία Κληροδοτήματος Παναγή Βαλλιάνου των ετών 1915-1931 (μετά ανακεφαλαιώσεως της διαχειρίσεως από 1-1-1911 μέχρι 31-12-1931)

Γ.Α.Κ. Κεφαλονιάς, Αρχείο Βαλλιάνου φ.1/ 1905 & φ. 2/ 1907

Γ.Α.Κ. Κεφαλονιάς, Σύμμικτα φακ. 1. Παιδεία

Έκθεσις και απολογισμός Βαλλιανείου Επαγγελματικής Σχολής Ληξουρίου, Αργοστόλι 1927-28

Εφημερίδες: «Ζιζάνιον», «Το Μέλλον», «Τελώνιον», «Εμπρός», «Ανάστασις», «Εφημερίς των Κεφαλλήνων», «Εληά»

Κοργιαλένειο μουσείο. (1993). Συλλογή Φραγκίσκου και Στέφανου Βαλλιάνου, Αργοστόλι

Κοργιαλένειος Βιβλιοθήκη Αργοστολίου, τοπικά έντυπα

Λόγος Επιτάφιος υπέρ του μεγάλου της πατρίδος ευεργέτου Ανδρέου Βαλλιάνου, Τύποις Προόδου, Κεφαλληνία ( υπό Αρχιεπισκόπου Κεφαλληνίας Γερμανού, 1887).

Πρακτικά της Πρακτικής Γεωργικής Σχολής Παναγή Βαλλιάνου

Πρακτικά (1915) του Πρώτου Πανιονίου Συνεδρίου και αι εν αυτώ ανακοινώσεις, Εν Αθήναις