« Δάσκαλοι Δημοτικών Σχολείων

συλλογείς λαογραφικού υλικού και άλλων πληροφοριών αρχαιολογικού και ιστορικού περιεχομένου, στην Ευρυτανία τα έτη 1968 και 1972- Συγκρίσεις με σύγχρονα προγράμματα περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης/ μελέτης της τοπικής ιστορίας»

  Μαρία Παν. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ,

Δρ. φιλολογίας-προϊσταμένη ΓΑΚ- Αρχείων ν. Ευρυτανίας

mail@gakeyr.sch.gr

  ΠΕΡΙΛΗΨΗ

1.  Το αντικείμενο της εξέτασης:  παρουσίαση του αρχειακού υλικού επί του οποίου βασίζεται η μελέτη

2.  Σκοποθεσία –παράμετροι: η ανίχνευση   παιδαγωγικής διάστασης: η ενεργός συμμετοχή των μαθητών, στην επισήμανση και καταγραφή των ποικίλων  πληροφοριών, αρχαιολογικού, ιστορικού και λαογραφικού ενδιαφέροντος, αναλόγως προς τα σύγχρονα προγράμματα περιβαλλοντικής εκπαίδευσης/μελέτης τοπικής ιστορίας..

3. Συμπεράσματα:  μόνο σε μία  περίπτωση υπάρχει ρητά διατυπωμένη η ενεργός συμμετοχή των μαθητών των Ε και Στ τάξεων ( 2θ Δ.Σ. Γρανίτσας Ευρυτανίας το 1968).

4.  ΑΛΛΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ:

 ΓΕΝΙΚΗ: πληροφορίες  για την οργάνωση και λειτουργία των σχολείων:  Κατάλογος 156 δημοτικών σχολείων-Αλφαβητικός κατάλογος δασκάλων -Τρεις ξεχωριστοί κατάλογοι (α,β,γ) των Δ. Σ. κατά έτος (1968,1972) και αναλόγως  προς το περιεχόμενο της απάντησης (θετικό/αρνητικό για το 1972).

 ΕΙΔΙΚΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ  Α: Το περιεχόμενο των απαντήσεων και μία πρώτη   αποτίμηση του έργου των δασκάλων ως συλλογέων λαογραφικού υλικού και άλλων πληροφοριών.

 ΕΙΔΙΚΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ Β:Πληροφορίες για την ιδεολογία των προσώπων.

•  αντίληψη του εντολέα για το σκοπό/αντικείμενο της έρευνας

•  αντίληψη του εντολέα για τον εντολοδόχο

•  αντίληψη του εντολοδόχου για τον εντολέα

•  αντίληψη του εντολοδόχου για τον εαυτό του και το έργο του

ABSTRACT

1.  Objective of the research: presentation of the file archive on which study is based.

2.  Setting of targets- defining the parameters: Scrutinization of educational range, active participation of students in highlighting and noting of various data, having archaelogical, historical and traditional interest, in relation to the contemporary programs developed for the environmental educational study of local history.

3.  Deduction: Only in one occasion, has the active participation of the students of E and F grades been totally clarified (Granitsas Evritanias public school 1968).

4.   Further parameters:

General: details about the organization and operation of schools. There is a list of 156 public schools - an alphabetical list of teachers and three separate catalogues (a,b,c) of  public schools during the years (1968,1972) dependent on the reply content (positive/negative for 1972)

            Special parameter:

•  The content of answers and a first assessment of the outcome of teacher’s work as traditional and other data material collectors.

•  Information about individual ideology.

-  In perception of the commander aiming at the research objective.

-  In perception of the commander for the command recipient.

-  In perception of the command recipient for the commander.

- In the self-perception of the command recipient, along with the perception of his/her work.

  1. ΤΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΞΕΤΑΣΗΣ

Το αρχειακό υλικό βάσει του οποίου εκπονήθηκε η παρούσα εργασία συνίσταται κατά χρονολογική σειρά από:

•  Μία σειρά εγγράφων του 1968: πρόκειται για 25 Εκθέσεις- συλλογές λαογραφικού υλικού από δασκάλους ισάριθμων σχολείων του νομού. Η συγκέντρωση του υλικού αυτού έγινε κατόπιν εγγράφου της Νομαρχίας Ευρυτανίας, επί τη βάσει εγγράφου του Υπ. Εσωτερικών ( για τα οποία πληροφορούμαστε την ύπαρξή τους από την έκθεση αριθμ. 14 ).

•  Μία σειρά εγγράφων του 1972: πρόκειται για 83 απαντήσεις  από 80 Δ.Σ. και 3 Γ/σια του νομού σε σχετικό έγγραφο της Νομαρχίας Ευρυτανίας περί καταγραφής κειμηλίων και ευρημάτων ( οι αναφορές των Γ/σίων συγκριτέες  με το αρχειακό υλικό   ΓΑΚ- ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ, ΕΚΠ. Β.9) Η σειρά υποδιαιρείται σε α) αρνητικές απαντήσεις: 41 έγγραφα και β) θετικές απαντήσεις (42 έγγραφα).

• Κατάσταση καταργηθέντων σχολείων του νομού από την Δ/νση Α΄Εκπ/σης έτους  1992, με ακραίο αρχικό όριο κατάργησης  σχολείου το 1963, (στο εξής ΠΙΝ. Α΄).

•  Κατάσταση με τα  Δημοτικά σχολεία του νομού από την Δ/νση Α΄Εκπ/σης έτους 2002,  (στο εξής ΠΙΝ. Β΄).

2. ΣΚΟΠΟΘΕΣΙΑ: 

Το υλικό των δύο πρώτων κατηγοριών κρίθηκε άξιο μελέτης προκειμένου να δοθεί απάντηση στην ακόλουθη υπόθεση. Από την επαφή μας και τη συνεργασία μας με το Σύλλογο Εκπ/κών Α’ Βάθμιας Εκπ/σης του νομού (  βλ. σχετικά στο υπο έκδοσιν Αναζητώντας το παρελθόν  του τόπου μας, των ΓΑΚ- Αρχείων ν. Ευρυτανίας ), μας δόθηκε η ευκαιρία να αντιληφθούμε πόση σημασία αποδίδεται σήμερα , στην  Περιβαλλοντική Εκπαίδευση γενικά και ειδικότερα στην επιμέρους διάστασή της της τοπικής ιστορίας τόσο από  το ΥΠΕΠΘ  ( βλ. ενδεικτικά Νέα Οικολογία, 1998,22-29, ΟΛΜΕ, 2001,  ) όσο και από τους ίδιους τους  εκπαιδευτικούς ,  δασκάλους και νηπιαγωγούς.  Για τον συνδυασμό των εννοιών περιβαλλοντική εκαπίδευση και τοπική ιστορία χρειάζεται ίσως μεγαλύτερη ανάλυση. Για τις ανάγκες όμως της εργασίας αυτής είναι αρκετός ο παραλληλισμός προς τον   συνδυασμό οικολογικό και πολιτισμικό απόθεμα,( ΥΠΕΧΩΔΕ,1995 και ΙΑΤΡΟΥ- ΜΑΡΔΙΡΗΣ, 1996,σ.17-33)

Αλλά αυτό που κυρίως και πρωτίστως ενδιαφέρει στη σχολική αυτή δράση και σε άλλες παράλληλές της είναι η παιδαγωγική/εκπαιδευτική διάσταση , η ενεργός συμμετοχή των μαθητών . Παραδειγματικά για την υλοποίηση του θεσμού αυτού στα σχολεία αναφέρεται εδώ η περίπτωση της εφαρμογής του σε Δημοτικά Σχολεία της Λέσβου  (  Ν.Α. ΛΕΣΒΟΥ,2000) .

Θελήσαμε λοιπόν να διαπιστώσουμε αν στο υπάρχον αρχειακό υλικό, που το περιεχόμενό του αφορά αρκετά από  τα θέματα  της τοπικής ιστορίας , υπάρχουν στοιχεία που να δείχνουν μια ανάλογη παιδαγωγική διαστάση, τη ενεργό συμμετοχή των μαθητών, στην επισήμανση και καταγραφή των ποικίλων  πληροφοριών, αρχαιολογικού, ιστορικού και λαογραφικού ενδιαφέροντος. Με τη σκοποθεσία αυτή η εργασία μας μπορεί να εκτιμηθεί ως μικρή συμβολή στη μελέτη του θεσμού της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και μάλιστα στην ιδιαίτερη διάστασή της, της  τοπικής ιστορίας. Ανάλογο άλλωστε προσανατολισμό για τη μελέτη άλλων θεσμών, όπως οι Σύνθετες Δημιουργικές Εργασίες  και η Ενισχυτική Διδασκαλία, είχαν οι εισηγήσεις που προηγήθηκαν της δικής μας ( ΠΟΛΥΜΕΡΟΠΟΥΛΟΥ, ΒΡΕΤΟΣ), στην ομάδα εργασιών με θέμα Ιστορία της παιδείας και των παιδαγωγικών ιδεών.

Αναρωτηθήκαμε λοιπόν αν οι δάσκαλοι των δημοτικών σχολείων της Ευρυτανίας κατά την επιτέλεση του επιπλέον έργου που τους ανατέθηκε από ανωτέρους τους , θέλησαν να επιδιώξουν τη συνεργασία των μαθητών τους για την υλοποίησή του, δίνοντάς τους κίνητρα και περιθώρια δράσης πέρα από τα καθημερινά σχολικά δεδομένα. .

3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Είχαμε βέβαια υπόψη μας ότι η ιστορική συγκυρία  κάθε άλλο παρά ευνοϊκή ήταν για μια τέτοια παιδαγωγική προσέγγιση της τοπικής ιστορίας ,παρά τις ωραία διατυπωμένες απόψεις για την αγωγή κοσμοθεωρίας και βιοθεωρίας (ΥΠΕΠΘ-ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΑΙΔΕΙΑΣ,1974,σ.9) . Και , με βάση αυτή, επιβεβαιώθηκε  ο κανόνας: από τις εκθέσεις που εξετάσαμε μόνο σε μία υπάρχει ρητά διατυπωμένη η ενεργός συμμετοχή των μαθητών των Ε και Στ τάξεων. Επιπλέον , η συγκεκριμένη  εργασία υποβάλλεται ως αποτέλεσμα συλλογικού μόχθου του εκπαιδευτικού προσωπικού του 2θέσιου δημοτικού σχολείου Γρανίτσας.

Αυτό το μικρό, ελάχιστο ποσοστό της συμμετοχής των μαθητών στο συγκεκριμένο έργο,  θα άξιζε τον κόπο να συγκριθεί με εκείνα άλλων περιοχών/νομών της χώρας με βάση τα αρχειακά τεκμήρια, τα οποία θεωρούμε σίγουρο ότι υπάρχουν, εφόσον οι δάσκαλοι της Ευρυτανίας ενήργησαν κατόπιν εντολής εκπορευομένης από το κέντρο ( Υπουργείο Εσωτερικών και Υπουργείο Πολιτισμού το 1968 και το 1972 αντιστοίχως). 

Ανεξάρτητα από το πιθανό αποτέλεσμα της ιστορικο-συγκριτικής αυτής προτεινόμενης έρευνας, ανεξάρτητα δηλ. από την αναλογία συμμετοχής μαθητών που θα διαπιστωθεί σε άλλους νομούς, πιστεύουμε ότι και τα ελάχιστα ακόμη  ποσοστά στηρίζουν μίαν   άλλη σκέψη:  ότι οι ανανεωτικοί θεσμοί στην εκπαίδευση  κυοφορούνται, μορφοποιούνται  και καθιερώνονται αφού πρώτα κάποιοι , φωτισμένοι κατά τη γνώμη μας δάσκαλοι, με προσωπική πρωτοβουλία και ευθύνη αναλαμβάνουν τέτοιες δράσεις  πολύ πριν την επίσημη και τελική καθιέρωσή τους ως θεσμών. Αναλογικά αναφέρουμε εδώ από την εισήγηση για τις ΣΔΕ τις  παρατηρήσεις για τους  δασκάλους Παπαμαύρο και Πολυμερόπουλο στη Λαμία το 1938 (ΠΟΛΥΜΕΡΟΠΟΥΛΟΥ . Για τον Παπαμαύρο βλ. και σχετική εισήγηση ΜΑΡΤΙΝΟΥ).

Θα θέλαμε , λοιπόν, και μόνο κατ’ εξαίρεσιν, να αναφέρουμε εδώ το όνομα του δασκάλου και δ/ντή του σχολείου αυτού , που αποτελεί τη φωτεινή εξαίρεση στον κανόνα και ταυτόχρονα λειτουργεί ως προάγγελος μιας νέας αντίληψης των παιδαγωγικών και εκπαιδευτικών θεμάτων, βάσει βεβαίως της συγκεκριμένης περίπτωσης. Στο δάσκαλο  αυτόν, τον  κ. Χρονόπουλο Σταύρο, για τον οποίο προς το παρόν δεν γνωρίζουμε τίποτε επιπλέον, αφιερώνεται ειδικά η εργασία αυτή.

Των υπολοίπων εκπαιδευτικών τα ονόματα δεν θα συμπεριληφθούν εδώ,αν και έχει ήδη καταρτιστεί ένας αλφαβητικός κατάλογος δασκάλων  , επειδή πρόκειται πιθανώς για εν ζωή πρόσωπα στην ιδεολογία των οποίων θα αναφερθούμε γενικά και επειδή  αποδεχόμαστε τις απόψεις της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων.

Σε μία ακόμη έκθεση αναφέρεται  το όνομα μιας μαθήτριας, ότι υπαγόρευσε στο συλλογέα-δάσκαλο ένα δημοτικό τραγούδι. Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις η συλλογή/καταγραφή του υλικού παρουσιάζεται είτε ως προϊόν ατομικής εργασίας/έρευνας  του δασκάλου είτε ως καρπός συνεργασίας με τις τοπικές αρχές/τοπικούς άρχοντες, όπως χαρακτηριστικά αναφέρονται ( και όπως τους υποδεικνύει  το σχετικό έγγραφο βάσει του οποίου προχώρησαν στην καταγραφή του 1972).

4.              ΑΛΛΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ-

α.  ΓΕΝΙΚΗ: Κατά τη μελέτη του υλικού, πέρα από την απάντηση που δόθηκε στην αρχική και βασική υπόθεσή μας, προέκυψαν και άλλα σημεία, άξια λόγου, γενικού και ειδικού χαρακτήρα. Στην πρώτη περίπτωση, πρόκειται για στοιχεία σχετικά με τη λειτουργία Δημοτικών  Σχολείων  στο νομό τα έτη 1968 και 1972, στοιχεία για την υλικοτεχνική υποδομή τους, την οργάνωσή τους και  το προσωπικό τους. Συγκεκριμένα ,  από τη συνεξέταση και των 4 κατηγοριών του αρχειακού  υλικού, προκύπτουν και είναι στη διάθεση των ερευνητών της εκπαιδευτικής ιστορίας στο νομό:

•  Κατάλογος 156 δημοτικών σχολείων του νομού με βάση την αναφορά τους στον πίνακα Α( 1992), στις απαντήσεις του 1972 και στον πίνακα Β (2002). Τα στοιχεία που παρατίθενται είναι:  από τον πίνακα Α: το έτος κατάργησης του σχολείου  και το σχετικό περί αυτού διάταγμα , η τύχη του αρχείου του, πρωτόκολλο παραλαβής-παράδοσης η διάθεση του διδακτηρίου του, η τελευταία αναφορά χρηματικού ποσού σε αυτό.Από τις απαντήσεις 1972:  αν έδωσε αρνητική ή θετική απάντηση. Σε μερικές περιπτώσεις σημειώνεται και ύπαρξη απάντησης  τον ίδιο χρόνο και με το ίδιο θέμα από την αντίστοιχη κοινότητα. . Έτσι γίνεται γνωστή η ποσότητα/ποιότητα αρχειακού υλικού που φυλάσσεται από κάθε σχολείο στα ΓΑΚ –Αρχεία ν. Ευρυτανίας.Από τον πίν. Β: η κατηγορία του, μονοθέσιο ή διθέσιο. Είναι ,έτσι, εύκολο να διαπιστωθεί η μετάπτωση των  σχολείων  με την μείωση του δυναμικού τους και η διαρκώς εντεινόμενη κατάργησή των , εξελίξεις ευθέως ανάλογες προς τη δημογραφική εξέλιξη του νομού (ΖΟΥΜΠΟΣ,1996 και ΛΑΖΟΣ,2001). Επιπλέον, σε 25 περιπτώσεις σχολείων αναφέρεται αντιστοίχως η συλλογή του 1968. Υπάρχει έτσι άλλη μια δυνατότητα σύγκρισης για τον τρόπο που αναφέρεται στην πολιτιστική ιδιαιτερότητα κάθε χωριού ο ίδιος δάσκαλος με διαφορά 4 ετών ή δύο διαφορετικά πρόσωπα ( βλ. στη συνέχεια, ειδική παράμετρο Α).

•  Αλφαβητικός κατάλογος δασκάλων του νομού κατά τα έτη 1968 και 1972 με αναφορά του σχολείου τους ( απόρρητος). Ο κατάλογος αυτός μπορεί να προσφέρει συμπληρωματικά στοιχεία στην μελέτη της τοπικής ιστορίας , καθώς είναι ήδη εκδηλωμένο το ενδιαφέρον μελετητών της τοπικής ιστορίας για την επισήμανση των δασκάλων που υπηρέτησαν στα χωριά ( ΛΑΖΟΣ,2001,48-49,ΜΠΟΥΚΑΣ, 1998,35-36, ΠΑΠΑΚΑΡΥΑΣ,1992,391-392).

•  Τρεις ξεχωριστοί κατάλογοι (α,β,γ) των Δ. Σ. αντίστοιχοι προς τις τρεις σειρές εγγράφων  ( 1968, 1972 αρνητικές και 1972 θετικές), με ποικίλα στοιχεία για την οργάνωση και τη λειτουργία των σχολείων.Αναγράφονται τα σχολεία   κατά αύξοντα αριθμό/ και αλφαβητικά . Τα αναφερόμενα στοιχεία είναι:

  • η Εκπαιδευτική Περιφέρεια (ΕΠ) όπου ανήκε= ένδειξη διοικητικής οργάνωσης σχολείων

  • το Δυναμικό του ( μονοθέσιο/διθέσιο κ.ο.κ=1θ,2θ)= ένδειξη διοικητικής οργάνωσης σχολείων,

  • η ύπαρξη τηλεφώνου ( από τα 83 σχολεία μόνο σε ένα αναγράφεται αριθμός τηλεφώνου)=ένδειξη υλικοτεχνικής υποδομής

  • ο αριθμ. πρωτ.= ένδειξη λειτουργίας  που αφορά τον όγκο αλληλογραφίας του σχολείου

  • το είδος του διαβιβαστικού και το μέσο  γραφής των στοιχείων ταυτότητας του σχολείου: διαπιστώνονται τρεις τρόποι:

  1.  έντυπο διαβιβαστικό με κενά για  χειρόγραφη συμπλήρωση στοιχείων κάθε σχολείου, 

  2. χρήση  παραλληλόγραμμης σφραγίδας με στοιχεία του σχολείου του σχολείου  σε χειρόγραφο διαβιβαστικό σε κόλλα αναφοράς και

  3.  χειρόγραφη αναγραφή στοιχείων σχολείου  σε επίσης χειρόγραφο διαβιβαστικό.

Τα στοιχεία αυτά αποτελούν μιαν ακόμη  ένδειξη για την υλικοτεχνική υποδομή των σχολείων. Προκύπτει το συμπέρασμα ότι ορισμένα σχολεία ήταν εφοδιασμένα με έντυπα διαβιβαστικά  προφανώς ή από  κάποιο σχολείο του Καρπενησιού ή από την προϊσταμένη τους αρχή. Σε καμία περίπτωση δε φαίνεται το σχολείο να διαθέτει τέτοιο έντυπο με τα δικά του στοιχεία εξαρχής. Αντίθετα, σε αρκετές περιπτώσεις το διαβιβαστικό αυτού του τύπου έχει συμπληρωμένη τη θέση του τόπου (Καρπενήσιον), η οποία κατά περίπτωση διαγράφεται για να αναγραφεί η θέση του συγκεκριμένου σχολείου. Νομίζουμε ότι αυτές οι λεπτομέρειες σχετίζονται και  με τις ιδιαίτερα αντίξοες , τα χρόνια εκείνα, συνθήκες επικοινωνίας των απομονωμένων σχολείων του νομού με την τοπική κεντρική διοίκηση.

- το μέσο γραφής που χρησιμοποιεί ο δάσκαλος: δακτυλόγραφο ή χειρόγραφο. Η ένδειξη αυτή σχετίζεται  τόσο με  την υλικοτεχνική υποδομή του σχολείου όσο και  με την προσωπική   του δασκάλου, εφόσον κάλλιστα μπορεί ο δάσκαλος ως άτομο να είναι κάτοχος γραφομηχανής και όχι το σχολείο. Ανεξάρτητα από το στοιχείο της κατοχής, ενδιαφέρει ,πιστεύουμε, ως στοιχείο που φανερώνει την γενικότερη εικόνα του δασκάλου . Η ανάγκη που ωθεί μερικούς από αυτούς να υποβάλουν δακτυλόγραφα τα κείμενά τους σχετίζεται και με την ευρύτητα των γνώσεων τους, αφού επιδιώκουν την απόκτηση μιας επιπλέον δεξιότητας, και με την εικόνα που επιθυμούν να προβάλουν προς τα έξω, μια και είναι κοινά αποδεκτό ότι άλλην εντύπωση προκαλεί ένα χειρόγραφο κείμενο και άλλη ένα δακτυλόγραφο. Θα άξιζε ίσως τον κόπο να μελετηθούν τα δακτυλόγραφα κείμενα από πλευράς ποιότητας, με τα ιδιαίτερα κριτήρια που απαιτούνται για την περίπτωση: τυπογραφικά λάθη, οργάνωση σελίδας , τελική εμφάνιση κλπ.).

Για την αποτίμηση της χρηστικής αξίας των καταλόγων αυτών επισημαίνουμε ότι εναπόκειται στην κρίση των πιθανών ερευνητών χρηστών.

 4α. ΕΙΔΙΚΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ Α:

Εδώ εξετάζεται το πληροφοριακό υλικό που έχει συγκεντρωθεί  για την ιδιαίτερη πολιτισμική κληρονομιά του νομού Ευρυτανίας βάσει των εγγράφων 1968  και  1972(θετικές απαντήσεις).Το υλικό επιδέχεται περαιτέρω μελέτη με βάση τα εξής κριτήρια:

• τη γλωσσική συνείδηση των συλλογέων: Αναμενόμενο είναι να κυριαρχεί η γνωστή ως καθαρεύουσα με αποκλίσεις λογίας , π.χ. γ΄πληθ. –ουσι  . Διαπιστώθηκε όμως μια ελαφρά γλωσσική διαφοροποίηση η οποία σχετίζεται και με τον ύφος/ ήθος του συντάκτη ανάλογα με το κείμενο. Είναι σαφές ότι ως προς το ύφος/ήθος έχουμε δύο διαφορετικά κείμενα: τα διαβιβαστικά=κείμενα υπηρεσιακά, τυποποιημένα, απρόσωπα, ιδεολογικά φορτισμένα ή ουδέτερα, που οπωσδήποτε όμως ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένη γλωσσική δεοντολογία και σκοπιμότητα και τις εκθέσεις /αναφορές/συλλογές, που μπορούν να θεωρηθούν ως  κείμενα με περισσότερο προσωπικό χαρακτήρα. .Στα πρώτα κυριαρχεί η γνωστή γλωσσική μορφή που ταιριάζει και στην εποχή( παρουσιάζουν ενδιαφέρον οι επισημάνσεις μελών της επιτροπής παιδείας 1971-1973 για τη γλώσσα, ΥΠΕΠΘ, 1974, 26-35). Στα δεύτερα, τα πιο προσωπικά, διαπιστώνονται  συμφυρμοί των δύο τύπων γλώσσας ( καθαρεύουσας  και δημοτικής) όπως αι εικόναι ( προφανώς από εν. η εικόνα) ,  παρείσφρηση τύπων δημοτικής (μετοχή σε –όντας, που, όπου, κ.α).

•  την  αντίληψη/ οπτική γωνία  των  δασκάλων για την επισήμανση και την αξιολόγηση της πολιτισμικής κληρονομιάς   δεδομένου ότι: πρώτον σε μερικές περιπτώσεις ο ίδιος δάσκαλος απαντά θετικά το 1968 και αρνητικά το 1972, δεύτερον  για ορισμένα χωριά υπάρχει αρνητική απάντηση από δάσκαλο και θετική από κοινότητα ή το αντίστροφο, τρίτον σε ορισμένα σχολεία οι δύο διαφορετικοί δάσκαλοι το 1968 και το 1972 δίνουν διαφορετική θετική ή αρνητική αντίστοιχα απάντηση, τέταρτον ενώ για ορισμένα χωριά υπάρχουν στοιχεία μελέτης της ιστορίας τους με δημοσιεύματα διαφόρων σε τοπικές εφημερίδες, ωστόσο από τα εξεταζόμενα έγγραφα(εφόσον βεβαίως έχουν διασωθεί και περιέλθει στην αντίληψή μας όλα) διαπιστώνεται είτε  η σιωπή των δασκάλων τα χρόνια 1968 και 1972, όπως για το περίφημο  Μικρό Χωριό ( ΚΟΥΤΣΟΥΚΗΣ,1969) είτε η αρνητική απάντηση , όπως για το Μουζίλο ( βλ. στη συνέχεια, ΜΠΟΥΚΑΣ)

•  την χρήση γενικά υποδείγματος προτεινομένου από τον εντολέα και την  πρόσληψή του από τους δασκάλους. Στα έγγραφα της σειράς 1972 η χρήση υποδείγματος είναι βέβαιη, όπως αναλύεται στη συνέχεια. Στα έγγραφα σειράς 1968 την υποθέτουμε, από ορισμένες περιπτώσεις (π.χ.έγγραφα 7 και 11), όπου διαπιστώνεται ταυτοσημία στη δομή-οργάνωση-θεματολογία-ορολογία ( ενδεικτικά για τη συγκέντρωση-καταγραφή λαογραφικού υλικού βάσει βιβλιογραφικών κατευθύνσεων  και οδηγιών βλ. ΤΟΣΚΑ,1981,9-12)

•   την ποιότητα γενικά της εργασίας των δασκάλων ως συλλογέων/ καταγραφέων με ειδικά κριτήρια  , όπως:

1. Πρώτον, την βιβλιογραφική ενημέρωση για το θέμα τους, με βάση την υπάρχουσα τότε γνωστή βλιογραφία για την ιστορία του νομού . Μπορεί να διαπιστωθεί αν τα επισημαινόμενα από τους δασκάλους αντιστοιχούν στα γενικότερα γνωστά στοιχεία της ιστορίας του νομού, αν εντοπίζονται για πρώτη φορά, αν υπάρχει βιβλιογραφική ενημέρωση του δασκάλου για το θέμα του , όπως στο χωριό Κέδρα, θετικά 19, όπου ο δάσκαλος μιλώντας για το Αγριομελίσσι παραπέμπει σε συγκεκριμένη έκδοση των απάντων του Στ. Γρανίτσα με αριθμό σελίδων.

2. Δεύτερον: τη μέθοδο συγκέντρωσης του υλικού και  τη στάση τους απέναντι στους πιθανούς συνεργάτες τους: μερικοί δάσκαλοι αρκούνται να αναφέρουν ως τέτοιους τους τοπικούς άρχοντες, άλλοι μιλούν αορίστως για συνεργάτες και άλλοι δίνουν συγκεκριμένα στοιχεία πληροφορητών.

3.  Τρίτον:  την απόδοση τοπικού ιδιώματος, στοιχείο που ευθέως σχετίζεται και με τη γλωσσική συνείδησή τους.

4.  Τέταρτον: το χρόνο που δαπάνησαν για την επιτέλεση του έργου , με χρονολογικά ορόσημα την ημερομηνία που τους ορίζεται, την ημερομηνία λήψης του σχετικού εγγράφου/εντολής και την ημερομηνία υποβολής των εργασιών τους. Για παράδειγμα διαπιστώθηκε ότι  στις καταγραφές 1972 οι δάσκαλοι   ανταποκρίνονται στο χρονικό όριο (ανυπερθέτως μέχρι 10 Ιουλίου) της εγκυκλίου.

5.  Πέμπτον: Την τελική εμφάνιση του κειμένου από πλευράς οργάνωσης-δομής- ανάπτυξης ακόμα και γραφής, καθώς μερικά είναι ιδιαίτερα επιμελημένα, ένδειξη ότι αφιερώθηκε περισσότερος χρόνος για τη σύνταξή τους.Αυτό σε συνδυασμό και με το προηγούμενο ίσως υποδεικνύει περιπτώσεις δασκάλων που πέρα από την εκτέλεση εντολής είχαν και προσωπική ενασχόληση με το θέμα , ιδιαίτερα αν πρόκειται για τη γενέτειρά τους (όπως συμβαίνει με τη μελέτη Ο Γάμος στα Λεπιανά Ευρυτανίας, που υποβάλλεται από δάσκαλο ο οποίος υπηρετεί σε άλλο χωριό. Για το χωριό Λεπιανά ενδιαφέρον εκδήλωσε και ένας δάσκαλος με θητεία στη Θεσσαλία και Φθιώτιδα, βλ. ΚΑΡΛΙΑΜΠΑΣ, 1988). Είναι άλλωστε γνωστή, νομίζουμε, η τάση εκπαιδευτικών και μάλιστα της  Α/ Βαθμιας να ασχολούνται με την τοπική ιστορία και λαογραφία ( βλ. για παράδειγμα, ΠΗΓΕΣ ΛΑΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, 2002). Για την  Ευρυτανία αναφέρονται παραδειγματικά η περίπτωση του δάσκαλου Ανδρέα Τσαπέρα που είχε συνθέσει εργασία 350 δακτυλόγραφων σελίδων για το  χωριό Μουζίλο (ΜΠΟΥΚΑΣ, 1998,σ.8) για το οποίο χωριό δεν έχουμε καμία πληροφορία από τα εξεταζόμενα έγγραφα. .Επίσης οι περιπτώσεις δασκάλων που προχώρησαν σε έκδοση των εργασιών τους, αναφορικά πάντα με τον γενέθλιο χώρο τους ή με εκείνον όπου υπηρέτησαν  (ΖΑΡΑΣ,1960,  ΒΡΑΧΑΣ, 1964, ΣΑΜΑΡΑΣ,1963, ΓΙΑΝΝΑΚΟΣ, 1995 , ΛΑΖΟΣ,2001, ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ, 2001,129 κ.ε για τον Γιάννη Βράχα ).

6. Έκτον: την  παιδαγωγική  αντίληψη των δασκάλων για τη συνεργασία των μαθητών τους, θέμα στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε.

7. Έβδομον: Τα διάφορα άλλα ιδεολογικά στοιχεία, στα οποία θα αναφερθούμε και στη συνέχεια, σε συνδυασμό με άλλες πληροφορίες που αντλούνται από το σύνολο των κειμένων (διαβιβαστικά και εκθέσεις)  . Εδώ επισημαίνουμε ιδιαίτερα την αναφορά στις αιτίες καταστροφής των πολιτισμικών αγαθών  . Στο έγγραφο 17 της σειράς 1968: γίνεται λόγος για τον εμφύλιο με τις λέξεις: ανταρτοπόλεμος, μαύρα χρόνια, εθνικός στρατός συμμορίτες. Και στο έγγραφο 28 της σειράς 1972 θετικές αναφέρεται ότι πολλά αγαθά κατά τον συμμοριτοπόλεμον εξηφανίσθησαν ή καταστράφησαν. Το θέμα αυτό έχει εκτενέστερα εξετασθεί( ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ,2000).

Για την ψηλάφηση της ιδεολογίας των προσώπων αναφέρονται εδώ ενδεικτικά και τα ακόλουθα:  από τα διαβιβαστικά , το πλέον φορτισμένο (;) ιδεολογικά είναι το 7/1968, όπου ο δάσκαλος γράφει: εις εκτέλεσιν της διαταγής υμών και ανταποκρινόμενοι εις την προσπάθειαν της Εθνικής Κυβερνήσεως, ως και εις την έκκλησιν του νομάρχου Ευρυτανίας, κατεβάλαμεν πάσαν δυνατήν προσπάθειαν…  Αλλά το θέμα αυτό αγγίζει και το επόμενο σημείο της ανάλυσής μας.

4β. ΕΙΔΙΚΗ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΣ Β:

Πληροφορίες για την ιδεολογία των προσώπων. Οι πληροφορίες αυτές αφορούν  πρωτίστως   τη σχέση εντολέα-εντολοδόχου, αφού και στις δύο περιπτώσεις συλλογής/καταγραφής του υλικού οι δάσκαλοι/συλλογείς δεν ενήργησαν αυτοβούλως αλλά ως εντολοδόχοι εντολής ανωτέρων τους όχι μόνο σε τοπικό αλλά και σε κεντρικό πεδίο κρατικής οργάνωσης..

Στην περίπτωση των συλλογών του 1968 εντολέας με ιεραρχική σειρά είναι το Υπ.Εσωτερικών ( εγκύκλιος 85453/278/19-9-1967) και εν συνεχεία η Νομαρχία Ευρυτανίας ( 20087/67/4/9/68). Στις καταγραφές του 1972 εντολέας είναι: το Υπουργείο Πολιτισμού και Επιστημών( 6561/20-5-72), Η Περιφερειακή Διοίκηση Θεσσαλίας ( 13134/3-6-72 και γ) η Νομαρχία Ευρυτανίας/Δ/νσις Μέσης Εκ/Σεως(8010/13 –6-1972).Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι μπορούν να αναζητηθούν και σε άλλους νομούς της χώρας αντίστοιχες συλλογές/καταγραφές και να γίνουν γενικότερες συγκρίσεις.

Στο σημείο αυτό η ανάλυσή μας επικεντρώνεται στα εξής επιμέρους  σημεία:

•  Στην αντίληψη του εντολέα για το σκοπό/αντικείμενο της έρευνας

•  Στην αντίληψη του εντολέα για τον εντολοδόχο

•  Στην αντίληψη του εντολοδόχου για τον εντολέα

•  Στην αντίληψη του εντολοδόχου για τον εαυτό του και το έργο του

 Αντίληψη του εντολέα για το σκοπό/αντικείμενο της έρευνας. Για το ζήτημα αυτό δεν έχουμε καμιά  άμεση πληροφορία από τα έγγραφα 1968. Την ύπαρξη των σχετικών εγκυκλίων  των δύο εντολέων πληροφορούμαστε εμμέσως, από την αναφορά τους στο έγγραφο της σειράς 14. Από άλλα έγγραφα της ίδιας σειράς αντλούμε τις επιπλέον πληροφορίες ότι τις συλλογές των δασκάλων επισήμως παρελάμβαναν δύο τουλάχιστον πρόσωπα ( υπάλληλοι της νομαρχίας;) οι οποίοι και ασκούσαν ένα είδος κριτικής αξιολόγησης στα κείμενα αυτά, όπως: άξια λόγου τα γαμήλια έθιμα,  ή  επίσης δημοσιεύσιμα τα σημειούμενα και  πολλά των αναφερομένων έχουν ήδη δημοσιευθεί, εν πολλοίς περιέχονται λόγια στοιχεία,  δημοσιεύσιμα  τα τοπικά ήθη και έθιμα, η αφήγησις είναι του συντάξαντος και ουχί αυθεντική προερχομένη από τον διηγηθέντα.(έγγραφο 2,1968).

Αντίθετα, στην περίπτωση 1972 σώζεται  το έγγραφο  του τρίτου κατά σειράν εντολέα,από το οποίο πληροφορούμαστε άμεσα:

• το θέμα: απογραφή αρχαιολογικών και λαογραφικών ευρημάτων και κειμηλίων,

•  τον σκοπό: ανερεύνησις/διασφάλισις των διασωθέντων και υπαρχόντων εν τω νομώ πάσης φύσεως αρχαιολογικών και ιστορικών ευρημάτων και κειμηλίων, προς δε τούτοις και των λαογραφικών τοιούτων πασών των περιόδων (κλασικής, μετακλασσικής, βυζαντινής και μεταβυζαντινής), εν καιρώ δε τω δέοντι να χωρήσωμεν εις την συγκέντρωσιν και προβολήν τούτων

•  την οργάνωση του τρίτου κατά ιεραρχική σειρά εντολέα για το θέμα: συνεκροτήσαμεν ειδικήν προς τούτο Επιτροπήν, έργον της οποίας θα είναι η καταγραφή των ανωτέρω υπαρχόντων ειδών και η προβολή τούτων εις εθνικήν κλίμακα.

•  οδηγίες  για την κατάταξη  των ευρημάτων στις κατηγορίες αρχαιολογικά, ιστορικά, λαογραφικά με βάση χρονολογικά όρια : στις δύο πρώτες κατατάσσονται όσα είναι προ του 1900 και στην τρίτη όσα προ του 1930( παρουσιάζει ξεχωριστό ενδιαφέρον το πώς επιχειρείται η εφαρμογή αυτής της πειοδολόγησης από τους καταγραφείς για την κατάταξη των ευρημάτων)

•  ενδεικτική αναφορά ειδών /κατηγοριών: αγάλματα και αγαλμάτια πάσης φύσεως, ανάγλυφα, ενεπίγραφοι πλάκες, σκεύη μεταλλικά ή πήλιν ή τεμάχια τούτων, νομίσματα, δακτύλιοι, δακτυλιόλιθοι κα.-  εικόνες (γραπταί, ξυλόγλυπτοι, ψηφιδωταί κ.α.) , ιερά σκεύη και άμφια, ξυλόγλυπτοι πολυέλαιοι, ξυλόγλυπτα τέμπλα και προσκυνητάρια, σταυροί, ευαγγέλια, εγκόλπια κ.α. -  εδυμασίαι διάφοροι…., όπλα….., κοσμήματα, σκεύη διάφορα οικιακής χρήσεως, πίνακες, φωτογραφίαι-   βιβλία διαφόρου περιεχομένου και σχήματος, έγγραφα δημόσια και ιδιωτικά (διπλώματα, συμβόλαια, προικοσύμφωνα, επιστολαί κ.α. )

•  την αντίληψη για τους αποδέκτες του εγγράφου, για το οποίο βλ. στη συνέχεια

•  το χρονικό όριο υποβολής της καταστάσεως (εις διπλούν): ανυπερθέτως μέχρι 10 Ιουλίου, και τον τόπο/παραλήπτη στον οποίο θα απευθύνεται = Γ/σιο Καρπενησίου

•  τον υπεύθυνο της  τελικής ταξινόμησης ( ο Γ/ρχης  Γ/σίου Καρπενησίου,  στον οποίο αναφέρεται και στο τέλος )

•  την πληροφορία ότι το έγγραφο αυτό συνοδευόταν και από κατάσταση που θα αποτελούσε υπόδειγμα για όλους τους παραλήπτες, η οποία και επισυνάπτεται

• την επισήμανση ότι οι παραλήπτες, εκτός από την συνημμένη κατάσταση, μπορούν να δώσουν και συμπληρωματικές πληροφορίες για μνημεία ( κάστρα, οικήματα, ναούς, τοιχογραφίες, σπήλαια, ερείπια οικισμών) και για κειμήλια ( ιδιωτικές συλλογές, παλαιότερα ευρεθέντα και μη σωζόμενα αντικείμενα)

• τις γενικές παροτρύνσεις ώστε οι απαντήσεις, θετικές ή αρνητικές, συντασσόμεναι μετά ζήλου και προσοχής, δέον να περιέλθουν το ταχύτερον δυνατόν εις το Γ/σιο Καρπενησίου.

• την πληροφορία ότι το έγγραφο υπογράφεται από τον νομάρχη (Θεοδ. Δημ. Ζήση)

  Η  αντίληψη του εντολέα για τον εντολοδόχο:Για το σημείο αυτό επισημαίνονται από το έγγραφο οι εξής πληροφορίες:

• αποδέκτες του εγγράφου είναι  οι αρχιερατικοί επίτροποι και εφημέριοι, ο δήμαρχος Καρ/σίου, οι δ/ντές Δ/σίων Γ/σίων νομού, οι δ/ντές Δ.Σ, οι πρόεδροι των κοινοτήτων, οι δ/ντές των αστυνομικών τμημάτων και σταθμών Χωρ/κής, οι γραμματείς ( για το ρόλο των γραμματέων κοινοτήτων στη συγκέντρωση τέτοιου υλικού βλ. ενδεικτικά ΜΑΛΙΣΟΒΑΣ,1991)

•  αναλόγως προς τους αποδέκτες το έγγραφο κοινοποιείται και στους τοπικούς αρμοδίως προϊσταμένους τους, δηλ. τον Μητροπολίτη Ναυπακτίας και Ευρυτανίας, τον Διοικητή Χωροφυλακής, την Διοικητική Επιθεώρηση Μ.Ε. και τους Επιθεωρητές Δ.Σ. Α και Β Περιφερειών Ευρυτανίας ( γι’  αυτό και ορισμένοι δάσκαλοι  κοινοποιούν την εργασία τους και στον άμεσο προϊστάμενό τους, ένας μάλιστα φροντίζει να επισημάνει ότι η εργασία του προορίζεται για τον προσωπικό του φάκελο)

• οι ουσιαστικοί παραλήπτες του εγγράφου, αυτοί που θα διενεργήσουν την καταγραφή, είναι οι δ/νται των Γυμνασίων ως και οι Δ/νται( συμπλήρωμα) των δημοτικών σχολείων εις α χωρία δεν υφίστανται Γυμνάσια, εν συνεργασία μετά των εν εκάστω χωρίω τοπικών παραγόντων (Εφημερίων, Προέδρων Κοινοτήτων, Εκπ/κών, συνταξιούχων, ιδιωτών κ.α. δυναμένων να παράσχουν σχετικάς πληροφορίας).

 Διαπιστώνεται ότι η ίδια η εγκύκλιος δεν αναφέρει το παραμικρό για τη πιθανότητα συνεργασίας των μαθητών.

Η αντίληψη του εντολοδόχου για τον εντολέα:Τα σημεία που εδώ μπορούν να εξεταστούν είναι πρωτίστως για το 1972 και εν συνεχεία για το 1968:

Η τυπικότητα εφαρμογής του εγγράφου του εντολέα με κριτήρια:την ημερομηνία υποβολής ,την συμπλήρωση ή όχι της συνημμένης ως υπόδειγμα καταστάσεως,την  δομή κειμένου στο διαβιβαστικό που συνοδεύει την κατάσταση. Για τα σημεία αυτά έχουν καταρτιστεί επίσης σχετικοί  πίνακες , διαθέσιμοι σε κάθε πιθανό ενδιαφερόμενο .

Ο τρόπος  αναφοράς στον εντολέα.   Εδώ επισημαίνονται δύο σημεία. Πρώτον:  Η Αρχή στην οποία αναφέρονται υποβάλλοντας την κατάσταση: από την εξέταση των διαβιβαστικών προκύπτει ότι : 68 καταστάσεις υποβάλλονται στον Γ/ρχη όπως υπαγορεύει και το έγγραφο, ( 54 αναφέρονται στον Γ/ρχη, 8 στον Δ/ντή ή Δ/νσι Γ/σίου, και  6 στο  Γ/σιο),  10 υποβάλλονται στη  Δ/νση ΜΕ, 2  υποβάλλονται στη νομαρχία και 1 υποβάλλεται  στον Επιθεωρητή Δ.Σ. Β ΕΠ .

 Δεύτερον: Οι λέξεις που χρησιμοποιούνται αναφορικά με το ληφθέν έγγραφο :  Παραδειγματικά για τις αρνητικές του  1972: Τα διαβιβαστικά μπορούν να διακριθούν σε δύο κατηγορίες, ως προς το πώς αντιλαμβάνεται ο εντολοδόχος το έργο του σε σχέση με τον εντολέα. Μπορούμε δηλαδή να ψηλαψήσουμε την ιδεολογία των δασκάλων ως υπαλλήλων που διεκπεραιώνουν ένα έργο κατόπιν εντολής ανωτέρων.Σε αρκετές περιπτώσεις η εντολή καταγραφής βαραίνει στις συνειδήσεις τους ως διαταγή, και μάλιστα με το Δ κεφαλαίο, την οποία σπεύδουν να εκτελέσουν.  Η συνήθης διατύπωση είναι :εις εκτέλεσιν της ύπερθεν σχετικής/ Διαταγής/ Εγκυκλίου Διαταγής (Νομαρχίας ή Νομάρχου) ή κατόπιν δ/γής  ((Νομαρχίας ή Νομάρχου)( όπως σε 20  έγγραφα=   2,3,6,7,13,14, 17,19,21, 22,24, 25,26,27,28,30,31,33,37,41 της σειράς).

Ο εντολέας, πρόσωπο η φορέας, λειτουργεί επίσης ως πόλος απόλυτου σεβασμού γι’  αυτό και η αναφορά σε αυτόν γίνεται αρκετά συχνά με κεφαλαίο: Υμετέρα Σχετική, Υμίν, Υμάς ( σε 9 έγγραφα,τα 1,2,8,19,20,30,34,37,40 της σειράς).

Υπάρχουν ωστόσο και διαβιβαστικά ιδεολογικά αχρωμάτιστα ,ουδέτερα του τύπου: διαβιβάζομεν /υποβάλλομεν/αποστέλλομεν  όπου το ληφθέν έγγραφο ή δεν αναφέρεται ή αναφέρεται μόνο με τους σχετικούς του αριθμούς ( όπως σε 10 έγγραφα της σειράς=4,5,9,10,11,12,15,16,38,39 της σειράς 1972 αρνητικές και σε 16 της σειράς 1972

 θετικές=6,7,9,14,19,21,22,23,24,26,27,30,33,35,38,42).

 Η  αντίληψη του εντολοδόχου για τον εαυτό του και το έργο του

Για την αντίληψη του εντολοδόχου σχετικά με τον εαυτό του καταρτίστηκαν 3 πίνακες για τις 3 σειρές εγγράφων (1968, αρνητικές 1972 και θετικές 1972).  Τα σημεία που μελετήθηκαν είναι :

• Ο τίτλος με τον οποίο οι εντολοδόχοι υπογράφουν τα διαβιβαστικά και τις καταστάσεις: Η πλειονότης των δασκάλων προτιμά να υπογράφουν ως διευθυντές σχολείου , δηλ. σε αρκετές περιπτώσεις ως προϊστάμενοι του εαυτού των, με δεδομένο  ότι αρκετά σχολεία ήταν μονοθέσια .   Το στοιχείο αυτό, που ίσως φωτίζει ψυχολογικά τα πρόσωπα,  πρέπει να συνεξετάζεται με το τελευταίο.

•  Η τυπολογία του ονόματος: εδώ εξετάζονται η σειρά (Επιθετο + όνομα ή αντίστροφα, η αναφορά αρχικού πατρωνύμου,η χρήση μικρών η κεφαλαίων στοιχείων), στοιχεία που επίσης  μπορούν να προσφέρουν κάτι ελάχιστο  για τη  διερεύνηση της ψυχολογίας τους 

• Η χρήση σφραγίδας προσωπικής, στοιχείο άμεσα σχετιζόμενο με το προηγούμενο : το 1968 μόνο 6 δάσκαλοι έχουν προσωπική σφραγίδα και το 1972 , 25.

•  Το πλέον ενδιαφέρον σημείο είναι κατά τη γνώμη μας η αναφορά της ιδιότητάς τους ως δασκάλων στην υπογραφή, στοιχείο που πρέπει να συνεξετάζεται με το πρώτο.   Τα δεδομένα στοιχεία της ιδιότητάς τους είναι είτε η διοικητική θέση τους, ο τίτλος του δ/ντή ( με αυτόν άλλωστε τους αναφέρει και το έγγραφο του εντολέα) είτε η επαγγελματική υπόστασή τους που συνάδει με τις ειδικές σπουδές τους , η ιδιότητα δηλ. του δασκάλου. Διαπιστώσαμε ότι η πλειονότητα των δασκάλων προτιμά να χρησιμοποιεί το πρώτο στοιχείο , του διευθυντή ,  μολονότι πρόκειται , όπως αναφέρθηκε ,σε πολλές περιπτώσεις  για μονοθέσια σχολεία . Μία παράμετρος όμως που πρέπει να ληφθεί υπόψιν εδώ είναι η διαφοροποίηση της υπογραφής μεταξύ του διαβιβαστικού , υπηρεσιακό έγγραφο, και της έκθεσης/αναφοράς , που μπορεί να θεωρηθεί πιο προσωπικό κείμενο . Με βάση και αυτή διαπιστώνονται αναλυτικά: 

1968: σχολεία 25 από τα οποία 10 μονοθέσια, 4 διθέσια  4 χωρίς διαβιβαστικό  και 5 με δυσανάγνωστα στοιχεία ( από τις συγκρίσεις των πινάκων μπορεί ο ενδιαφερόμενος να δει το δυναμικό του σχολείου ) . Από τους 25 δασκάλους 18 υπογράφουν στο διαβιβαστικό  ως διευθυντές. Από αυτούς οι εννέα υπογράφουν  στην συλλογή και με  την ιδιότητά τους, ενώ 7 υπογράφουν μόνο ονομαστικά. Επίσης  σε 7 περιπτώσεις  λείπουν  τα διαβιβαστικά και  στις συλλογές  υπογράφουν  ως  δάσκαλοι. Μπορούμε με βάση αυτό το ελάχιστο στοιχείο να ριψοκινδυνεύσουμε την υπόθεση ότι από τους 25 δασκάλους οι 14 είχαν συνείδηση της οντότητάς τους ως δάσκαλου και την ανέφεραν ως απαραίτητο στοιχείο της ταυτότητάς τους και ότι οι 7 από αυτούς απέδιδαν στην ιδιότητα αυτή προτεραιότητα σε σχέση με τον τίτλο του διευθυντή.  

Στις αρνητικές απαντήσεις του 1972 οι  41 δάσκαλοι στο σύνολό τους  υπογράφουν στα διαβιβαστικά ως διευθυντές σχολείων( μονοθέσια: 19). 10 από αυτούς αναφέρουν στην υπογραφή τους και την ιδιότητα του δασκάλου , ενώ στις απαντήσεις/καταγραφές οι  22 υπογράφουν μόνο ονομαστικά. Επίσης από το αρχικό  σύνολο των 41, οι   10, όχι αναγκαστικά  ταυτιζόμενοι με τους προηγούμενους,   δεν επαναλαμβάνουν τον τίτλο του διευθυντή  στις καταγραφές. Και από αυτούς  μόνο δύο   υπογράφουν  στις κατγραφές ως απλοί  δάσκαλοι.

Στις θετικές απαντήσεις 1972 σε  39  δημοτικά ( εξαιρούνται τα δύο Γ/σια και ένα δημοτικό χωρίς διαβιβαστικό) όλοι υπογράφουν ως δ/ντές ( μονοθέσια: 18). Από αυτούς  13 υπογράφουν στην κατάσταση καταγραφής και ως δάσκαλοι, 18 μόνο ονομαστικά, και 8 θεωρούν υποχρέωσή τους να  υπογράψουν και πάλι ως διευθυντές. 

ΤΕΛΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Από την εξέταση του  αρχειακού υλικού  προκύπτουν δύο  βέβαια συμπεράσματα, μερικές προτάσεις περαιτέρω έρευνας και ορισμένες , οπωσδήποτε παρακινδυνευμένες υποθετικές γενικεύσεις για το πρόσωπο του δασκάλου στον συγκεκριμένο χώρο και χρόνο.

Από τα βέβαια ,  το ένα έχει ήδη  σχολιαστεί και αφορά την παιδαγωγική διάσταση του θέματος.  Το άλλο αφορά το φύλο των διδασκόντων. Πριν 34 χρόνια σπάνιζε η διδασκάλισσα στα βουνά της Ευρυτανιας, τουλάχιστον στο ρόλο του δευθυντή ( μόνο 4 γυναίκες εντοπίζονται με βάση τα έγγραφα) .

Για τις προτάσεις έρευνας: το υλικό υποδεικνύει ότι μπορεί να αναζητηθεί ανάλογο και ομοειδές ως προς το περιεχόμενο και σε άλλους νομούς της χώρας και να γίνουν συγκρίσεις γενικότερες. Ειδικά για την τοπική ιστορία  του νομού μπορούν να γίνουν συγκρίσεις με μεταγενέστερο υλικό από εργασίες μαθητών ως προς την ποσότητα και την ποιότητα των πληροφοριών που συγκεντρώνονται. .

Απομένει να σχολιαστεί  πρόσωπο του δασκάλου στον συγκεκριμένο χώρο και χρόνο. Τι περισσότερο μαθαίνουμε για τους ανθρώπους αυτούς που άσκησαν το λειτούργημα του δασκάλου στις αντίξοες συνθήκες του ευρυτανικού χώρου;  Θεωρητικά , ότι θα πρέπει να έπαιρναν ειδικό επίδομα λόγω προσθέτου φόρτου εργασίας και δυσμενών συνθηκών διαβιώσεως. Επίσης ότι θα πρέπει να τοποθετούνταν σε μονοθέσιο ή διθέσιο σχολείο μετά την μονιμοποίησή τους και αφού είχαν θητεύσει πρώτα σε πολυθέσιο ( ΥΠΕΠΘ,1974,43).

Ό,τι μπορούμε να εξαγάγουμε ως επιπλέον πληροφορίες από το αρχειακό υλικό  είναι οι ενδείξεις για:

•  την ευρύτητα των γνώσεων τους πέραν από αυτές που υπαγορεύει η επαγγελματική τους ιδιότητα: κάποιοι γνωρίζουν ή μαθητεύουν στη δακτυλογραφία, μερικοί έχουν πράγματι ερευνητικό ενδιαφέρον για την τοπική ιστορία και δεν αρκούνται να εκτελέσουν απλώς την εντολή που τους δόθηκε, αλλά προχωρούν στη σύνταξη καλογραμμένων κειμένων,ορισμένοι λειτουργούν ως συλλογείς βάσει μεδόθου,  λίγοι είναι και βιβλιογραφικά ενημερωμένοι.

•  Για την ιδεολογία τους: εμφανίζονται, με βάση τα κείμενα αυτά, γενικά αποστασιοποιημένοι τόσο από την ιστορική συγκυρία ( μόνο σε ένα κείμενο ο δάσκαλος νιώθει την ανάγκη να μιλήσει για το έργο της εθνικής κυβερνήσεως) όσο και από το οδυνηρό παρελθόν του τόπου ( μόνο σε δύο περιπτώσεις γίνεται αναφορά στον εμφύλιο ,με ορολογία φορτισμένη ).  Αλλά σε ό,τι αφορά την υπόστασή τους ως υπαλλήλων του κράτους υποθέτουμε ότι αρκετοί  νιώθουν την εξουσία του εντολέα να βαραίνει απάνω τους ως Διαταγή την οποία σπεύδουν να εκτελέσουν πειθήνια. Ίσως αντέρεισμα στο βάρος αυτό να τους δίνει η ικανοποίηση της υπογραφής: για ένα, δύο, τρία χρόνια, χρημάτισαν διευθυντές, έστω και του εαυτού τους. Γι’ αυτό και αρκετοί προτιμούν να υπογράφουν πιότερο ως διευθυντές παρά ως απλοί δάσκαλοι.

•  Κι ακόμα μερικοί οργανώνουν την προς τα έξω εικόνα τους. Έχουν προσωπική σφραγίδα με το όνομά τους, κάποιοι προσθέτουν και άλλα στοιχεία, όπως το αρχικό του πατρωνύμου και την διδασκαλική ιδιότητά τους…Άλλοι υπογράφουν απλώς ως άτομα στα προσωπικά κείμενά τους.

Όποιοι κι αν ήσαν, σίγουρα θα πληγωθούν αν ανηφορίσουν σήμερα στα βουνά της Ευρυτανίας. Τα χωριά έχουν σχεδόν ερημώσει. Τα σχολεία κλειστά, μαραζώνουν ή στεγάζουν άλλες χρήσεις, έγιναν  μερικά ταβέρνες. Κάπου μέσα στα αραχνιασμένα αρχεία ίσως βρούν αντίγραφα των εργασιών τους που πριν από 34 χρόνια συνέταξαν ως ευσυνείδητοι υπάλληλοι, αν μη τι άλλο.

Για όλους αυτούς ας είναι η εργασία αυτή σημείο αναφοράς για την προσωπική τους ιστορία ως άνθρωποι και εκπαιδευτικοί.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Aρχειακά τεκμήρια

-ΓΑΚ Ευρυτανίας, ΕΚΠ.Α.1: Κατάλογος καταργηθέντων Δημοτικών Σχολείων έτους 1992

-ΓΑΚ Ευρυτανίας, ΣΥΛΛ.3.2 :Συλλογές λαογραφικού υλικού 25 δασκάλων έτους 1968

-ΓΑΚ Ευρυτανίας, ΔΙΟΙΚ.1: Αρχείο τέως εκτάκτου επιμελητή αρχαιοτήτων Ευρυτανίας / Καταγραφές πληροφοριών αρχαιολογικού , ιστορικού και λαογραφικού ενδιαφέροντος από 83 σχολεία, έτος 1972

-ΓΑΚ Ευρυτανίας, ΕΚΠ.Α.5: Κατάλογος  Δημοτικών Σχολείων έτους 2002

-ΓΑΚ Ευρυτανίας, ΕΚΠ. Β.9, Περιβαλλοντική Εκπαίδευση, « Γη Ευρυτάνων», ( Γ/σιο Καρπενησίου 1995-1996, Λάζος Χ.- Παλάντζας Ι)        

-ΓΑΚ Ευρυτανίας, Αναζητώντας το  παρελθόν του τόπου μας, (υπό έκδοσιν)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ