Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ ΣΤΑ ΠΡΩΤΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ
ΚΑΙ
ΣΤΟ ΔΙΑΘΕΜΑΤΙΚΟ ΕΝΙΑΙΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
ΣΠΟΥΔΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟΤΟΥ 21ΟΥ ΑΙΩΝΑ
(Δομές και προσδοκίες)
Πολυξένη
ΣΤΑΘΑΤΟΥ
Διδάσκουσα
Παιδαγωγικού Τμήματος Ειδικής Αγωγής
Πανεπιστήμιο
Θεσσαλίας
Βόλος, Ελλάδα
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στη δύση του 19ου
αιώνα εμφανίζονται τα πρώτα επιστημονικά Αναλυτικά Προγράμματα των
σχολείων όλων των τύπων. Τα Προγράμματα αυτά καθορίζουν τη διδασκόμενη
ύλη κάθε μαθήματος. Στα Δημοτικά σχολεία και ειδικά στο μάθημα των «Ελληνικών»
περιλαμβάνονται λεκτικές ασκήσεις, ανάγνωση, γραφή, γραμματική και
ποιήματα. Με τα ποιήματα εκπροσωπούνται οι σημαντικότεροι λογοτέχνες
της εποχής εκείνης.
Στην ανατολή του 21ου
αιώνα τα κοινωνικοοικονομικά και επιστημονικά δεδομένα επιβάλλουν
εκπαιδευτικούς σχεδιασμούς τέτοιους, ώστε με τις κατάλληλες
προσαρμογές να οδηγούν σ’ ένα νέο πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών για το
Δημοτικό Σχολείο, το οποίο να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της
σύγχρονης εποχής. Με τα δεδομένα αυτά, τα μέχρι σήμερα ισχύοντα
Αναλυτικά Προγράμματα αναμορφώνονται με το Διαθεματικό Ενιαίο Πλαίσιο
Προγραμμάτων Σπουδών. Σε ό,τι αφορά στη Λογοτεχνία, έχουν διαμορφωθεί
οι άξονες βάσει των οποίων θα γίνει η επιλογή λογοτεχνικών κειμένων
και ποιημάτων που θα αποτελέσουν ένα μέρος του περιεχομένου του
διδακτικού εγχειριδίου και ολόκληρου του περιεχομένου του Ανθολογίου.
ABSTRACT
At
the turn of the 19th century the first scientific curricula
for all types of schools are drawn up. These curricula define the
teaching material of each subject. In particular, at primary schools
and, especially, the subject of the Greek language comprises verbal
drills, reading, writing, use of Greek and poems. Through poetry, the
most outstanding men of letters of that period are represented.
At the
outset of the 21st century the socioeconomic and scientific
data establish such educational schedules so that under suitable
adaptations they should lead to a new curriculum frame for primary
schools, which could respond to the contemporary requirements. With
this view, the current curricula are being reformed by means of the
Interthematic Unified Studies Framework. As for literature, there have
been put the keystones so that literary texts and poems have been
selected to compose one section of the textbook content as well as the
whole content of the Anthology Book.
Στο δεύτερο ήμισυ του 19ου αιώνα, ο ελληνικός λαός είχε ήδη
συνειδητοποιήσει ότι αποδεσμεύτηκε από το φόβο της σκλαβιάς και
αναζητούσε επίμονα την προσωπική του φυσιογνωμία και την αναγέννηση
της συνείδησής του. Άστραψε ένα πάθος για την ανάπτυξη του εθνικού του
χαρακτήρα, για την πρόοδο, για τον πολιτισμό, ιδιαίτερα για την
πραγματική παιδεία. Η ζωή απαιτούσε τάχιστα την επίλυση των διαφόρων
ζητημάτων της. Κανένας δε θα μπορούσε να αρνηθεί το σεβασμό και τη
συμπάθεια προς τον αγωνιζόμενο αυτό λαό. Η Πολιτεία άρχισε να εξετάζει
με προσοχή και υπευθυνότητα τις ελπίδες και απογοητεύσεις των Ελλήνων,
πολύ περισσότερο όμως το ρόλο του νέου σχολείου που θα αποσκοπούσε
στην αγωγή των νέων, στην ηθικοπλαστική διαπαιδαγώγηση, στην
κοινωνικοποίηση του ατόμου και στη διαμόρφωση ελεύθερης σκεπτόμενης
προσωπικότητας. Η ευαισθητοποίηση αυτή οδήγησε το Υπουργείο των
Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως (όπως τότε ονομαζόταν το
σημερινό Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων) στη σύνταξη των
πρώτων Αναλυτικών Προγραμμάτων, τα οποία δημοσιεύτηκαν το 1894 (Φ.Ε.Κ.
28/21-3-1894 τ. Β΄, 44/9-5-1894 τ. Β΄, 53/24-5-1894 τ. Β΄,
69/22-6-1894 τ. Β΄, 76/12-7-1894 τ. Β΄, 81/26-7-1894 τ. Β΄,
88/12-8-1894 τ. Β΄ και 95/1-9-1894
τ. Β΄). Από το περιεχόμενό τους
ανάβλυζαν νέοι στοχασμοί με μοναδικό σκοπό την αφύπνιση του ατόμου,
ώστε να κατανοήσει τις αξίες της ζωής. Η κατανόησή των αξιών δε θα
μπορούσε να γίνει από μόνη της, αν δε συνδεόταν με κατάλληλα
εκπαιδευτικά προγράμματα, ποιοτικά βιβλία και κατάλληλα
καταρτισμένους εκπαιδευτικούς.
Τα νέα Αναλυτικά
Προγράμματα προξένησαν μεγάλη αίσθηση στα εκπαιδευτικά δρώμενα της
εποχής. Το περιεχόμενό τους ήταν πράγματι σημαντικό, με νέες
αντιλήψεις, με συγκεκριμένα μαθήματα χρήσιμα για το μαθητή,
ξεφεύγοντας από τις κοινοτυπίες των τελευταίων δεκαετιών. Στηρίζονταν
στην ιδέα ότι η παιδεία δεν αποσκοπούσε σε στενούς και περιορισμένους
σκοπούς, όπως η προετοιμασία ατόμων που θα πλήρωναν θέσεις του
Δημοσίου ή θα ασκούσαν ελεύθερο επάγγελμα, αλλά πρώτιστα στόχευαν στο
να διαπλάσουν χαρακτήρες που θ’ αγωνίζονταν για ισότητα, ελευθερία και
ηθικά ιδανικά, θ’ αγαπούσαν την ιδέα και θα σέβονταν ο,τιδήποτε είναι
άξιο σεβασμού.
Είναι γεγονός ότι το σχολείο προσπαθεί να ερμηνεύσει τα προβλήματα
των νέων, να καλλιεργήσει νοητικές, ψυχικές και κοινωνικές δεξιότητες,
γνώσεις που θα τους δώσουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν τον εαυτό τους,
να καταπολεμήσουν τις αδυναμίες τους και να αξιοποιήσουν τις
ικανότητές τους για υψηλούς στόχους.
Βασικό ρόλο στη δημιουργία μιας ενεργούς συνείδησης παίζει η Λογοτεχνία,
που ήταν τότε ενταγμένη, σύμφωνα με τα Αναλυτικά Προγράμματα, στο
μάθημα «Ελληνικά». Η ελληνική ποίηση αποκτούσε τη θέση που πραγματικά
της ανήκε στα εκπαιδευτικά προγράμματα και αποτέλεσε τον πυρήνα της
ελληνικής παιδείας.
Με τη Λογοτεχνία χειραφετείται και αποδεσμεύεται ο άνθρωπος από τα πάθη
του, αναζητεί και βρίσκει απαντήσεις σε βασανιστικά ερωτήματα. Με την
ουσία της πραγματώνεται η ομορφιά, γίνεται η επικοινωνία με τον
άνθρωπο, γίνονται κατανοητά τα όνειρα, οι ελπίδες, οι χαρές, οι
απογοητεύσεις, ο ανθρώπινος προορισμός, αλλά και ο θάνατος. Ο
λογοτέχνης είναι στενά συνδεδεμένος με το κοινωνικό σύνολο. Τα έργα
του είναι η ίδια η ζωή, η μαθητική, η ιδιωτική, η θρησκευτική, η
πολιτική, η επικαιρότητα που γίνεται αφορμή για στοχασμό και έκφραση,
αντικατοπτρίζουν την κοινωνική πραγματικότητα και έχουν τη δική τους
αυτοτέλεια. Τα δημιουργήματα της τέχνης του λόγου ουσιαστικά οδηγούν
στην αυτογνωσία, στην ανάπλαση της αισθητικής πραγματικότητας και
στην αποκάλυψη του εσωτερικού κόσμου του ανθρώπου.
Όπως προαναφέρθηκε, το 1894 καταρτίστηκαν τα πρώτα άρτια Αναλυτικά
Προγράμματα όλων των τύπων των σχολείων. Οι παιδαγωγοί, με επικεφαλής
το Χαρίσιο Παπαμάρκου, κατανόησαν τη χρησιμότητα των Προγραμμάτων,
προκειμένου το σχολείο να ξεφύγει από τους πειραματισμούς με τις
διάφορες εγκυκλίους του Υπουργείου Παιδείας και ο εκπαιδευτικός να
παραδίδει συγκεκριμένα μαθήματα.
Στα Αναλυτικά αυτά Προγράμματα για το μάθημα «Ελληνικά», το οποίο
περιελάμβανε «Λεκτικές ασκήσεις – Ανάγνωση – Γραφή – Γραμματική –
Ποιήματα», σκοπός της διδασκαλίας της μητρικής γλώσσας ήταν η
πνευματική ανάπτυξη των διδασκομένων και η αύξηση του θησαυρού των
γνώσεων.
Στην επίτευξη του σκοπού που επιδιώκει η διδασκαλία της μητρικής
γλώσσας συντελεί η ποιότητα των αναγνωστικών βιβλίων. Αυτά είναι
ωφέλιμα, όταν περιέχουν κείμενα σύμφωνα με τους παιδαγωγικούς κανόνες.
Τα βιβλία δε συντελούν μόνο στην απόκτηση της αναγνωστικής δεξιότητας,
αλλά αποτελούν τελεσφορότατα μέσα, με τα οποία επιτυγχάνεται η
κατανόηση του ανθρωπικού περιεχομένου τους, η γνωριμία με τα ωραιότερα
έργα τέχνης, καθώς και τους διαπρεπέστερους εθνικούς συγγραφείς και
ποιητές.
Στα Αναλυτικά Προγράμματα για το Δημοτικό Σχολείο περιλαμβάνονται
ποιήματα του Αλέξανδρου Κατακουζηνού (Η μήτηρ μου, Τα διψασμένα
άνθη, Ο μόνος ποιητής, Ο Θεός), Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή (Η
περιστερά, Ευχαριστία προς τον Θεόν, Θεού παρουσία), Αχιλλέα
Παράσχου (Το ορφανό, Προ της Παναγίας, Ο Χριστός και το παιδάκι),
Παναγιώτη και Αλέξανδρου Σούτσου ( Ύμνος προς τον Θεόν, Αικατερίνη
Γαλάτη), Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (Ο Σαμουήλ, Νάνι-νάνι),
Ιωάννη Καρασούτσα (Ο Θεός και ο θάνατος, Ωδή εις τον ναόν της Αγίας Σοφίας, Το φεγγάρι), Άγγελου Βλάχου (Εωθινή προσευχή, Η
εσπέρα, Η γη της Ελλάδος, Εμβατήριον), Γεωργίου Δροσίνη (Η
θάλασσα και τα ποτάμια), Γεωργίου Ζαλοκώστα (Η πέρδικα, Ο
βοριάς που τα’ αρνάκια, Η τυφλή ανθόπωλις), Ηλία Τανταλίδη (Το
ναυτόπουλο, Προσευχή στρατιώτου, Η Κυριακή), Δημητρίου Βικέλα (Το
ρόδον), Γεωργίου Βιζυηνού (Παιδί μου! Ώρα σου καλή! Το παιδί
στο ποτάμι, Το καλοκαίρι), Ανδρέα Κάλβου (Εις τον Ιερόν Λόχον),
Ν. Καλογερόπουλου (Ο οφθαλμός του Θεού). Επίσης περιλαμβάνονται
και δημοτικά τραγούδια, όπως Της Δέσπως, Η άλωσις της
Κωνσταντινουπόλεως.
Τα ποιήματα αυτά προσφέρουν στα παιδιά και τους νέους βιώματα
παιδαγωγικά, εθνικά, βιώματα σχετικά με την οικογένεια, τη θρησκεία,
την κοινωνία, τη φύση κ.λπ. (Μιράσγεζη, 1978).
Ενδεικτικά αναφέρονται:
1. Το ιστορικό δημοτικό τραγούδι Της Δέσπως (Πολίτης, χ.χ.) .
Αν και η πυκνή καταχνιά της καταπίεσης των τετρακοσίων χρόνων δεν είχε
τελείως διαλυθεί από τον ελληνικό ορίζοντα, η δημοτική ποίηση δεν είχε
πάρει τη θέση που της ανήκε στα Αναλυτικά Προγράμματα της εποχής
εκείνης. Το δημοτικό τραγούδι αποτελεί την έκφραση των συναισθημάτων
ενός λαού και την αντίληψη του εθνικού του «εγώ». Ο λαός, μέσα από
τους στίχους του ιστορικού δημοτικού τραγουδιού, μαθαίνει να
αντιστέκεται στη φθορά, να ανασυντάσσει τις δυνάμεις του και τις
σκέψεις του. Οι μαθητές διδάσκονται την έννοια της εθνικής, κοινωνικής,
απελευθερωτικής και ηρωικής αγωγής. Οι ηρωικές πράξεις περνούν στη
συνείδησή τους και τους κάνουν άξιους συνεχιστές της ζωής,
αγωνιζόμενους όχι απλώς για εθνικά αλλά για πανανθρώπινα ιδανικά.
Αχός βαρύς ακούεται, πολλά τουφέκια πέφτουν.
……………………………………………………..
«Γιώργαινα, ρίξε τ’ άρματα, δεν είν’ εδώ το Σούλι.
……………………………………………………….
-Το Σούλι κι αν προσκύνησε, κι’ αν τούρκεψε η Κιάφα
η Δέσπω αφέντες Λιάπηδες δεν έκαμε, δεν κάνει».
Δαυλί στο χέρι άρπαξε, κόρες και νύφες κράζει.
«Σκλάβες
Τουρκών μη ζήσωμε, παιδιά μαζί μου ελάτε».
Και τα φυσέκια ανάψανε, κι όλοι φωτιά γενήκαν.
Το κυρίαρχο νόημα του τραγουδιού είναι ότι είναι προτιμότερο να
πεθαίνει κανείς με αξιοπρέπεια, παρά να ζει μέσα σε ταπεινώσεις και
διασυρμούς. Είναι προτιμότερο να αρνηθεί το συμβιβασμό και τη φυγή,
παρά να αισθάνεται την ελευθερία να φιμώνεται και την ψυχική του
αντίσταση να λυγίζει.
Μέσα από τους στίχους του τραγουδιού αυτού οι μαθητές
μαθαίνουν ότι οι πράξεις θυσίας εκφράζουν την έννοια της ελευθερίας
και την ανθρώπινη θέληση, η οποία είναι ανώτερη από την ανθρώπινη ζωή.
Συνειδητοποιούν ότι ο αγώνας είναι καθολικός στα πεδία των μαχών, δε
θυσιάζονται μόνο άνδρες αλλά γυναίκες και παιδιά.
2. Η ωδή Εις τον Ιερόν Λόχον του Α. Κάλβου (Κάλβου Άπαντα,
1979).
………………………
Ω γνήσια της Ελλάδος
Τέκνα ψυχαί που επέσατε
Εις τον αγώνα ανδρείως,
Τάγμα εκλεκτών ηρώων,
Καύχημα νέον
……………………………
Η θυσία των εκλεκτών ηρώων, Καύχημα νέον έσωσε την
αξιοπρέπεια του αγωνιζόμενου ανθρώπου, σκόρπισε το θαυμασμό και τη
συγκίνηση σ’ ολόκληρο τον κόσμο. Υπήρξε η σπίθα που άναψε το δαυλό για
να οδηγήσει κορυφαίες πνευματικές φυσιογνωμίες της Ευρωπαϊκής
διανόησης σε μια πλούσια φιλελληνική φιλολογία που συνέβαλε στη
συνειδησιακή αφύπνιση όχι μόνο των Ελλήνων, αλλά και όλων των
πνευματικών ανθρώπων σε παγκόσμιο επίπεδο. Το Δραγατσάνι έμεινε το
καθαρό και αιώνιο σύμβολο ανδρείας και αυτοθυσίας.
Οι στίχοι της ωδής αναταράσσουν ολόκληρο τον εσωτερικό
κόσμο του μαθητή. Το πνεύμα της θυσίας των Ιερολοχιτών συγκινεί τη
σκέψη του, τον κάνει δυνατό και άξιο συνεχιστή των ιδανικών, τον
απαλλάσσει από φόβους και ιδιοτέλειες, γεμίζει την όραση και την ακοή
του με ηρωικές παραστάσεις. Όλες οι εικόνες είναι πλημμυρισμένες από
διδαχή και ηθική ομορφιά. Τα μηνύματα που απορρέουν είναι ότι τα
παιδιά και οι νέοι πρέπει να προσβλέπουν σε αξίες που εξαφανίζουν
προνόμια και αδικίες, που σφυρηλατούν χαρακτήρα ικανό να αντιμετωπίσει
κάθε ξένη επιβουλή και τους επιτρέπουν να εξανθρωπίζουν τη ζωή τους
και τους σκοπούς τους. Τα μηνύματα αυτά είναι διαχρονικά, γεγονός που
δικαιολογεί τη θέση του συγκεκριμένου ποιήματος στα περιεχόμενα των
σημερινών Προγραμμάτων Σπουδών.
3. Το ποίημα του Γ. Βιζυηνού Παιδί μου! Ώρα σου καλή! (Ο αποχωρισμός)
(Βιζυηνού Άπαντα,1967).
Φουρτούνιασεν η θάλασσα κι εβουρκωθήκαν τα βουνά
είναι
βουβά τ’ αηδόνια μας και τα ουράνια σκοτεινά,
κι η δόλια μου η ματιά θολή.
Παιδί μου, ώρα σου καλή.!
……………………………………
Οι
εικόνες της τρικυμίας, της σκοτεινιάς, της λιποθυμίας αφήνουν
πραγματικά άναυδους τους μαθητές. Η συγκίνηση είναι δυνατή,
δημιουργείται στο μαθητή ένα μεγάλο κενό. Συνειδητοποιεί τον πόνο της
μάνας αλλά και το δικό του πόνο, όταν ο χωρισμός είναι αναπόφευκτος.
Το χάσμα για τη μητέρα είναι τεράστιο. Τα λόγια της είναι ένα τραγικό
παράπονο για το χωρισμό του παιδιού της. Το ποίημα ευαισθητοποιεί το
μαθητή στέλνοντάς του διάφορα μηνύματα. Ο χωρισμός υπαγορεύεται από
οικογενειακό χρέος, είναι λυτρωτικός. Η πείρα της ζωής επιλύει σύνθετα
προβλήματα, εδραιώνει την ατομική, οικογενειακή και κοινωνική θέση του
ανθρώπου.
Ο δάσκαλος, ως ερμηνευτής κάθε ποιήματος, οφείλει να
επιστρατεύσει όλο το «εγώ» του, να επιχειρήσει να φτάσει στην τέλεια
παρουσίασή του, ώστε να μπορέσει όχι μόνο να εμπνεύσει τους μαθητές
του, αλλά και να αφεθεί να εμπνευστεί από αυτούς. Μ’ αυτόν τον τρόπο,
πραγματοποιείται ο τέλειος κύκλος της δημιουργικής επικοινωνίας μεταξύ
δασκάλου και μαθητή.
Τα ποιήματα στα Αναλυτικά Προγράμματα αποσκοπούσαν στην
καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας, στη διδασκαλία του σωστού τρόπου σκέψης
και γραφής, στην απόκτηση αξιών, στάσεων και συμπεριφορών, στην
κατανόηση της πραγματικής αλήθειας και της ανθρώπινης αξίας, ώστε ο
μαθητής να μην κατατρύχεται από έμμονες ιδέες. Ο Ρώσος κριτικός
Απόλλων Γρηγόριεφ αναφέρει χαρακτηριστικά: Οι ποιηταί εισίν αι
φωναί του πλήθους, των λαών, των χωρών, οι κήρυκες των μεγάλων
αληθειών και των μεγάλων μυστηρίων της ζωής, φορείς των λόγων, οίτινες
χρησιμεύουσιν ως κλείδες προς κατανόησιν των εποχών, οργανισμών εν τω
χρόνω, και των λαών, οργανισμών εν τω απείρω. Ο Γρηγόριεφ έθετε
υπεράνω παντός άλλου στοιχείου της ανθρωπίνης δράσεως την τέχνην,
θεωρών ταύτην ως το κάλλιστον των επί της γης έργον, προσέδιδεν αυτήν
χειραγωγόν ιδιότηταν εν τη κινήσει της ανθρωπότητος, αναγνωρίζων εις
αυτήν και μόνην το δικαίωμα να είπη «νέαν λέξιν» (Σκαμπιτσέφσκη,
1905).
Εντύπωση όμως προκαλεί η απουσία ποιημάτων του εθνικού ποιητή
Διονύσιου Σολωμού, του Κωστή Παλαμά, του Ανδρέα Λασκαράτου και άλλων
μεγάλων ποιητών. Επίσης, στα Προγράμματα δε συμπεριλαμβάνονταν πεζά
λογοτεχνήματα, όπως διηγήματα και αποσπάσματα μυθιστορημάτων Ελλήνων
και ξένων λογοτεχνών, αν και υπήρχε σημαντική ξενόγλωσση μεταφρασμένη
λογοτεχνία (Ιούλιος Βερν, Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, Έκτορας Μαλό κ.
ά.).
Από τα παραπάνω, μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα ότι το φάσμα των
ποιημάτων που συμπεριλαμβάνονταν στα Αναλυτικά Προγράμματα του 19ου
αιώνα, αν και δεν ήταν αρκετά ευρύ, εν τούτοις όμως προσφερόταν για
ένα ανώτερο επίπεδο λογοτεχνικής εκπαίδευσης για την εποχή εκείνη.
Η ηθικοπλαστική διαπαιδαγώγηση των παιδιών, η ευαισθητοποίηση της
συνείδησης των νέων απέναντι στα πανανθρώπινα ιδανικά θα μπορούσε να
επιτευχθεί με κατάλληλα καταρτισμένους δασκάλους, οι οποίοι θα
βοηθούσαν τους μαθητές να εκτιμήσουν τις αρετές ενός λογοτεχνικού
έργου, να γίνουν συνοδοιπόροι με τους ήρωες του λογοτεχνήματος, να
αφεθούν στον κόσμο των λέξεων και των νοημάτων.
Η μύηση στη λογοτεχνία πραγματοποιείται με την ανάλυση του
λογοτεχνήματος μ’ ένα δημιουργικό διάλογο μεταξύ δασκάλου και μαθητών,
με τη συναναστροφή μ’ έναν πνευματικό πολιτισμό μιας περασμένης εποχής
που αναδεικνύει συγχρόνως τόσο την αξία του παρελθόντος, όσο και την
ποιότητα και την πνευματική ανησυχία του παρόντος. Και τούτο
επιτυγχάνεται όταν ο δάσκαλος, κατά τη διάρκεια της επικοινωνίας του
με το μαθητή, εμβαθύνει στα μηνύματα της λογοτεχνίας. Είναι γεγονός
ότι ο δάσκαλος για να διαπαιδαγωγήσει το μαθητή μέσω της λογοτεχνίας,
οφείλει να τη γνωρίζει και να την αγαπά. Αντίθετα, όμως, όταν αδυνατεί
να ερμηνεύσει το περιεχόμενό της και ν’ αναγνωρίσει τις αξίες που
πηγάζουν απ’ αυτήν, τότε όσο και αν «εξαναγκάσει» το μαθητή να την
προσεγγίσει, η λογοτεχνία δε θα έχει την απαιτούμενη παιδαγωγική
επίδραση.
Επειδή οι δάσκαλοι
της εποχής δεν είχαν τη δυνατότητα να προσεγγίσουν και να
επεξεργαστούν τα ποιήματα, να εντοπίσουν τις μεγάλες στιγμές ενός
λογοτεχνήματος, οι μαθητές έχαναν την αίσθηση του φαντασιακού, δε
διαισθάνονταν την αισθητική συγκίνηση, δε μπορούσαν να δραπετεύσουν
από τα εφήμερα που κουράζουν και που αφαιρούν το ενδιαφέρον για την
καταξίωση αλλά και για την ίδια την ύπαρξη.
Χαρακτηριστική για την ποιότητα των δασκάλων της εποχής εκείνης είναι
η έκθεση του Π. Οικονόμου περί των σχολείων Λαρίσης και Αγυιάς:
Από τους διδασκάλους λείπουν ου μόνον τα γράμματα, αλλά και πάσα
καλαισθητική μόρφωσις. Ουδαμού είχον ίχνη φιλοκαλίας (Λέφας,
1942).
Όλα τα παραπάνω αποτελούν το προφίλ των Αναλυτικών Προγραμμάτων του 19ου
αιώνα σ’ ό,τι αφορά στο περιεχόμενο, τους στόχους και τις κατευθύνσεις
της Λογοτεχνίας.
Τα εν λόγω Προγράμματα ίσχυσαν μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα. Το 1913
οι αρμόδιοι του Υπουργείου Παιδείας συνέταξαν τα νέα επίσημα Αναλυτικά
Προγράμματα, τα οποία ίσχυσαν μέχρι το 1981, εάν εξαιρέσουμε την
περίοδο της δικτατορίας, με ορισμένες κατά καιρούς τροποποιήσεις και
συμπληρώσεις. Το 1981 συντάχθηκαν νέα Αναλυτικά Προγράμματα, σύμφωνα
με το Προεδρικό Διάταγμα 583/1982 (Α΄ 107). Το 1998 συντάχθηκε το
Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών, σύμφωνα με το οποίο συντάχθηκαν
και δημοσιεύθηκαν Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών, τα οποία ισχύουν
μέχρι σήμερα.
Η αμφισβήτηση, όμως, των επιστημολογικών αντιλήψεων που διαμορφώθηκαν
κατά το παρελθόν σχετικά με τη φύση και τις διαδικασίες απόκτησης της
γνώσης, οι ραγδαίες κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις
που χαρακτηρίζουν την εποχή μας, η δύναμη των επιστημονικών
επιτευγμάτων και τα αποτελέσματα των ερευνών υπαγορεύουν δυναμικές
παρεμβάσεις, αναθεωρήσεις βασικών επιλογών και καθιερωμένων πρακτικών
που έχουν άμεση σχέση με το περιεχόμενο των εκπαιδευτικών προγραμμάτων,
τις διδακτικές προσεγγίσεις και τις μορφές οργάνωσης της σύγχρονης
σχολικής τάξης. Οι παραπάνω παράγοντες οδήγησαν το Παιδαγωγικό
Ινστιτούτο το 2001 να συντάξει και να δημοσιεύσει το Διαθεματικό
Ενιαίο Πλαίσιο Προγραμμάτων Σπουδών (Δ.Ε.Π.Π.Σ.) (Φ.Ε.Κ.
1366/18-10-01, τ. Β΄) και τα Αναλυτικά Προγράμματα Σπουδών (Α.Π.Σ.) (Φ.Ε.Κ.
1373/18-10-01, τ. Β΄), τα οποία αποκαλύπτουν μια καινοτόμο αντίληψη
για το περιεχόμενο και τη μεθοδολογική προσέγγιση των γνωστικών
αντικειμένων.
Τα νέα Αναλυτικά Προγράμματα που θα ισχύσουν από το σχολικό έτος
2003-04 αποβλέπουν στην αναβάθμιση της ποιότητας της εκπαίδευσης, η
οποία θα επιχειρηθεί μέσα από τη διαθεματική οργάνωση του περιεχομένου
των διδακτικών αντικειμένων, τις διερευνητικές προσεγγίσεις
διδασκαλίας και τη συγγραφή νέων βιβλίων, τα οποία θα ανταποκρίνονται
στις αρχές της διαθεματικότητας και στο σεβασμό της προσπάθειας του
μαθητή. Στο πλαίσιο αυτό, το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο προτείνει την
εισαγωγή πρόσθετων καινοτομιών, όπως η «ευέλικτη ζώνη» διαθεματικών
και δημιουργικών δραστηριοτήτων για το Δημοτικό Σχολείο. Η ευέλικτη
ζώνη, σύμφωνα με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, θα συμβάλλει ουσιαστικά
στην ισχυροποίηση του σχολικού παιδαγωγικού περιβάλλοντος που βάλλεται
στην εποχή μας από ποικίλα εξωτερικά μηνύματα.
Ειδικότερα, για το μάθημα της Λογοτεχνίας, σύμφωνα με τη φιλοσοφία του
Διαθεματικού Ενιαίου Πλαισίου Προγραμμάτων Σπουδών, κρίνεται σκόπιμη η
μερική αποσύνδεση της διδασκαλίας των λογοτεχνικών κειμένων από τη
διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος, γιατί η Λογοτεχνία παίζει ένα
σημαντικό ρόλο τόσο στη γλωσσική όσο και γενικότερα στην αισθητική
καλλιέργεια του ατόμου. Η Λογοτεχνία πρέπει να συνδέεται με
διαγωνισμούς ανάγνωσης λογοτεχνικών κειμένων, με δραστηριότητες
θεατρικής έκφρασης, με δραστηριότητες που αφορούν στο εικονογραφημένο
βιβλίο, με την αφήγηση, το δημιουργικό γράψιμο, με προσκλήσεις
συγγραφέων, με τη διοργάνωση εκθέσεων βιβλίου και άλλες δραστηριότητες.
Το παιδί έρχεται σε επαφή με τη Λογοτεχνία μέσω κατάλληλων λογοτεχνικών
κειμένων που κατέχουν κεντρική θέση στη λογοτεχνική μας κληρονομιά.
Μέσα από τα κείμενα πρέπει να πηγάζουν βασικές έννοιες και αξίες, όπως
η αγάπη, η ειλικρίνεια, η οικογένεια, η γλώσσα, το εθνικό
αυτοσυναίσθημα, η ορθόδοξη χριστιανική παράδοση, η παγκοσμιότητα, η
διάρκεια του ελληνισμού και άλλα. Περισσότερο, όμως, πρέπει να
προβάλλεται η νεότερη και σύγχρονη ελληνική δημιουργία. Τα ποιήματα
πρέπει να ανταποκρίνονται στην ηλικία των παιδιών και να συνδυάζονται
με τις άλλες εικαστικές τέχνες.
Στα σχετικά με τα Δ.Ε.Π.Π.Σ. Φ.Ε.Κ. δεν αναφέρονται οι λογοτέχνες, των
οποίων έργα θα περιέχει το νέο Ανθολόγιο. Ελπίζουμε ότι οι αρμόδιοι
φορείς θα συμπεριλάβουν έργα της σύγχρονης ελληνικής και της
παγκόσμιας Λογοτεχνίας και Παιδικής Λογοτεχνίας.
Σε κάθε περίπτωση η Πολιτεία, με την εφαρμογή των νέων αυτών Αναλυτικών
Προγραμμάτων και τη συγγραφή Ανθολογίων, οφείλει μέσα από τη
Λογοτεχνία και ιδιαίτερα μέσα από την Παιδική Λογοτεχνία, να
παρουσιάσει ανθρώπινα πρότυπα, να βοηθήσει το παιδί να καταλάβει ότι
μέσα σε μια εποχή μεγάλων ανατροπών, όπως είναι η σημερινή, υπάρχουν
διαχρονικές αξίες, όπως η αλληλεγγύη, η ισότητα, η αγάπη για την
ελευθερία και άλλες, οι οποίες κρατούν τον άνθρωπο σε εγρήγορση και
του δίνουν τη δυνατότητα να οραματίζεται και να βλέπει μέσα από την
πραγματικότητα του σήμερα τις δυνατότητες του αύριο. Μέσα από το
λογοτεχνικό έργο, το παιδί θ’ αποκτήσει την αίσθηση της ταυτότητάς του
στα πλαίσια μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας και θ’ αναπτύξει τη
δυναμική που θα το οδηγήσει στην ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του.
Συμπερασματικά, διαπιστώνουμε ότι ποιήματα, τα οποία περιλαμβάνονταν
στα πρώτα Αναλυτικά Προγράμματα του 19ου αιώνα είχαν
διδακτικό και ηθικοθρησκευτικό περιεχόμενο, καλλιεργούσαν το
πατριωτικό και εθνικό συναίσθημα των παιδιών και των νέων. Σήμερα
προσδοκούμε ότι τα νέα Ανθολόγια, τα οποία θα εκδοθούν σύμφωνα με την
φιλοσοφία του Διαθεματικού Ενιαίου Πλαισίου Προγραμμάτων Σπουδών, θα
περιέχουν ποιήματα και λογοτεχνικά κείμενα, τα οποία θα οξύνουν την
κρίση, θα ενδυναμώνουν την πνευματική αυτενέργεια των παιδιών, θα
καλλιεργούν πανανθρώπινα ιδανικά, θα μεταδίδουν το αίσθημα της
προσωπικής τους ευθύνης, θα ξεπερνούν τον ατομοκεντρισμό και τον
εθνοκεντρισμό και θα φθάνουν στον ανθρωποκεντρισμό, θα καταργούν
δογματικούς φραγμούς, θα εξομαλύνουν σχέσεις μεταξύ των εθνών, θα
δημιουργούν τις προϋποθέσεις εκείνες που θα οδηγούν στην παγκόσμια
κατανόηση, στην ειρηνική συνύπαρξη και συνεργασία των λαών.
Η Λογοτεχνία και ιδιαίτερα η Παιδική Λογοτεχνία στις νέες πολιτισμικές
διαδικασίες και στη νέα αναδιοργάνωση της ανθρωπότητας οφείλει να
διαδραματίσει σημαντικό ρόλο, ώστε να διαφυλαχθεί η πολιτιστική
κληρονομιά κάθε λαού και να διαμορφώσει τον οικουμενικό άνθρωπο μέσα
σε μια κοινωνία ειρηνική, δίκαιη, αληθινή, ελεύθερη και δημοκρατική.
 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αναγνωστόπουλος Β. (1996) Τάσεις και εξελίξεις της Παιδικής Λογοτεχνίας. (Αθήνα, Εκδόσεις των
Φίλων).
Βιζυηνού Γ. (1967)
Άπαντα τ. Β΄(Αθήνα, Εκδόσεις : Χ. Γιοβάνη), σελ. 13.
Vitti M. (1994)
Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας (Αθήνα, Εκδόσεις: Οδυσσέας).
Βρεττός Γ. – Καψάλης Α.
(1997) Αναλυτικό Πρόγραμμα..(Αθήνα).
Δανασσής – Αφεντάκης Α.
(1992) Εξέλιξη της παιδαγωγικής σκέψης. (Αθήνα).
Κάλβου Α. Άπαντα
(1979)(Αθήνα, Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων), σελ. 109.
Καλλέργης Η. (1995)
Προσεγγίσεις στην Παιδική Λογοτεχνία.(Αθήνα, Εκδόσεις: Καστανιώτη).
Κατσίκη-Γκίβαλου Α.
(1998) Το θαυμαστό ταξίδι. (Αθήνα, Εκδόσεις: Πατάκη).
Κουκουλομμάτης Δ. (χ.χ.) Ο Δάσκαλος στη Λογοτεχνία. (Αθήνα, Εκδόσεις: Έλλην).
Κουκουλομμάτης Δ. (2000) Παιδαγωγικές Ψυχολογικές και Φιλοσοφικές ανιχνεύσεις
σε κείμενα της
Λογοτεχνίας (Αθήνα,
Εκδόσεις: Τυπωθήτω, Δαρδανός).
Λέφας Χ. (1942)
Ιστορία της Εκπαιδεύσεως (Αθήνα, Οργανισμός Εκδόσεως Σχολικών Βιβλίων), σελ.
176.
Μιράσγεζη Μ. (1978) Ποίηση και
διδασκαλία (Αθήνα), σελ.146.
Μπουζάκης Σ. (1994-1995)
Εκπαιδευτικές μεταρρυθμίσεις στην Ελλάδα τ.Α΄, τ.Β΄ (Αθήνα, Εκδόσεις:
Gutenberg).
Πολίτης Ν. (χ.χ.)
Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού (Αθήνα, Εκδόσεις: Ε.Γ. Βαγιωνάκη),
σελ. 19.
Σκαμπιτσέφσκη Α. (1905) Ιστορία
της Ρωσικής Λογοτεχνίας (Αθήνα, Εκδόσεις: Π.Δ. Σακελλαρίου), σελ. 334 –
335.
Φ.Ε.Κ. 28/21-3-1894 τ. Β΄,
44/9-5-1894 τ. Β΄, 53/24-5-1894 τ. Β΄, 69/22-6-1894 τ. Β΄, 76/12-7-1894 τ. Β΄,
81/26-7-1894 τ. Β΄, 88/12-8-1894 τ. Β΄, 95/1-9-1894 τ. Β΄, 107/31-8-1982 τ. Α΄, 168/18-11-1983 τ. Α΄,
185/26-11-1984 τ. Α΄, 93/10-2- 1999 τ. Β΄, 1366/18-10-2001, τ.
Β΄ και 1373/18-10-2001, τ. Β΄.
|
