Δωρεάν ή επί Πληρωμή;

Κοινωνική Σύνθεση του Μαθητικού Πληθυσμού στα Σχολεία της Ελληνικής Κοινότητας της Αλεξάνδρειας

(1900-1930)

Κατερίνα ΤΡΙΜΗ-ΚΥΡΟΥ

Δρ. Ιστορικός

Αθήνα, Ελλάδα

 k.trimi@pros.gr

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Σύμφωνα με τις λογοδοσίες της Ελληνικής Κοινότητας της Αλεξάνδρειας, τουλάχιστον οι μισοί από τους μαθητές και τις μαθήτριες των σχολείων της εγγράφονταν σε αυτά δωρεάν κατά τη διάρκεια της εξεταζόμενης περιόδου. Από τους μη δωρεάν εγγεγραμμένους δε, οι περισσότεροι δεν πλήρωναν το πλήρες αντίτιμο των διδάκτρων, καθώς υπήρχε μια ευρεία κλίμακα εκπτώσεων. Βασισμένη σε μια άλλη πηγή, τα μαθητολόγια, τούτη η ανακοίνωση προσπαθεί να διερευνήσει το προφίλ των μαθητών/τριών που ανήκουν σε καθεμιά από τις κατηγορίες διδάκτρων. Καταδεικνύεται ότι το υψηλό ποσοστό των συνολικά δωρεάν εγγεγραμμένων οφειλόταν στο υψηλό ποσοστό τους στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, που υπήρξε κατά πολύ μαζικότερη της δευτεροβάθμιας. Κατά μήκος της εκπαιδευτικής κλίμακας διαπιστώνεται μια σταδιακή διαρροή παράλληλη με μια σταδιακή ποσοστιαία αύξηση των εγγεγραμμένων με πλήρη δίδακτρα  (που, σημειωτέον, στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι σαφώς υψηλότερα από ό,τι στην πρωτοβάθμια). Με τη συνδρομή μιας άλλης στατιστικής μεθόδου, της παραγοντικής ανάλυσης αντιστοιχιών, στην προβληματική μας προστίθεται η παράμετρος του επαγγέλματος των γονιών. Καταδεικνύεται το αναμενόμενο, ότι η διαρροή αφορά κυρίως παιδιά που προέρχονταν από ασθενή οικονομικά και μορφωτικά περιβάλλοντα. Και κλείνοντας… ανοίγει το ζήτημα της σύγκρισης της κοινωνικής επιλογής που συντελούταν εντός των σχολείων της ελληνικής κοινότητας με εκείνη εντός των σχολείων άλλων ξένων παροικιών της Αιγύπτου.

ABSTRACT

During the period 1900-1930, at least half the pupils in the schools of the Greek Community of Alexandria were allowed free registration, while the majority of the remaining pupils did not pay the whole fee, since they attained several levels of reduction. This paper examines the profile of the students that belonged to each one of the different categories of fees. It is shown that the high overall percentage of pupils allowed free tuition was due to the fact that in their great majority these pupils were enrolled in the most numerically important part of the scholar system, the primary school. Moving up the educational levels, not only did fewer pupils attend school but also a smaller percentage of pupils were registered free of charge. By using the statistical method of the factorial analysis of correspondences, we approach another essential parameter, the profession of the pupils’ parents. The conclusions are all but surprising: the remarkable number of pupils leaving school before completing secondary education were mainly pupils of low economic and cultural background. Finally new questions arise: was the Greek Community more “democratic” than other communities in Egypt concerning its educational policy and if yes, why?

1.  ΕΝ ΕΙΔΗ ΠΡΟΛΟΓΟΥ

Εν είδη προλόγου θα διαβάσω ένα απόσπασμα από μια συνέντευξη που μου παραχώρησε μια μαθήτρια του μεταπολεμικού γυμνασίου θηλέων της Ελληνικής Κοινότητας της Αλεξάνδρειας[i]:

« Θυμάμαι, όποτε ερχόταν από το Γραφείο της Διεύθυνσης η δεσποινίς Λαλαΐτου στην αίθουσά μας, για να ενημερώσει για την πληρωμή των δόσεων των διδάκτρων τις συμμαθήτριές μου που χρωστούσαν, ήθελα να ανοίξει η γη να με καταπιεί. Γιατί κάθε φορά έλεγε: 

“ Εκτός από τις δωρεάν εγγεγραμμένες και τις δυο μαθήτριες που πληρώνουν εις άρτιον τα δίδακτρα και έχουν ήδη εξοφλήσει, οι υπόλοιπες να υπενθυμίσετε στους γονείς σας ότι πρέπει να πληρώσουν την επόμενη δόση διδάκτρων που τους έχει καθορισθεί.”

Όλες γνώριζαν ότι εγώ ήμουν η μια από τις μοναδικές δυο που πλήρωναν πλήρες αντίτιμο και ένιωθα πολύ άβολα. Ξέρεις τι είναι να είσαι μια από τις δύο, μέσα σε κοντά πενήντα κορίτσια; Δακτυλοδεικτούμενη, όχι αστεία.»

2.  ΣΥΝΟΛΙΚΟ ΠΟΣΟΣΤΟ ΔΩΡΕΑΝ ΕΓΓΕΓΡΑΜΜΕΝΩΝ

Το φαινόμενο που θυμάται ακόμα με αμηχανία η παλιά μαθήτρια είναι ενδεικτικό μιας γενικής εικόνας που ίσχυε κατά τη διάρκεια της περιόδου που θα διαπραγματευτούμε σήμερα στην περίπτωση του δημοτικού όμως και όχι του γυμνασίου, όπως θα δούμε στη συνέχεια.

Στις ετήσιες λογοδοσίες τις οποίες εκδίδει, η Επιτροπή της Κοινότητας Αλεξανδρείας επαίρεται για το υψηλό ποσοστό δωρεάν εγγεγραμμένων στα σχολεία της και δημοσιεύει ανελλιπώς τα αριθμητικά δεδομένα που συνέθεσαν τον πρώτο από τους πίνακές μας. Σύμφωνα με τις στατιστικές των ετήσιων λογοδοσιών, κατά τα τριάντα πρώτα χρόνια του εικοστού αιώνα (που, παρενθετικά ας σημειωθεί, επιλέχθηκαν να διερευνηθούν ως η περίοδος της θεαματικής αύξησης του μαθητικού πληθυσμού και της ραγδαίας ανάπτυξης των εκπαιδευτηρίων) τουλάχιστον ο μισός μαθητικός πληθυσμός εγγραφόταν δωρεάν στα σχολεία. Κάποια έτη δε ο αριθμός των δωρεάν εγγεγραμμένων άγγιζε τα δυο τρίτα του συνόλου.

Κορυφαία χρονιά και ως προς τον αριθμό των μαθητών και ως προς το ποσοστό των δωρεάν εγγεγραμμένων υπήρξε το 1923-4, όταν η Κοινότητα επέτυχε, χάρη σε ειδικές ρυθμίσεις, να στεγάσει στα εκπαιδευτήριά της όλα τα παιδιά των Μικρασιατών προσφύγων που είχαν φτάσει στην πόλη (κάτι που δεν είχε γίνει εφικτό την προηγούμενη χρονιά). Η διακύμανση του ποσοστού των δωρεάν εγγεγραμμένων δεν εξαρτιόταν βέβαια μονάχα από την οικονομική κατάσταση της παροικίας αλλά και από την οικονομική κατάσταση της Κοινότητας, εξ ου και οι δωρεάν εγγεγραμμένοι μειώθηκαν σημαντικά προς το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε, όταν εμφανίστηκαν τα πρώτα προβλήματα στο κοινοτικό ταμείο, μολονότι η πρόθεση των επιτρόπων παρέμενε σταθερή, δηλαδή να γίνονται δεκτά όσο το δυνατόν περισσότερα παιδιά δωρεάν.

Πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η ελληνική παροικία της Αλεξάνδρειας αλλά και οι παροικίες των άλλων πόλεων της Αιγύπτου δεν ήταν παροικίες εμπόρων, όπως οι προγενέστερές τους στην Ευρώπη, (στην Τεργέστη, στη Μασσαλία, στη Βιέννη, κτλ.). Ήταν προϊόν μαζικής μετανάστευσης, ήταν παροικίες με μεγάλο πληθυσμό και με ευρεία κοινωνική διαστρωμάτωση, εν ολίγοις με κοινωνική σύνθεση κατά πολύ λαϊκότερη των προηγουμένων (Kitroeff, 1989, σ. 29-31 και Σουλογιάννης, 1999, σ. 55-59). Όσο δε για τα σχολεία, παρότι χρηματοδοτούνταν[ii] και διοικούνταν από την ελληνική αστική τάξη της πόλης, στο σύνολό τους δεν επρόκειτο για σχολεία μιας κοινωνικής ελίτ.[iii]

ΠΙΝΑΚΑΣ 1

Για να συμπληρωθεί η εικόνα, πρέπει να πούμε ότι η πολιτική διευκολύνσεων που είχε υιοθετήσει η Κοινότητα δεν περιοριζόταν στις δωρεάν εγγραφές, που αφορούσαν τις φτωχές ελληνικές οικογένειες. Επεκτεινόταν και στα μεσαία εισοδήματα με μια ευρεία κλίμακα εκπτώσεων. Για παράδειγμα το 1915-6, όπου η σχολική εφορεία είχε ορίσει ότι τα πλήρη ετήσια δίδακτρα για τα δευτεροβάθμια σχολεία θα ήταν 700 γρόσια διατίμησης[iv], στα μαθητολόγια συναντάμε εκτός από τους δωρεάν εγγεγραμμένους τις εξής τιμές έκπτωσης:

50 γ.δ., 100 γ.δ., 150 γ.δ., 175 γ.δ. 250 γ.δ., 350 γ.δ., 450 γ.δ. και 550 γ.δ.

Οφείλουμε να διευκρινίσουμε ότι τα πράγματα δεν ήταν ανέκαθεν τόσο πολύπλοκα. Μέχρι την αρχή του 20^ου αιώνα υπήρχαν απλώς οι δωρεάν και οι με πλήρη δίδακτρα εγγεγραμμένοι. Η υιοθέτηση ολοένα μεγαλύτερης γκάμας εκπτώσεων βαίνει παράλληλα με τη ραγδαία μαζικοποίηση των σχολείων που παρατηρείται κατά τη διάρκεια της πρώτης δεκαετίας. Οι έλληνες αστοί που διοικούσαν και χρηματοδοτούσαν τα κοινοτικά ιδρύματα συνειδητοποιούσαν όλο και περισσότερο το ρόλο που μπορούσε να παίξει για τη διασφάλιση των συμφερόντων τους στη χώρα μια παροικία συμπαγής, με καθαρή εθνική συνείδηση, συνεπώς επιδίωκαν την προσέλκυση όσο το δυνατόν μεγαλύτερου αριθμού ελληνόπουλων στα ελληνικά σχολεία. Προσπαθώντας λοιπόν να άρουν τα οικονομικά εμπόδια για τις μη εύπορες οικογένειες, χωρίς όμως να δυναμιτίσουν τον προϋπολογισμό των εκπαιδευτηρίων, προέβλεψαν πολλές διαβαθμίσεις διευκολύνσεων.

3.  ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ ΔΙΔΑΚΤΡΩΝ ΑΝΑ ΤΑΞΗ

Όπως θα φανεί στον επόμενο πίνακα, τα πολύ υψηλά ποσοστά των δωρεάν εγγραφόμενων επί του συνόλου των μαθητών οφείλονται στα πολύ υψηλά ποσοστά αυτής της κατηγορίας στο Δημοτικό.

Πηγή των δεδομένων του τρίτου πίνακα δεν είναι πλέον οι στατιστικές που δημοσιεύονται στις λογοδοσίες[v] (οι οποίες περιορίζονται σε ποσοστά επί του συνόλου των μαθητών/τριων όλων των βαθμίδων) αλλά τα μαθητολόγια που βρέθηκαν στο σχολικό αρχείο της Κοινότητας. Επιλέχθηκαν για σύγκριση οι πρώτες και οι τελευταίες τάξεις της πρωτοβάθμιας και της πλήρους δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης και ως μεσαίες η τετάρτη δημοτικού (καθότι όριο για την αλλαγή της τιμής των διδάκτρων) και η τρίτη της δευτεροβάθμιας (καθότι τελευταία τάξη για το ημιγυμνάσιο θηλέων και τη Σαλβάγειο επαγγελματική σχολή) και καταγράφηκαν για κάθε μια από αυτές τις τάξεις οι αριθμοί των μαθητών/τριών[vi] που είχαν εγγραφεί δωρεάν, με έκπτωση και με πλήρη δίδακτρα κατά την έναρξη τριών σχολικών ετών, στην αρχή, τη μέση και το τέλος της εξεταζόμενης τριακονταετίας.

  ΠΙΝΑΚΑΣ 2

Η εικόνα γίνεται ευκρινέστερη αν παρατηρήσουμε τα γραφήματα που έπονται, το καθένα από τα οποία αντιστοιχεί σε μια από τις έξι επιλεγμένες τάξεις και παρουσιάζει τις αναλογίες των τριών κατηγοριών μαθητών/τριών (εγγεγραμμένοι δωρεάν, με έκπτωση, με πλήρη δίδακτρα) ανά έτος, καθώς και την εξέλιξη των αναλογιών κατά τη διάρκεια της τριακονταετίας.  

ΓΡΑΦΗΜΑ: ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΚΑΤΑΝΟΜΗ

των εγγεγραμμένων δωρεάν, με έκπτωση, με πλήρη δίδακτρα

Διαπιστώνονται άρα οι εξής τάσεις:

1. Σε όλες τις τάξεις παρατηρείται μια μείωση του ποσοστού των εγγεγραμμένων με πλήρη δίδακτρα κατά τη διάρκεια της τριακονταετίας. Η μείωση αυτή είναι υπέρ των εγγεγραμμένων δωρεάν στα μέσα της περιόδου (εποχή παχιών αγελάδων για την Κοινότητα) και υπέρ των εγγεγραμμένων με έκπτωση, όταν κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα οικονομικά προβλήματα στο τέλος της δεκαετίας του ’20.

2. Σε όλες τις χρονιές το ποσοστό των εγγεγραμμένων με πλήρη δίδακτρα αυξάνεται καθώς ανεβαίνουμε την κλίμακα του εκπαιδευτικού συστήματος και αντιστρόφως το ποσοστό των εγγεγραμμένων δωρεάν μειώνεται.

  Πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι τα ποσοστά που παρουσιάζουν τα γραφήματα δεν αντιστοιχούν σε όμοια ή παρόμοια μεγέθη ανά τάξη. Οι αισθητές λοιπόν διαφοροποιήσεις των ποσοστών από τάξη σε τάξη δεν μπορούν να ερμηνευτούν ως αποτέλεσμα μεταπήδησης αθρόων μαθητών από μια χαμηλότερη τιμή διδάκτρων σε μια υψηλότερη. Κλειδί για την ερμηνεία της διαφοροποίησης των γραφημάτων αποτελεί η εντυπωσιακή διαφορά των απόλυτων αριθμών που παρουσιάζει ο Πίνακας 2 μεταξύ των πρώτων τάξεων των πρωτοβάθμιων σχολείων και των τελευταίων των δευτεροβάθμιων. Μολονότι (χάριν του αναγνωρισμένου από το ελληνικό κράτος απολυτηρίου) προσθέτονταν στο Γυμνάσιο γόνοι εύπορων οικογενειών (που κατά κανόνα διδάσκονταν την ύλη της πρωτοβάθμιας κατ’ οίκον ή σε ιδιωτικά σχολεία), οι απόλυτοι αριθμοί όχι μόνο δεν είναι αυξημένοι αλλά αντίθετα είναι μειωμένοι κατά πολύ στη δευτεροβάθμια, ειδικά στις τελευταίες τάξεις της.

4.  ΔΙΑΡΡΟΗ ΜΑΘΗΤΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΣΤΗ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ

Το μέγεθος της διαρροής θα μας το δείξει ο τρίτος πίνακάς μας, στον οποίο, αφού για κάθε σχολική χρονιά αντιπαρατέθηκαν οι αριθμοί των αγοριών που φοιτούσαν στα πρωτοβάθμια σχολεία με αυτόν των αγοριών που φοιτούσαν έξι χρόνια μετά στα δευτεροβάθμια, προέκυψε το ποσοστό των μαθητών που είχαν εν τω μεταξύ διαρρεύσει. Δεν επιχειρήθηκε η ίδια σύγκριση για τα κορίτσια, γιατί το δευτεροβάθμιο σχολείο των κοριτσιών στην αρχή του αιώνα αποτελείτο από δύο τάξεις μόνο και μέχρι και το τέλος της περιόδου που εξετάζουμε δεν είχε συμπληρωθεί, οπότε θα έπρεπε να συγκριθούν βαθμίδες εντελώς ανισομερείς.[vii]

ΠΙΝΑΚΑΣ 3

Ενώ λοιπόν για παράδειγμα οι μαθητές της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης το 1900-1 ήταν 739, έξι χρόνια μετά, το 1906-07, όταν αυτοί οι μαθητές θα έπρεπε να είχαν μεταβεί στη δευτεροβάθμια, βρίσκουμε μόλις 196 μαθητές να έχουν προχωρήσει στις σπουδές τους, 543 έχουν χαθεί στη διαδρομή, έχουμε μια απώλεια δηλαδή της τάξεως του 73%.

Το ποιοι μαθητές εγκαταλείπουν το υπαινίσσονται τα γραφήματα του Πίνακα 2. Είναι εκείνοι που στο δημοτικό εγγράφονταν δωρεάν ή με μεγάλη έκπτωση που σταδιακά αναγκάζονται οι περισσότεροι να αποχωρήσουν και μάλιστα αρκετά πριν το τέρμα του απολυτηρίου.

5. ΠΑΡΑΓΟΝΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΩΝ

5.1  ΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Το γεγονός αυτό πιστοποιείται με τη συνδρομή μιας άλλης στατιστικής μεθόδου, της παραγοντικής ανάλυσης αντιστοιχιών (analyse factorielle des correspondances), δείγμα της οποίας θα σας παρουσιάσω στη συνέχεια. Το ενδιαφέρον στοιχείο που κομίζει αυτή η επεξεργασία είναι ότι καταλήγει σε γραφικές αναπαραστάσεις που αναδεικνύουν τις κυρίαρχες αντιθέσεις και συμπτώσεις μιας ποικιλίας δεδομένων που αναγράφονται στις γραμμές και τις στήλες ενός πίνακα (Θεοδώρου, 1987, σ. 123-4). Έτσι προσφέρεται για να προσθέσουμε ένα ακόμα στοιχείο στην προβληματική μας, το επάγγελμα του πατέρα των μαθητών/τριών. 

Ο πίνακας ο οποίος αποδόθηκε με τη γραφική αναπαράσταση που θα δούμε αμέσως τώρα βασίζεται στα μαθητολόγια των δημοτικών σχολείων του έτους 1919-20. Καθότι είναι αδύνατο να παρουσιάσω περισσότερο από ένα σχολικό έτος ανά εκπαιδευτική βαθμίδα στον περιορισμένο χρόνο μιας ανακοίνωσης, επέλεξα το 1919-20 ως μια αρκετά χαρακτηριστική χρονιά. Χαρακτηριστική, γιατί αν και δεν απέχει πολύ από το μέσο της περιόδου, παρουσιάζει έναν από τους μεγαλύτερους μαθητικούς πληθυσμούς, αν εξαιρέσουμε τη σύντομη παρένθεση των ετών της πρόσκαιρης εισδοχής προσφύγων στην παροικία αμέσως πριν και κυρίως μετά τη Μικρασιατική καταστροφή.

Επειδή ο περί ου ο λόγος πίνακας αποτελείται από 25 στήλες και 30 γραμμές, δεν είναι εφικτή η ευανάγνωστη παρουσίασή του στο χώρο μιας σελίδας Α4. Γι’ αυτό αναγκάζομαι να καταφύγω σε μια σύντομη περιγραφή της λογικής με την οποία έχει καταρτισθεί: στις στήλες αναγράφονται ανά τάξη οι κατηγορίες των διδάκτρων, δηλαδή Α΄ δωρεάν, Α΄ έκπτωση 1 (μεγάλη έκπτωση), Α΄ έκπτωση 2 (μικρή έκπτωση), Α΄ πλήρη δίδακτρα, Β΄ δωρεάν, Β έκπτωση 1 κτλ., ενώ στις γραμμές αναγράφονται τα επαγγέλματα των γονιών ή κηδεμόνων χωριστά ή κατά ομάδες στην περίπτωση των επαγγελμάτων που εμφανίζονται σπανιότερα στα μαθητολόγια.

Στη διαφάνεια που προβάλλεται, για ευκολότερη παρακολούθηση της παρουσίασης, έχουν χρωματισθεί πράσινες οι δωρεάν εγγραφές (δω), κίτρινες οι εγγραφές με μεγάλη έκπτωση (ε1), κόκκινες με μικρή έκπτωση (ε2) και τέλος γαλάζιες οι εγγραφές με πλήρη δίδακτρα (πλ).

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

ΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ 1: ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ σχ. έτ. 1919-20, άξονες 1-2

Οι σχέσεις μεταξύ των δεδομένων που απαρτίζουν τον πίνακα απεικονίζονται σ’ ένα επίπεδο που ορίζεται από έναν οριζόντιο και έναν κάθετο άξονα. Η γειτνίαση αποδεικνύει στενή σχέση, ενώ η απόσταση και ιδίως η παρεμβολή ενός από τους άξονες αποδεικνύει ισχνή σχέση ή αντιθετική σχέση.

Παρατηρούμε ότι σχηματίζεται μια καμπύλη (που από τους ειδικούς ορίζεται ως κλίμακα Guttman[viii]) κατά μήκος της οποίας έχουν τεθεί τα επαγγέλματα των γονιών και οι κατηγορίες διδάκτρων με τις οποίες κατά κανόνα εγγράφουν τα παιδιά τους οι γονείς που ανήκουν σε κάθε επάγγελμα. Πιο συγκεκριμένα:

1.  Στο αριστερό άκρο της καμπύλης, πολύ κοντά στο σημείο τομής των δύο αξόνων (το οποίο και σηματοδοτεί το κέντρο βάρους της αναπαράστασης, το μέσο όρο της δηλαδή), έχουμε ένα συνωστισμό επαγγελμάτων χαμηλών εισοδημάτων, που μάλιστα συμπίπτουν τόσο, ώστε στην εκτύπωση δεν μπορούν να φανούν όλα, πολλά καλύπτονται από όσα η εκτύπωση μας επιτρέπει να διαβάσουμε, όπως μπορείτε να δείτε στο υπόμνημα. Στο «νέφος» αυτό των πυκνών καταγραφών βρίσκονται και οι δωρεάν εγγραφές.   

2. Κατ’ αντιδιαστολή στο δεξί άκρο της καμπύλης τοποθετούνται επαγγέλματα υψηλών εισοδημάτων, που συναρτώνται με τις εγγραφές με πλήρη δίδακτρα και μάλιστα των δυο τελευταίων τάξεων (αφού οι εύποροι γονείς προτιμούσαν την κατ’ οίκον διδασκαλία ή τα ιδιωτικά σχολεία για τις πρώτες τάξεις του δημοτικού, επειδή αυτές ήταν ιδιαίτερα πολυπληθείς στα κοινοτικά σχολεία).

3. Στο κέντρο της καμπύλης εντοπίζονται επαγγέλματα μεσαίων εισοδημάτων, καθώς και οι εγγραφές με μεγάλη έκπτωση (αυτές κοντύτερα προς τις δωρεάν εγγραφές) και με μικρή έκπτωση (αυτές κοντύτερα προς τις εγγραφές «εις άρτιον»).

Στη γραφική αναπαράσταση λοιπόν φαίνεται ανάγλυφα η κοινωνική σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού στο δημοτικό: η συντριπτική πλειοψηφία των μαθητών/τριών προέρχεται από οικογενειακά περιβάλλοντα ασθενή οικονομικά και μορφωτικά και είναι αυτοί οι μαθητές που βέβαια διαμορφώνουν το υψηλότατο ποσοστό των δωρεάν εγγεγραμμένων στην πρώτη βαθμίδα της εκπαίδευσης.

5.2 ΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

Βέβαια, όπως πάντα, είναι η σύγκριση που παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον, στην περίπτωσή μας η σύγκριση της γραφικής αναπαράστασης του πίνακα των πρωτοβάθμιων σχολείων με εκείνη του πίνακα των δευτεροβάθμιων (ο οποίος έχει καταρτισθεί με τον ίδιο ακριβώς τρόπο).

Παρατηρήστε τη δεύτερη τούτη γραφική αναπαράσταση. Τόσο η διάταξη των κατηγοριών διδάκτρων, όσο και αυτή των επαγγελμάτων είναι παρόμοια με τη διάταξη που παρουσιάζει η πρώτη αναπαράσταση, (παρότι αυτή τη φορά δεν εμφανίζεται μια απολύτως καθαρή καμπύλη του Guttman, γεγονός που οφείλεται στα μικρότερα απόλυτα αριθμητικά δεδομένα, τα οποία κάνουν περιπτώσεις μεμονωμένες και εξαιρετικές, όπως π.χ. ένα  ιδιαίτερα εύπορο χρυσοχόο, να επηρεάζουν πολύ την αναπαράσταση). Τοποθετούνται:

α) αριστερά οι δωρεάν εγγραφές, στο μέσο οι εγγραφές με έκπτωση, δεξιά οι πλήρεις,

β) αριστερά οι σιγαροποιοί, οι πλανόδιοι πωλητές, οι άεργοι, οι υπηρέτες, οι εργάτες κτλ., στο μέσο οι παντοπώλες, οι μεσίτες, οι μηχανικοί, οι καταστηματάρχες, οι ιδιοκτήτες καφενείων και ταβερνών και δεξιά οι βιομήχανοι και τραπεζίτες, οι έμποροι, οι διπλωματούχοι πανεπιστημίου.

Η διάταξη είναι παρόμοια, υπάρχει όμως μια ουσιώδης διαφορά, η μεγάλη μετατόπιση του κέντρου βάρους προς τα δεξιά, προς τις πλήρεις εγγραφές,  προς τα εύπορα επαγγέλματα. Το κυριότερο είναι ότι τα ελάχιστα επαγγέλματα που συναρτώνται με τις πλήρεις εγγραφές έχουν μια τόσο έντονη παρουσία στον πίνακα στον οποίο βασίστηκε η αναπαράσταση, ώστε καταφέρνουν να ισορροπούν τα τετραπλάσια σε αριθμό επαγγέλματα που τοποθετούνται στην αντίθετη άκρη του οριζόντιου άξονα. Αν φανταστείτε ότι ο οριζόντιος άξονας είναι ένας ζυγός, που κρέμεται από το σημείο όπου τον τέμνει ο κάθετος άξονας, τότε θα γίνει καθαρό το συμπέρασμα της σύγκρισης που επί τροχάδην επιχειρήσαμε.

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

ΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΗ 2: ΔΕΥΤΕΡΟΒΑΘΜΙΑ ΣΧΟΛΕΙΑ 1919-20, άξονες 1-2

  Ο χρόνος δεν επιτρέπει μια λεπτομερέστερη παρουσίαση και σύγκριση των αποτελεσμάτων αυτής της στατιστικής μεθόδου. Όμως όσα λίγα ήδη ειπώθηκαν σε συνδυασμό και με τους προηγούμενους κλασσικούς στατιστικούς πίνακες καταδεικνύουν ότι η διαρροή των μαθητών κατά μήκος της κλίμακας αφορά κυρίως παιδιά που προέρχονταν από κοινωνικά περιβάλλοντα με ισχνό οικονομικό και μορφωτικό κεφάλαιο.

Περί ανισότητας στην εκπαίδευση ο λόγος, εν ολίγοις. Και ενώ στις συγχρονικές κοινωνιολογικές έρευνες η ανισότητα πρέπει να αναζητηθεί πίσω από την τυπική, νομοθετημένη ισότητα ευκαιριών, στην περίπτωσή μας αυτό δεν ισχύει.

6. ΠΛΗΡΗ ΔΙΔΑΚΤΡΑ ΚΑΙ ΕΚΠΤΩΣΕΙΣ

Στον επόμενο πίνακα καταγράφονται τα κατά καιρούς ορισθέντα ως πλήρη δίδακτρα που προβλέπονταν για:

• τις τέσσερις πρώτες τάξεις του εξατάξιου δημοτικού[ix] 

• τις δύο τελευταίες τάξεις του εξατάξιου δημοτικού,

• το πεντατάξιο γυμνάσιο αρρένων, το ημιγυμνάσιο θηλέων και την εμπορική  σχολή

• τις κατώτερες επαγγελματικές σχολές.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

Είναι καθαρή η πρόθεση: το Γυμνάσιο και η Εμπορική σχολή προορίζονταν για το ευπορότερο τμήμα της παροικίας. Των πρώτων τάξεων του δημοτικού τα δίδακτρα ήταν χαμηλά, κάνοντας προσιτή τη θεωρούμενη απαραίτητη στοιχειώδη εκπαίδευση, αυτή που αρκούσε ώστε ένας μαθητής να κατακτήσει την ανάγνωση και τη γραφή της ελληνικής γλώσσας, την πρακτική αριθμητική, και κάποιες γνώσεις πατριδογνωσίας, ιστορίας και θρησκευτικών, (μαθημάτων δηλαδή που σχετίζονται με την εμπέδωση της εθνικής ταυτότητας). Όσο όμως ανεβαίνουμε τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, οι τιμές επίσης ανεβαίνουν, με γεωμετρική πρόοδο μάλιστα. Τα δίδακτρα των δύο τελευταίων τάξεων του δημοτικού, καθώς και των επαγγελματικών σχολών ήταν διπλάσια αυτών των πρώτων τάξεων του δημοτικού. Τα δε δίδακτρα των κλασσικών γυμνασίων και των εμπορικών σχολών, υψηλά εξαρχής, με την πάροδο των χρόνων αυξάνονταν όχι μόνο σύμφωνα με τον πληθωρισμό όπως στις υπόλοιπες τάξεις αλλά και αναλογικά. Ενώ αρχικά είναι κατά 50% ακριβότερα των τελευταίων τάξεων του δημοτικού, σταδιακά η απόσταση μεγαλώνει, φτάνουν να γίνουν διπλάσια αυτών μετά το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου πόλεμου, για να καταλήξουν τριπλάσια κατά τη διάρκεια των τελευταίων ετών της περιόδου.

Η Κοινότητα με την πολιτική της ως προς το ύψος των διδάκτρων στόχο είχε να ενθαρρύνει μεν τους γονείς με περιορισμένο εισόδημα να στείλουν τα παιδιά τους στα δημοτικά και κατώτερα επαγγελματικά [x] σχολεία της, να τους αποθαρρύνει δε να συνεχίσουν να τα στέλνουν στα ιεραρχικά ανώτερα σχολεία. Αυτή η πολιτική βέβαια δεν είναι πρωτοφανής. Ενδεικτικά αναφέρω ένα παράδειγμα από τα υπόλοιπα ξένα σχολεία της χώρας. Οι Frères des Écoles Chrétiennes, το γνωστό καθολικό τάγμα που εκδήλωνε ενδιαφέρον όχι μόνο για την εκπαίδευση των γόνων εύπορων οικογενειών (στην οποία ήταν αντίθετα προσανατολισμένο το τάγμα των Jésuites) αλλά και των φτωχών τάξεων, είχαν ιδρύσει στην Αίγυπτο ορισμένα σχολεία δωρεάν εκπαίδευσης, εκτός των επί πληρωμή. Επρόκειτο όμως αποκλειστικά για πρωτοβάθμια σχολεία, κανένα δευτεροβάθμιο δωρεάν σχολείο δεν ίδρυσαν ποτέ[xi].

Φυσική δε συνέχεια αυτής της κοινοτικής πολιτικής των ιεραρχικά διαμορφωμένων τιμών των διδάκτρων ανά σχολικό επίπεδο ήταν η μεγάλη μεν προθυμία των εφόρων να εγγράψουν τα ελληνόπαιδα δωρεάν ή σχεδόν δωρεάν στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση (ειδικά στις πρώτες τάξεις), η ταυτόχρονη δε απροθυμία τους να το πράξουν στην περίπτωση της γυμνασιακής και ανώτερης εμπορικής εκπαίδευσης.

Είναι αδύνατο να προσδιορισθεί σε ποιο βαθμό ακριβώς ευθύνεται για το φυλλορρόημα που διαπιστώσαμε αυτή η συνδυασμένη τακτική υψηλότερων διδάκτρων και απροθυμίας εγγραφής μαθητών δωρεάν στη δευτεροβάθμια και σε ποιο βαθμό η ούτως ή άλλως αδυναμία των χαμηλότερων κοινωνικών τάξεων να χρηματοδοτήσουν, καθώς και να προωθήσουν με το μορφωτικό τους επίπεδο και τις προσδοκίες τους τα παιδιά τους στα ιεραρχικά ανώτερα σχολεία. Από πολλές γραπτές και προφορικές μαρτυρίες πάντως συνάγεται ότι πρωταρχική αιτία αυτής της διαρροής ήταν το γεγονός ότι οι φτωχές οικογένειες είχαν ανάγκη της οικονομικής συνεισφοράς των νεαρών μελών τους και τα οδηγούσαν γι’ αυτό το λόγο στην παραγωγή, γρηγορότερα ή αργότερα, ανάλογα με το βαθμό οικονομικής δυσπραγίας που αντιμετώπιζαν[xii].

7.  ΕΝ ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΙ

Η διαπίστωση ότι συντελείται στα ελληνικά κοινοτικά σχολεία της Αλεξάνδρειας μια κοινωνική επιλογή κατά τη μετάβαση από τη μια βαθμίδα στην άλλη, ακόμα και από τη μια τάξη στην άλλη δεν είναι βέβαια έκπληξη. Θα ήταν έκπληξη, αν συνέβαινε το αντίθετο. Πάντως παραμένει ανοικτή η πρόκληση της σύγκρισης αυτής της εικόνας που περιγράψαμε όσον αφορά τα εν λόγω σχολεία με την αντίστοιχη σχολείων άλλων εθνικοτήτων στην Αίγυπτο.

Γνωρίζουμε ότι τα ελληνικά σχολεία της χώρας στο σύνολό τους παρουσιάζουν ποσοστά δωρεάν εγγεγραμμένων πολύ υψηλά σε σχέση με τα ποσοστά που παρουσιάζουν τα σχολεία των άλλων εθνικοτήτων (Τρίμη-Κύρου, 2001, πίνακας 10) ακόμα και σχολεία που λάμβαναν σημαντική οικονομική υποστήριξη από τις μητροπόλεις τους, όπως τα γαλλικά. Όμως οι κρατικές αιγυπτιακές στατιστικές που μας παρέχουν αυτά τα στοιχεία δεν προσδιορίζουν τα ποσοστά των δωρεάν εγγεγραμμένων ανά εκπαιδευτική βαθμίδα, πολύ περισσότερο βέβαια δε μας διαφωτίζουν για την κοινωνική σύνθεση του μαθητικού πληθυσμού.

Άραγε η κοινωνική επιλογή που συντελείται εντός των ελληνικών σχολείων της Αλεξάνδρειας είναι της ίδιας τάξης με την κοινωνική επιλογή που συντελείται παραδείγματος χάριν εντός των ιταλικών ή των εβραϊκών σχολείων της πόλης; Μήπως η διαπιστωμένη επίμονη προσπάθεια των ελλήνων αστών της Αλεξάνδρειας, καθώς και των άλλων αιγυπτιακών πόλεων, για τη διατήρηση της εθνικής συνείδησης της παροικίας μέσα από την εκπαίδευση τούς οδηγούσε τελικά σε μια ταξικά ελαστικότερη, μια «δημοκρατικότερη» εκπαιδευτική στρατηγική σε σύγκριση με τις στρατηγικές άλλων εθνικών κοινωνικών ελίτ ή άλλων μητροπολιτικών κέντρων;

Ιδού πεδίο ερεύνης λαμπρό!