Μαρξιστική "ορθοδοξία" και σχολική ιστορία στην Ελλάδα:

κριτική και προπαγάνδα στην κρίσιμη δεκαετία του 1980

Δημήτρης Κ. ΜΑΥΡΟΣΚΟΥΦΗΣ

σχολ. σύμβουλος φιλολόγων -

ειδικός επιστήμονας Α.Π.Θ.

Θεσσαλονίκη

 ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Στο παρόν άρθρο ανιχνεύονται και αξιολογούνται οι θέσεις της «παραδοσιακής» Αριστεράς σε σχέση με τις αλλαγές που σημειώνονται κατά τη δεκαετία του ’80 στη σχολική ιστορία.Μέσα από κομματικά έντυπα και άλλα δημοσιεύματα εξετάζεται η κριτική στο περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων της Ιστορίας σε συσχέτιση με την ιδεολογική αναπαράσταση του παρελθόντος από την «παραδοσιακή» Αριστερά και τις πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις της εποχής και επιχειρείται η διάκριση μεταξύ επιστημονικής κριτικής και κομματικής προπαγάνδας.Παράλληλα αναδεικνύεται η βασική τυπολογία της μαρξιστικής «ορθοδοξίας»,που καθορίζει τον τρόπο προσέγγισης της ιστορικής πραγματικότητας και την απόδοση νοήματος σ’ αυτήν.

 

ABSTRACT

In this article the views of the “tradisional” Left-wing in relation to the changes that are to see in school history during the 80’s are being closely examined.Through printed material of political parties and other publications,the criticism exercised on contents of schoolbooks is being carefuly searched in relation to the political and social developments of that period and,also,to ideological reproduction of the past by the “traditional” Left-wing.Moreover,there is an attempt to distingwish scientific criticism and the propaganda of a political party.Also,the basic typology of the marxistic “orthodoxy”,wich definies the way of approaching the historical reality and the meaning given to it,is being promoted.  

Η έρευνα για την ανίχνευση και την αποτίμηση των στοιχείων που συνθέτουν το φαινόμενο αριστερή κριτική στα περιεχόμενα της σχολικής ιστορίας κατά τη δεκαετία του 1980 πρέπει να εκκινήσει από τον ορισμό της έννοιας "μαρξιστική ορθοδοξία". Ο όρος, αν και αρχικά φαίνεται πως ανταποκρινόταν σε μια εξελικτική θεωρία και όχι σ' ένα μηχανιστικό δόγμα, στο πλαίσιο της Β' Διεθνούς αντιπαρατέθηκε προς το μεταρρυθμιστικό ή ρεφορμιστικό μαρξισμό και απολυτοποιήθηκε ως βάση του επαναστατικού μαρξισμού[1]. Έτσι, πήρε τα χαρακτηριστικά ενός δόγματος, το οποίο, παρά τις κατά καιρούς μικροτροποποιήσεις του, συγκέντρωνε τα εξής βασικά γνωρίσματα:

  •  συστηματοποίηση των εννοιών του διαλεκτικού - ιστορικού υλισμού,
  •  έμφαση όχι τόσο στην πάλη των τάξεων όσο στην εξέλιξη της υλικής βάσης της κοινωνίας,
  •  επινόηση του σχήματος των πέντε σταδίων για την ερμηνεία της ιστορικής εξέλιξης,
  •  μετατροπή της προλεταριακής πρωτοπορίας σ' ένα κλειστό κύκλωμα "νομοκανόνων", που κωδικοποιούσαν την κομματική πείρα και τη διοχέτευαν εκλαϊκευμένη στα κατώτερα στελέχη και τους οπαδούς,
  • μετατροπή του επιστημονικού υλισμού σε απαράβατη μονολιθικότητα και υπεραντικειμενική νομοτέλεια,
  •   συνδυασμός του δόγματος με ουτοπική στάση και φαταλιστική- μηχανιστική βεβαιότητα για την ευόδωση των αγώνων και την έλευση του σοσιαλισμού[2].

Η υιοθέτηση του σταλινικού ερμηνευτικού σχήματος και της δογματικής νοοτροπίας από την ηγεσία του ελληνικού κομμουνιστικού κόμματος (Κορδάτος, Ζεύγος, Ζαχαριάδης, Γληνός, Ρούσσος, κ.ά.)[3] είχε ως συνέπειες την επικράτηση μιας ανελαστικής εκδοχής για το χαρακτήρα του αγώνα της ανεξαρτησίας, τη δομή της νεοελληνικής κοινωνίας και το ρόλο των αγροτοεργατικών μαζών, καθώς και την αμφισημία και την αντιφατικότητα των κομματικών εκτιμήσεων για τη μεταπολεμική συγκυρία, με επακόλουθο την αμφιταλάντευση στις κομματικές πρακτικές[4]. Έτσι, η έλλειψη σαφούς προγράμματος κομματικής δράσης σε συνδυασμό με απρόβλεπτα γεγονότα επέτρεπαν συχνά τη γενικολογία και τη συνθηματολογία, ενώ η εστίαση στην εφαρμογή ενός ουτοπικού σχεδίου κοινωνικής οργάνωσης οδηγούσε στην προφητική ενατένιση της μελλοντικής κοινωνίας και στη θεοποίηση της Ιστορίας[5].

Η θεοποιημένη ιστορία, βέβαια, οδηγεί στην τελετουργική χρήση του παρελθόντος, το οποίο έτσι καθίσταται ανιστορικό ή, καλύτερα, υπεριστορικό. Η ιστορική πραγματικότητα χάνει τη σημασία της και τη θέση της παίρνει, μέσω της μηχανιστικής νομοτέλειας, η "υπεραντικειμενική" ιστορική αφήγηση, η οποία διατεινόμενη ότι αποδίδει το πραγματικό στην ουσία το κατασκευάζει[6]. Παράλληλα, η χρήση συμβολιστικής και αυθεντικής γλώσσας γεφυρώνει το χάσμα ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν και προσδίδει αδιαμφισβήτητο κύρος και νομιμότητα στο θεσμικό (= κομματικό) λόγο, εξασφαλίζοντας αδιατάρακτο νόημα και πίστη σ' αυτόν[7]. Πρόκειται δηλαδή για ένα είδος ιστορικισμού, του οποίου ο ορισμός σύμφωνα με τον Popper είναι: "το δόγμα σύμφωνα με το οποίο η δουλειά των κοινωνικών επιστημών είναι να προβάλλουν πρώτον, ιστορικές προφητείες, και δεύτερον, την άποψη ότι οι ιστορικές προφητείες είναι αναγκαίες, αν επιθυμούμε τη διεξαγωγή της πολιτικής κατά ορθολογικό τρόπο"[8].

Στο πλαίσιο αυτό η ιστορία αναδεικνύεται, σύμφωνα με το Ζεύγο, ως η πιο μαζική και πολιτική επιστήμη, με την προϋπόθεση βέβαια ότι η μελέτη της θα αφορά όχι τους "σοφούς" αλλά το λαό[9]. Σημείο καμπής αποτελεί εδώ η δεκαετία του 1940, οπότε εμπλουτίζεται και αποκρυσταλλώνεται το "ορθόδοξο" ερμηνευτικό σχήμα για την ιστορία. Στο σχήμα αυτό μόνιμη σχεδόν αφετηρία αποτελεί το 1821 και η αναδημιουργία του, πότε με βάση το έπος του '40 και τη συμβολή των κομμουνιστών σ' αυτό, και πότε με βάση την Αντίσταση και τον πρωταγωνιστικό ρόλο του ΚΚΕ σ' αυτήν[10].

Το σχήμα είναι κυκλικό με περιόδους πτώσεις, που δεν ενδιαφέρουν ιδιαίτερα, και περιόδους ανάτασης[11]. Κάποτε το κυκλικό σχήμα γίνεται γραμμικό, εξελικτικό: από το παρελθόν, από "τα βάθη της τρισχιλιόχρονης ιστορίας", απ' όπου ατενίζουν τους νεότερους "οι πρόγονοι, οι ήρωες και οι μάρτυρες, οι αγωνιστές του Μαραθώνα και της Σαλαμίνας, οι αγωνιστές του '21, οι ήρωες των αλβανικών βουνών", η γραμμική εξέλιξη οδηγεί στο παρόν και το μέλλον, προς την "καινούργια Ελλάδα", "την Ελλάδα της πραγματικής Αλλαγής", οδηγεί στη συνέχιση των αγώνων για δημοκρατία, ανεξαρτησία και σοσιαλισμό με πρότυπο την εαμική Αντίσταση[12].

Η αντίφαση, βέβαια, είναι προφανής. Ωστόσο, το ερμηνευτικό σχήμα παραμένει πάντοτε ισχυρό, εφόσον συνδέεται με πίστεις και πεποιθήσεις, συνιστώντας έτσι τρόπο λειτουργίας της νόησης[13]. Εδραιώνεται μάλιστα σε ακλόνητες βάσεις με την αξιοποίηση του σοβιετικού παραδείγματος, πολεμικού και μεταπολεμικού, το οποίο παραμένει ελκυστικό ακόμη και μετά τη μεγάλη πτώση[14].

Στο στόχαστρο της μαρξιστικής "ορθοδοξίας" βρίσκονται πάντα η κριτική προς το σοβιετικό μοντέλο και τις πρακτικές του, η οποία προσλαμβάνεται σχεδόν αυτόματα ως αντισοβιετική προπαγάνδα, ο ιδεολογικός πλουλαρισμός στις γραμμές του μαρξισμού, που αποδίδεται σε δολιοφθορά της κυρίαρχης αστικής τάξης ή σε τεχνάσματα των τροτσκιστών και των λοιπών αναθεωρητών συνεργών της, ο ιμπεριαλισμός και οι ποικίλοι υπηρέτες του, η θεωρία των δύο υπερδυνάμεων, οι αμφισβητίες της πάγιας πρωταρχίας των οικονομικών δομών και σχέσεων στην εξήγηση της ιστορικής εξέλιξης, η αποσιώπηση του ταξικού χαρακτήρα των κοινωνιών και της πάλης των τάξεων ως ερμηνευτικών εργαλείων, ο υπερτονισμός του ρόλου των προσωπικοτήτων, οι ποικιλώνυμοι γητευτές και αποπλανητές των νέων (φεμινισμός, χιπισμός, καταναλωτισμός, σεξουαλική επανάσταση, οικολογικά κινήματα κλπ), οι απόψεις για ύπαρξη "ενιαίας βιομηχανικής κοινωνίας" και ομοιοτήτων μεταξύ του σοσιαλιστικού και του καπιταλιστικού συστήματος ανάπτυξης, οι εκτιμήσεις για δήθεν τεχνολογική υπεροχή της Δύσης κλπ[15].

Κάτω από το πρίσμα αυτό υποβάλλονται σε εξονυχιστικό εργαστηριακό έλεγχο όλα τα διδακτικά εγχειρίδια (ΔΕ) Ιστορίας που χρησιμοποιήθηκαν από τη μεταπολίτευση και μετά, ιδιαίτερα όσα εκδόθηκαν μετά το 1981. Δημοσιογράφοι, οργανικοί διανοούμενοι και ειδικοί επιστήμονες δοκιμάζουν με τη λυδία λίθο της "ορθοδοξίας" το βαθμό ιδεολογικής απόκλισης των περιεχομένων των ΔΕ από την αυθεντική γνησιότητα[16]. Το φαινόμενο μάλιστα εμφανίζεται με μεγαλύτερη συχνότητα μεταξύ των ετών 1983-86, οπότε και δημοσιεύονται τα περισσότερα επικριτικά και "αποκαλυπτικά" των προθέσεων της αστικής τάξης και των "ρεφορμιστών συνεργατών" της κείμενα[17].

Ήδη, πριν από την έκδοση των νέων ΔΕ Ιστορίας είχαν ελεγχθεί σχεδόν όλα όσα είχαν κυκλοφορήσει ή επανακυκλοφορήσει από τη μεταπολίτευση μέχρι και το σχολικό έτος 1981-82. Έτσι, τα ΔΕ που καλύπτουν την Αρχαία και τη Μεσαιωνική Ιστορία (Αθ. Καλογεροπούλου για Α' Γυμνασίου και Α' Λυκείου, Επαμ. Βρανόπουλου για Α' Λυκείου, Λ. Τσακτσίρα κ.ά. για Β' Γυμνασίου) είχαν επικριθεί για ιδεαλιστικές ερμηνείες, ελληνοκεντρισμό, στερεοτυπικές αναφορές στα φυλετικά χαρακτηριστικά, εξιδανίκευση της αρχαίας Ελλάδας και του Βυζαντίου, υπερτονισμό ορισμένων προσωπικοτήτων (π.χ. Μ. Αλέξανδρος), αποσιώπηση της ταξικής πάλης, εξωραϊσμό της δουλείας, υπερβολική αναφορά σε πολιτικά και πολεμικά γεγονότα ή, αντίθετα, στην τέχνη και τον πολιτισμό. Τα ΔΕ πάλι της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας (Γ. Κουλικούρδη για την Γ' Γυμνασίου και Χ. Θεοδωρίδη- Αχ. Λαζάρου για την Γ' Λυκείου) είχαν καταγγελθεί για ευρωκεντρισμό, αποσιωπήσεις, ιδεολογική χειραγώγηση των νέων κλπ. Γενικά, τα ΔΕ Ιστορίας της πρώτης μεταπολιτευτικής περιόδου θεωρούνται προσηλωμένα στην "αντιδραστική νοοτροπία" παρέχοντας έτσι ασυνάρτητη και μονόπλευρη πληροφόρηση[18]. Μερική εξαίρεση αποτελούν τρία μόνο ΔΕ:

  1. του Κ. Καλοκαιρινού της Β' Γυμνασίου (μέχρι το σχολικό έτος 1980-81) και της Β' Λυκείου (μέχρι το έτος 1984-85), το οποίο, παρά τα λάθη και τις παραλείψεις του αντιμετωπίζεται, θετικά (κυρίως για τις αναφορές του στον οικονομικό και κοινωνικό παράγοντα και για τις εκτιμήσεις του ως προς το ρόλο των προσωπικοτήτων) ή χαρακτηρίζεται ως "μεγάλο απόκτημα" που ανοίγει το "δρόμο της αλλαγής",

  2.  της Αικ. Χριστοφιλοπούλου και του Φ. Βώρου κ.ά. για την Ιστορία Επιλογής Β' και Γ' Λυκείου αντίστοιχα, τα οποία όμως εμπλέκονται "στα γρανάζια άλλων σκοπιμοτήτων που παραμορφώνουν και παραποιούν τις δυνατότητές τους"[19].

Αυστηρότερος και λεπτομερέστερος είναι ο έλεγχος στον οποίο υπόκεινται τα ΔΕ που χρησιμοποιούνται από το 1982 και μετά. Με ιδιαίτερη μάλιστα οξύτητα επικρίνονται κυρίως η "Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη" του Β. Κρεμμυδά για την Γ' Γυμνασίου, η "Ιστορία του Ανθρώπινου Γένους" του Λευτ. Σταυριανού για την Α' Λυκείου και η "Εισαγωγή στις Ιστορικές Σπουδές" του Γ. Γιαννόπουλου κ.ά. για την Γ' και Δ' Δέσμη της Γ' Λυκείου:

  1. Στο πρώτο επισημαίνονται ρεφορμιστικές θεωρίες για το κράτος πρόνοιας, προσπάθεια παραπλάνησης των νέων για δήθεν ικανοποίηση των υλικών αναγκών μέσω του καπιταλισμού- καταναλωτισμού, αποσύνδεση του ιμπεριαλισμού από τον καπιταλισμό, φιλοδυτικισμός, ψευδολογίες για την ΕΟΚ, εχθρότητα προς το λαϊκό κίνημα και την εργατική τάξη, υπερτονισμός του ρόλου της τεχνολογίας στην ιστορική εξέλιξη, αγνόηση της σημασίας της ταξικής πάλης, ψεύδη για δήθεν τεχνολογική υπεροχή των ΗΠΑ έναντι της ΕΣΣΔ (η δεύτερη μάλιστα διαθέτει 50% περισσότερα ρομπότ από την πρώτη), δήθεν ύπαρξη κομματικής νομενκλατούρας, δήθεν σοβιετικές επεμβάσεις στην Τσεχοσλοβακία, το Αφγανιστάν κλπ.

  2. Το δεύτερο καταγγέλλεται για την παρουσίαση της ιδιοκτησίας ως δήθεν φυσικού δικαιώματος, στρεβλώσεις στο ζήτημα της εκβιομηχάνισης και της βιομηχανικής επανάστασης, εξομοίωση του σοσιαλισμού με το φασισμό και το ναζισμό, υποταγή στις ντιρεκτίβες της ΕΟΚ και απόκρυψη του ιμπεριαλιστικού χαρακτήρα της, αντισοβιετισμό, αντικομμουνισμό και ψευδολογίες για δήθεν ευθύνες και της ΕΣΣΔ στην έναρξη  και τη συνέχιση του ψυχρού πολέμου, την υποστήριξη της θεωρίας των δύο υπερδυνάμεων, δήθεν σοβιετικές επεμβάσεις, προβολή του Τρότσκι και των αναθεωρητών, συσχέτιση της ανεργίας με την τεχνολογική ανάπτυξη (κάτι τέτοιο δεν ισχύει στις σοσιαλιστικές χώρες), θεωρητική κάλυψη της επίθεσης των μονοπωλίων ενάντια στα δικαιώματα των εργαζομένων με τις αναφορές στον άκρατο υλισμό και τον καταναλωτισμό κλπ.

  3. Το τρίτο ελέγχεται για σκόπιμες ασάφειες σε κρίσιμα ζητήματα (π.χ. ιστορικό γεγονός, ιστορικοί νόμοι, ιστορική αιτιότητα), παράλειψη αναφοράς στην ταξική διαστρωμάτωση των κοινωνιών και στην πρωταρχία των παραγωγικών δομών και σχέσεων ως εξηγητικού παράγοντα, αγνόηση των κλασικών του μαρξισμού και υποβάθμιση των Μαρξ και Ένγκελς κλπ, ενώ θεωρείται και ως ύποπτο για προσπάθεια παραχάραξης του διαλεκτικού υλισμού[20].

Η κατάσταση πάλι με τα ΔΕ της Β' και Γ' Λυκείου του Β. Σκουλάτου κ.ά. είναι αντιφατική. Άλλοτε η κριτική, παρά τις αντιρρήσεις σε επιμέρους θέματα (π.χ. ανεπάρκειες στην εξήγηση της πορείας του ελληνισμού από την Άλωση μέχρι τον Καποδίστρια, ατολμία ως προς την πλήρη αποδοχή της διαλεκτικής ιστορικής εξήγησης) είναι γενικά θετική, τόσο που να θεωρούνται τα βιβλία "όαση μέσα στην ως τώρα απέραντη ξηρασία" . άλλοτε όμως επικρίνονται για λόγους που εντοπίστηκαν και στα τρία προηγούμενα ΔΕ, κυρίως για στρεβλώσεις, αποσιωπήσεις, υποβάθμιση των ταξικών αγώνων, αντισοβιετισμό, αντικομμουνισμό κλπ, τόσο που να θεωρούνται κι αυτά μαζί με όλα τα άλλα "βαθύτατα ταξικά, αντιλαϊκά και ανιστόρητα", με "πέρα για πέρα κομματικό χαρακτήρα", "μίγματα αντιδραστικών αστικών αντιλήψεων, αστικορεφορμιστικών και σοσιαλρεφορμιστικών"[21].

Το μόνο ΔΕ που δεν υφίσταται τον εξονυχιστικό έλεγχο της μαρξιστικής "ορθοδοξίας" είναι η "Θεματική Ιστορία" της Β' Λυκείου, ίσως γιατί συγγραφέας των δύο από τα τέσσερα θέματά του υπήρξε ο Σοφ. Μαρκιανός, ο οποίος οργάνωσε την ύλη, όπως σημείωνε ο ίδιος, σύμφωνα με τις παραγωγικές δυνάμεις και σχέσεις, τους θεσμούς και τις ιδέες, επιδιώκοντας "μια συνοπτική συνολική θεώρηση του αρχαίου ελληνικού κόσμου, στην οποία συνεξετάζονται όλοι οι παράγοντες του ιστορικού γίγνεσθαι στην αμοιβαία αλληλεξάρτηση και αλληλεπίδρασή τους"[22]. Το εγχειρίδιο φαίνεται πως ανταποκρινόταν, έστω και μερικώς, στον κανόνα που όριζε ότι "η χρησιμοποίηση της μαρξιστικής μεθόδου κατά τη συγγραφή τους [ενν. των ΔΕ Ιστορίας] είναι επιβεβλημένη. Γιατί μόνο αν χρησιμοποιηθεί σωστά η μέθοδος αυτή, το μάθημα θα επιτελέσει τον προορισμό του"[23].

Η εκστρατεία αποκάλυψης των "αστικορεφορμιστικών και σοσιαλρεφορμιστικών" ιδεολογικοπολιτικών στρεβλώσεων και αποκατάστασης της ιστορικής αλήθειας οδηγεί στην επιστράτευση του κομματικού μηχανισμού διαφώτισης, ο οποίος με ανακοινώσεις, επετειακά μηνύματα, διαγγέλματα, σχόλια, άρθρα, μελέτες, διοργάνωση επιστημονικών συμποσίων και εκδόσεις ντοκουμέντων και θεωρητικών κειμένων επιχειρεί να αναδείξει για μία ακόμη φορά την επαλήθευση των προβλέψεων του Μαρξ για την πορεία του εργατικού κινήματος και την πάλη των τάξεων, να υπερασπιστεί την αναμφισβήτητη υπεροχή του σοβιετικού μοντέλου και να στηρίξει το νομοτελειακό χαρακτήρα της ιστορικής εξέλιξης[24]. Στο επίκεντρο βρίσκονται και πάλι ο αντιφασιστικός αγώνας κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο με την καθοδήγηση της ΕΣΣΔ και το μεγαλειώδες κίνημα της εαμικής Αντίστασης, ενώ με ιδιαίτερη έμφαση προβάλλονται οι συνάψεις με το 1821, τον Οκτώβρη του 1917, τη Μικρασιατική εκστρατεία, τον αντιδικτατορικό αγώνα και το Νοέμβρη του 1973[25]. Απώτερος στόχος η ενίσχυση του αγωνιστικού πνεύματος και η συσπείρωση των προοδευτικών δυνάμεων, η καταγγελία των σοσιαλαναθεωρητικών σειρήνων και η προστασία της νεολαίας από τα δήθεν κινήματα αμφισβήτησης και απελευθέρωσης[26].

Η ιστορία, βέβαια, για την "ορθόδοξη" μαρξιστική οπτική είναι ιδιαίτερα σημαντική για την κατανόηση της "αντικειμενικής" πραγματικότητας και, επομένως, δε μπορεί παρά να βρίσκεται στον πυρήνα του καθοδηγητικού ρόλου του κόμματος. "Τα μαθήματα της ιστορίας είναι διδακτικά", επισημαίνεται χαρακτηριστικά, γιατί μας βεβαιώνουν για την ορθότητα της μαρξιστικής θεωρίας και μας καθοδηγούν στους παροντικούς και τους μελλοντικούς αγώνες. Γι' αυτό η ιστορία, ως επιστήμη του ιστορικού υλισμού, έχει διαπαιδαγωγητική και πολιτική λειτουργία. Μάλιστα, η "πραγματική εθνική ιστορία" συμβάλλει αποφασιστικά στην απελευθέρωση από την ξένη εξάρτηση και στην αναζωπύρωση του εθνικού φρονήματος, λειτουργώντας φρονηματιστικά και οδηγώντας στην ανανέωση του "εθνισμού"[27]. Έτσι, η αληθινή ιστορική γνώση συνιστά, σύμφωνα με το Χ. Φλωράκη, "αναπόσπαστο στοιχείο της παρέμβασης και της πάλης ενάντια στο αντιδραστικό αστικό περιεχόμενο πολλών μαθημάτων"[28].

Ωστόσο, η ένταση και η συχνότητα της κριτικής απέναντι στα ΔΕ Ιστορίας είναι μάλλον απίθανο να εκπηγάζει από τα νάματα του διαλεκτικού υλισμού. Το ιδεολογικό περιεχόμενο των ΔΕ, ακόμη κι αν υποτεθεί ότι παίζει σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση αξιών και ιδεολογικών πεποιθήσεων[29], δε δικαιολογεί από μόνο του την τόση οξύτητα και τη σήμανση γενικής επιστράτευσης. Αλλού, λοιπόν, θα πρέπει να αναζητηθούν τα πρωτογενή αίτια της κριτικής.

Βάσιμα μπορεί να υποστηριχθεί ότι ανάμεσα σ' αυτά κυριαρχεί ο πολιτικός παράγοντας. Οι πολιτικές επιλογές των κυβερνήσεων του ΠΑΣΟΚ μετά το 1983-84 (αλλαγή στάσης απέναντι στην ΕΟΚ και το ΝΑΤΟ, οικονομική πολιτική, εργατική- απεργιακή νομοθεσία, διαπραγματεύσεις για τις αμερικανικές βάσεις κλπ) οδηγούν το ΚΚΕ σε επανεκτίμηση των πολιτικών θέσεων και σε διάρρηξη της άτυπης συμπόρευσής του με το ΠΑΣΟΚ. Έτσι, το ΚΚΕ μετατοπίζεται σταδιακά από το στόχο της ευρύτερης λαϊκής συνεργασίας, με σκοπό την απομάκρυνση της ΝΔ από την εξουσία (10ο Συνέδριο), προς την αριστερή συνεργασία με δυνάμεις και μέσα στο ΠΑΣΟΚ (11ο Συνέδριο), για να καταλήξει στην καταγγελία της "πλήρους ενσωμάτωσης της κυβερνητικής πολιτικής στο σύστημα", του αντικομμουνισμού και του σοσιαλρεφορμισμού της ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ, καθώς και στην εκτίμηση για "δεξιά στροφή" του[30]. Η συγκυρία μάλιστα των βουλευτικών και των προεδρικών εκλογών του 1985 αποτελεί σημείο καμπής στην εφαρμογή της νέας πολιτικής συμπεριφοράς του ΚΚΕ, το οποίο πλέον θεωρεί την εκλογική ενίσχυση των δυνάμεών του ως "αναγκαία προϋπόθεση για την αλλαγή" και εκτιμά ότι η ευρύτερη συμπαράταξη των γνήσιων αριστερών δυνάμεων θα οδηγήσει στη νίκη τους, όπως έγινε και με την εκλογή του Χ. Σαρτζετάκη[31].

Μέσα, λοιπόν, σε κλίμα πολιτικού ετεροπροσδιορισμού η αποκάλυψη του ταξικού χαρακτήρα της πολιτικής του ΠΑΣΟΚ, η προβολή των "ενωτικών αγώνων" της εργατικής τάξης και η προσπάθεια για "υγιή καθοδήγηση" της νεολαίας οδηγούν στη συνολική απόρριψη της κυβερνητικής πολιτικής και ιδιαίτερα της εκπαιδευτικής. Στην τελευταία άλλωστε εκτιμάται ότι χωλαίνει η "αλλαγή" που επαγγέλθηκε το ΠΑΣΟΚ . γι' αυτό και απαιτείται η συγκρότηση "μετώπου Παιδείας", ώστε να αποκρουστεί η συντηρητική αντεπίθεση. Αιχμή της αντιπαράθεσης εδώ αποτελούν το εξεταστικό σύστημα, το νομοσχέδιο για τη γενική εκπαίδευση (αντί-309, μετέπειτα ν.1566/1985) και το ύψος της χρηματοδότησης της δημόσιας εκπαίδευσης[32].

Η απαίτηση για "ριζική δημοκρατική αναδιάρθρωση της Παιδείας στην υπηρεσία των λαϊκών συμφερόντων", η απόκρουση των προσπαθειών της ΕΟΚ "να εκσυγχρονίσει τις μορφές περάσματος της ιδεολογίας της μέσα στο σχολείο" και η επιχείρηση αποκάλυψης των "συντηρητικών επιβιώσεων" στην εκπαίδευση καθιστούν επιτακτική και την ανάγκη για "νέα σύγχρονα βιβλία" και "δημοκρατική αναβάθμιση του περιεχομένου των μαθημάτων"[33]. Εξάλλου, προγράμματα σπουδών και σχολικά εγχειρίδια αποτελούν, όπως είναι γνωστό, προνομιακό πεδίο για την άσκηση αντίπαλης εκπαιδευτικής πολιτικής[34]. Και το μάθημα της Ιστορίας, μαζί με μερικά άλλα (π.χ. Κοινωνιολογία, Κοινωνική και Πολιτική Αγωγή, Θρησκευτικά), θεωρείται πως έχει κατεξοχήν πολιτική λειτουργία[35].

Δεν είναι περίεργο, λοιπόν, που η "ορθόδοξη" μαρξιστική κριτική και προπαγάνδα επιστρατεύονται, για να υποδείξουν όλα τα πραγματικά ή υποτιθέμενα σημεία συγκάλυψης, να φέρουν στο φως την "αλήθεια" και να αποτρέψουν τη δημιουργία "στρεβλών συνειδήσεων"[36]. Ποια απ' όσα γράφονται και λέγονται υπηρετούν την επιστημονική κριτική και ποια προπαγανδιστικές σκοπιμότητες είναι ζήτημα δευτερεύουσας σημασίας. Όχι μόνο γιατί οι δύο τους συχνά συμπλέκονται, απαντώντας έτσι έμμεσα και στο πρόβλημα της αξιολογικής ουδετερότητας της επιστήμης, αλλά κυρίως γιατί η "ορθόδοξη" αριστερή προπαγάνδα θεωρείται ότι διαφέρει από την αστική και τη ρεφορμιστική: η πρώτη, αποβλέποντας στην αληθινή γνώση με εργαλείο το διαλεκτικό υλισμό, είναι στην ουσία επιστημονική . η  δεύτερη, αποσκοπώντας στη συσκότιση των συνειδήσεων, είναι εξ ορισμού ψευδής και παραπλανητική[37]. Επομένως, αποτελεί χρέος για τους "ορθόδοξους" μαρξιστές να εκλαϊκεύουν και να διαχέουν στις λαϊκές μάζες τις έννοιες του "ιεροποιημένου" έτσι μαρξισμού, ώστε να αντιμετωπίζεται αποφασιστικά "κάθε οπορτουνιστική παρέκκλιση"[38], όπως, άλλωστε, ορίζουν και οι ειδικοί στην κομματική καθοδήγηση[39]. Ούτε πρέπει να προξενεί εντύπωση που ο λόγος της κριτικής, ως κατεξοχήν ιδεολογικοπολιτικός, είναι αξιολογικός, δεοντολογικός, πληθωριστικός, διχοτομικός, μονολιθικός, στερεοτυπικός και πολύ συχνά αυταπόδεικτος και συγκινησιακά φορτισμένος[40].

Τις επαναστάσεις, βέβαια, δεν τις φέρνουν οι λέξεις, ακόμη κι αν είναι επιτελεστικές[41]. Έχουν όμως τη δύναμη να αποκλείσουν τον "ιδεολογικό πλουρασιμό" και να επιβάλουν την εικόνα του κόμματος ως "συλλογικού αρχηγού, οργανωτή και παιδαγωγού" της κοινωνίας[42]. Τι κι αν η μαρξιστική ιστοριογραφική οπτική δεν αποτελεί εδώ και χρόνια - αν αποτελούσε ποτέ- ένα κλειστό σύστημα[43]; Για την "ορθόδοξη" μαρξιστική προσέγγιση "ευτυχώς, η ιστορία δεν επιδέχεται την υποθετική έγκλιση"[44]. Η "λεωφόρος προς το σοσιαλισμό" είναι μία και μοναδική και οτιδήποτε αποκλίνει συνιστά "δούρειο ίππο του ιμπεριαλισμού" και "μοντέλο της προδοσίας"[45].

  

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ: ΕΠΙΛΟΓΗ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΩΝ

 ΠΙΝΑΚΑΣ 1. ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ

 

Α/Α

ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΤΙΤΛΟΣ - ΘΕΜΑ

ΤΕΥΧΟΣ

ΕΤΟΣ

ΣΕΛΙΔΕΣ

 

1.

 

 

 

2.

 

 

3.

 

 

4.

 

 

5.

 

 

6.

 

 

 

7.

 

 

8.

 

 

9.

 

 

 

10.

 

 

 

11.

 

 

12.

 

 

13.

 

 

14.

 

 

 

15.

 

 

 

 

16.

 

 

 

17.

 

 

 

18.

 

 

19.

 

 

 

20.

 

 

 

21.

 

 

 

22.

 

 

 

23.

 

 

 

24.

 

 

25.

 

26.

 

 

27.

 

 

 

28.

 

 

 

29.

 

 

 

30.

 

 

 

31.

 

 

 

Λ. Τιχβίνσκι

 

 

 

Χ. Φλωράκης

 

 

Χ. Χατόλας

 

 

Δ. Λουλές

 

 

Τ. Λαζαρίδης

 

 

-

 

 

 

Ν. Κεπέσης

 

 

Μπ. Ριχλόφσκι

 

 

Δ. Σάρλης

 

 

 

Γ. Γκιρένκο

 

 

 

Μπ. Πονομαριόφ

 

Σ. Τιχβίνσκι

 

 

Σ. Ζορμπαλάς

 

 

Γ. Ζωίδης

 

 

 

-

 

 

 

 

Μ.Κ.

 

 

 

Δ. Σάρλης

 

 

 

Π. Τριγάζης

 

 

Π. Παπακωνσταντίνου

 

 

Π. Τριγάζης

 

 

 

-

 

 

 

Σ. Αντωνακάκη

 

 

 

Γ. Γράψας

 

 

 

Δ. Καζάκης

 

 

Η. Γκουράρος

 

-

 

 

-

 

 

 

-

 

 

 

-

 

 

 

Γ. Φαράκος

 

 

 

-

 

Η πάλη της ΕΣΣΔ για την ειρήνη τις παραμονές του Β' Παγκοσμίου Πολέμου

 

Η ομιλία του σ. Χαρίλαου Φλωράκη από την ΕΡΤ (25-2-1982)

 

Δόγμα Τρούμαν. Η αρχή της αμερικανικής επέμβασης

 

Τα εθνικά κτήματα και η απελευθέρωση της Ελλάδας

 

Η αλήθεια για τη Μικρασιατική Εκστρατεία και  καταστροφή

 

Οι θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το 11ο Συνέδριό του [=έμφαση στην Εθν. Αντίσταση]

 

Η μικρασιατική εκστρατεία 1919-1922

 

Η διάσκεψη της Γιάλτας και η εποχή μας

 

Το μεγάλο κίνημα της Εθνικής μας Αντίστασης, το ΚΚΕ και το σήμερα

 

Ενάντια στη διαστρέβλωση των σοβιετοαγγλικών συνομιλιών (Οκτ. 1944)

 

Για τις ιστορικές τύχες της εργατικής τάξης

 

Τα μαθήματα της ιστορίας είναι διδακτικά

 

Ο σημαιοφόρος της αντιφασιστικής νίκης

 

Η συμβολή της Ελλάδας στον πόλεμο των λαών κατά του φασισμού

 

Ποτέ πια φασισμός! Ποτέ πια πόλεμος! Διακήρυξη της ΚΕ του ΚΚΕ για τα 40 χρόνια της μεγάλης αντιφασιστικής νίκης

 

Γιάλτα: Το "τέρας" . Γιάλτα: Η πραγματικότητα

 

 

Οι αντικειμενικές συνθήκες και η δράση του υποκειμενικού παράγοντα.

 

Η πάλη για την ειρήνη στη σημερινή συγκυρία

 

Ο "Δρόμος του Νοέμβρη" και η ιδεολογική πάλη στη νεολαία σήμερα.

 

Η κληρονομιά του Οκτώβρη και οι νέες σοβιετικές προτάσεις ειρήνης

 

Για μια Ανεξάρτητη Δημοκρατική Ελλάδα. Μήνυμα της ΚΕ του ΚΚΕ για την 28 Οχτώβρη.

 

Οι ρεφορμιστικές αντιλήψεις και η πολιτική συνείδηση της νεολαίας

 

10 χρόνια απ' το πρώτο συνέδριο της ΚΝΕ [=έμφαση στην Αντίσταση]

 

Η θεωρία του "καταναλωτισμού": η ιδεολογική της ταυτότητα

 

Για την "εθνική συμφιλίωση"

 

Μήνυμα της ΚΕ της ΚΚΕ για την εθνική επέτειο της 25ης Μαρτίου

 

Ανακοίνωση της ΚΕ του ΚΚΕ για τα 20 χρόνια από το απριλιανό πραξικόπημα

 

Οχτωβριανή Επανάσταση - 70 χρόνια. Διάγγελμα της ΚΕ του ΚΚΕ

 

Μήνυμα της ΚΕ του ΚΚΕ για τα δεκατρία χρόνια από την πτώση της χούντας

 

Ο Μεγάλος Οχτώβρης πηγή έμπνευσης στη σημερινή πάλη για την ειρήνη

 

Μήνυμα της ΚΕ του ΚΚΕ για την 14η επέτειο του Πολυτεχνείου

 

 

 

6

 

 

 

3

 

 

3

 

 

3

 

 

9

 

 

9

 

 

 

5

 

 

10

 

 

11

 

 

 

11

 

 

 

3

 

 

5

 

 

5

 

 

5

 

 

 

6

 

 

 

 

7/8

 

 

 

9

 

 

 

9

 

 

10

 

 

 

11

 

 

 

11

 

 

 

12

 

 

 

2

 

 

 

10

 

 

12

 

4

 

 

5

 

 

 

7/8

 

 

 

9

 

 

 

12

 

 

 

12

 

 

 

1980

 

 

 

1982

 

 

1982

 

 

1982

 

 

1982

 

 

1982

 

 

 

1984

 

 

1984

 

 

1984

 

 

 

1984

 

 

 

1985

 

 

1985

 

 

1985

 

 

1985

 

 

 

1985

 

 

 

 

1985

 

 

 

1985

 

 

 

1985

 

 

1985

 

 

 

1985

 

 

 

1985

 

 

 

1985

 

 

 

1986

 

 

 

1986

 

 

1986

 

1987

 

 

1987

 

 

 

1987

 

 

 

1987

 

 

 

1987

 

 

 

1987

 

 

85-98

 

 

 

3-7

 

 

49-57

 

 

58-64

 

 

24-28

 

 

57-96

 

 

 

99-102

 

 

66-74

 

 

4-16

 

 

 

74-81

 

 

 

49-61

 

 

47-50

 

 

51-57

 

 

58-65

 

 

 

78-79

 

 

 

 

55-62

 

 

 

6-11

 

 

 

12-17

 

 

23-30

 

 

 

47-52

 

 

 

92

 

 

 

34-40

 

 

 

65-70

 

 

 

22-30

 

 

59-61

 

5

 

 

127

 

 

 

60-66

 

 

 

92

 

 

 

50-56

 

 

 

77

 

ΠΙΝΑΚΑΣ 2. ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

 

Α/Α

ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΤΙΤΛΟΣ - ΘΕΜΑ

ΤΕΥΧΟΣ

ΕΤΟΣ

ΣΕΛΙΔΕΣ

 

1.

 

 

 

2.

 

 

3.

 

 

4.

 

 

 

5.

 

 

 

6.

 

 

7.

 

 

8.

 

 

9.

 

 

10.

 

 

11.

 

12.

 

 

 

 

13.

 

 

14.

 

 

 

 

15.

 

 

 

16.

 

 

17.

 

18.

 

 

 

 

19.

 

 

20.

 

 

21.

 

 

 

 

Γ. Ρούσης

 

 

 

Κ. Καλοκαιρινός

 

Ι. Δελαγραμμάτικας

 

Λ. Τσακαλία

 

 

 

Σ. Μαρινιώτης

 

 

 

Γ. Βανδώρος

 

 

>>

 

 

Ι. Δελαγραμμάτικας

 

Συντ. Επιτροπή

 

Χ. Τσιντζιλώνης

 

Η. Λαλάγκας

 

Σ. Παπαπέτρος

 

 

 

Π. Δημητρούλας

 

O.  Smith

 

 

 

 

Γ. Σαμαράς

 

 

 

Τ. Λουγγής

 

 

Ν. Νικολάου

 

Σ. Μαρκιανός

 

 

 

 

Θ. Παπαρήγας

 

 

Συντ. Επιτροπή

 

Γ. Μπασκόζος

 

Τα κείμενα της Τοπικής Λαϊκής Αυτοδιοίκησης στην περίοδο της κατοχής

 

Ανάγκη ανανέωσης της σχολικής εθνικής διαπαιδαγώγησης

 

Ο Δ.Ο.Ε. στην Ελλάδα και ο ρόλος της Εθνικής Τράπεζας

 

Κάρολος Δαρβίνος. Η θεωρία της εξέλιξης - προσφορά και προεκτάσεις

 

Επιστημονικό διήμερο του ΚΚΕ για τη Μικρασιατική εκστρατεία και καταστροφή

 

Τα διδακτικά βιβλία Ιστορίας του Δημοτικού Σχολείου

 

Τα διδακτικά βιβλία Ιστορίας του Γυμνασίου και του Λυκείου

 

Στην επέτειο της Μικρασιατικής τραγωδίας. Συμμαχία- Υποτέλεια- Καταστροφή

 

Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα της ΠΕΕΑ

 

Ημερίδα στα 40 χρόνια της ΠΕΕΑ

 

Οι ΗΠΑ στη δεκαετία του '80

 

Οι κλασικοί του μαρξισμού για τη δυνατότητα μετάβασης αναπτυσσόμενων χωρών στο σοσιαλισμό

 

Μια άλλη πλευρά των βιβλίων ιστορίας

 

Βρετανοί αξιωματικοί σύνδεσμοι στην Ελλάδα στα χρόνια της κατοχής

 

Τι πρέπει να έχουμε υπόψη όταν μιλάμε για τον υπαρκτό σοσιαλισμό

 

Σχετικά με το ταξικό περιεχόμενο της "Στάσης του Νίκα"

 

Αντιδαρβινικός σκοταδισμός

 

Λ. Σταυριανού, ιστορία του ανθρώπινου γένους, εγχειρίδιο διδασκαλίας του μαθήματος της ιστορίας στην Α' Λυκείου

 

Κράτος και κόμμα στη ναζιστική Γερμανία

 

Το ΚΕΜΕ και η γιορτή της 28ης Οκτώβρη στα δημοτικά σχολεία

 

Ψυχαγωγία και νεολαία [=συσχέτιση της ψυχαγωγίας με το λαϊκό κίνημα, π.χ. ΕΑΜ, ΕΠΟΝ, ΑντίΕΦΕΕ]

 

8

 

 

 

8

 

 

10

 

 

10

 

 

 

10

 

 

 

13

 

 

14

 

 

14

 

 

 

17

 

 

17

 

 

38

 

20

 

 

 

 

20

 

 

21

 

 

 

21

 

 

 

22

 

 

22

 

22

 

 

 

 

24

 

 

26

 

 

13

 

1982

 

 

 

1982

 

 

1982

 

 

1982

 

 

 

1982

 

 

 

1983

 

 

1983

 

 

1983

 

 

 

1984

 

 

1984

 

 

1984

 

1985

 

 

 

 

1985

 

 

1985

 

 

 

1985

 

 

 

1985

 

 

1985

 

1985

 

 

 

 

1985

 

 

1986

 

 

1988

 

 

8-17

 

 

 

25-30

 

 

17-26

 

 

83-90

 

 

 

99-100

 

 

 

29-34

 

 

53-59

 

 

11-18

 

 

 

69-75

 

 

98

 

 

85-93

 

30-36

 

 

 

 

67-68

 

 

13-21

 

 

 

30-37

 

 

 

17-24

 

 

81

 

85-91

 

 

 

 

38-47

 

 

11

 

 

56-69

 

 

 

ΠΙΝΑΚΑΣ 3. ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ

 

Α/Α

ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΤΙΤΛΟΣ - ΘΕΜΑ

ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΦΥΛΛΟΥ

 

1.

 

 

2.

 

3.

 

 

4.

 

 

5.

 

 

 

6.

 

 

7.

 

 

8.

 

 

9.

 

10.

 

11.

 

12.

 

 

13.

 

 

 

 

Σ. Χρήστου

 

 

Ρ. Ιμβριώτη

 

-

 

 

-

 

 

Ε. Παλληκάρης

 

 

 

-

 

 

-

 

 

Ε. Παλληκάρης

 

 

-

 

-

 

Μ. Παπαϊωάννου

 

Σ. Μαρκιανός

 

 

-

 

 

 Μεγάλο απόχτημα για τη Μέση Παιδεία [=βιβλίο Κ. Καλοκαιρινού]

 

Ιστορία και σχολείο

 

Φραγμοί και ανισότητες. Μελέτη ομάδας εκπαιδευτικών του ΚΚΕ

 

Σχολικά Βιβλία. Ανθολόγια μαργαριταριών σκοταδισμού

 

Ώριμοι στόχοι για αλλαγή στην Παιδεία στις θέσεις της ΚΕ του ΚΚΕ για το 11ο Συνέδριο

 

Προτάσεις για άμεσες και ριζικές αλλαγές στο σχολείο

 

Ανακοίνωση της ΚΝΕ. Απαιτούνται βαθιές αλλαγές στη Μέση Εκπαίδευση

 

Μάθημα ανακρίβειας και διαστρεβλώσεις [=βιβλίο Β. Κρεμμυδά]

 

"Παρεκκλησιαστική" πρόκληση!

 

Ιερά Σύνοδος εναντίον ... Δαρβίνου!

 

Δημοπίθηκοι

 

Ο ρόλος του μαθήματος της Ιστορίας στη γενική εκπαίδευση

 

Βιβλίο και σχολείο

 

16-1-1977

 

23-1-1977

 

 

7-2-1980

 

 

31-10-1982

 

 

9-12-1982

 

 

 

17-8-1983

 

 

12-7-1984

 

 

3-10-1984

 

 

4-2-1985

 

9-2-1985

 

4-3-1985

 

5-1-1986

 

 

2-8-1987

 

ΠΙΝΑΚΑΣ 4

ΗΜΕΡΙΔΕΣ - ΣΥΜΠΟΣΙΑ - ΕΚΔΟΣΕΙΣ

 

Α/Α

ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΤΙΤΛΟΣ - ΘΕΜΑ

ΕΚΔΟΣΗ

 

1.

 

 

 

2.

 

3.

 

4.

 

 

5.

 

 

 

 

ΚΜΕ

 

 

 

ΚΜΕ

 

ΚΚΕ

 

ΚΜΕ

 

 

ΚΚΕ-ΚΝΕ

(Τμήμα Παιδείας)

 

 

Η Επανάσταση του Εικοσιένα. Επιστημονικό Συμπόσιο (21-23/3/1981)

 

Η Μικρασιατική εκστρατεία και καταστοφή

Επιστημονικό Διήμερο (1-2/11/1982)

 

Ημερίδα στα 40 χρόνια της ΠΕΕΑ (9-/4/1984)

 

Συμπόσιο για την Ιστορία της Αντίστασης

 

 

Σχολείο και Ιδεολογία. Τα Υλικά του Συμποσίου (7-9/12/1985)

 

 

 

1981

 

 

1983

 

 

-

 

1984

 

 

19862

 

1.

 

 

 

2.

 

 

3.

 

ΚΚΕ

(Ιστορικό Τμήμα)

 

ΚΚΕ

 

 

ΚΜΕ

 

Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης. ΕΑΜ, ΕΕΑΜ, ΕΛΑΣ, ΕΑ, ΕΠΟΝ, Κίνημα Μέσης Ανατολής, τ. Α'-Β'.

 

Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τ. V: 1940-1945

 

Θέματα Παιδείας 5. Ο ιδεολογικός αστικός διαποτισμός της νεολαίας μέσα από την εκπαίδευση.

 

 

1981

 

 

 

1981

 

1985

 

Σημείωση: Όλοι οι τίτλοι έχουν εκδοθεί από τον εκδοτικό οίκο του ΚΚΕ "Σύγχρονη Εποχή".

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

 

[1] Βλ. σχετικά Π. Νούτσος, Karl Marx, ο κριτικός της ιδεολογίας, Θεμέλιο, Αθήνα 1988, σσ. 9-29.

[2]  Στο ίδιο, σσ. 40-48. Βλ. επίσης: α) Μαρία Αντωνοπούλου, "Η εκδοχή του εξελικτικού μαρξισμού στην Ελλάδα και η αμφισβήτησή της (1930-1945)", ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 10 (1989), σσ. 127-142 . β) Π. Κονδύλης, "Ο Μαρξισμός, ο Κομμουνισμός και η Ιστορία του 20ού αιώνα", ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 20 (1994), σσ. 3-18 . γ) R. Luxemburg, "Social Reform or Revolution", στο: D. Howard (ed), Selected Political Writing, Monthly Review Press, 1971, σσ. 52-134 β δ) Ρ. Στάιγκερβαλντ, Μαρξιστική φιλοσοφία. Βασικές έννοιες και αρχές, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 19865 . ε) Στάλιν, "Διαλεκτικός και Ιστορικός Υλισμός", στο: Ιστορία του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης (Μπολσεβίκοι), Βουκουρέστι, χ.χ.

[3]  Μ. Αντωνοπούλου, ό.π., σσ. 130-140.

[4]  Στο ίδιο, σσ. 141-142. Αναλυτικά για το ερμηνευτικό σχήμα βλ. Γιάννης Ζέβγος, Σύντομη μελέτη της Νεοελληνικής Ιστορίας, Μέρος Α' και Β', Τα Νέα Βιβλία, Αθήνα 1945-46. Πβ. και Φ. Ηλιού, "Η ιδεολογική χρήση της ιστορίας. Σχόλιο στη συζήτηση Κορδάτου - Ζεύγου", ΑΝΤΙ 46 (1976), σσ. 31-34.

[5]  Π. Νούτσος, ό.π., σσ. 44-45. Για την προφητική ενατένιση της ιστορίας βλ. αναλυτικότερα Καρλ Λεβίτ, Το νόημα της Ιστορίας, μετ. Μ. Μαρκίδης - Γερ. Λυκιαρδόπουλος, Γνώση, Αθήνα 1985, σσ. 57-76.

[6]  Βλ. σχετικά Michel de Certau, "Ιστορία: Επιστήμη και Μυθοπλασία", [μετ. Λυδία Παπαδάκη], ΙΣΤΩΡ 3 (1991), σσ. 5-27 και Π. Νούτσος, ο.π., σ. 44.

[7]  M. de Certau, ο.π.

[8]  Κ. P. Popper, Conjecture and Refutations. The Grouth of Scientific Knowledge, Routledge and Kegan Paul, London 1963, σσ. 336-346. Πβ. και Δ.Α. Αναπολιτάνος, "Ιστορία και ιστορικισμός", ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ 14/15 (1991), σσ. 3-11.

[9]   Γ. Ζέβγος, ο.π., τ. Α', σ. 8.

[10]  Γ. Μαργαρίτης, "Από τη μεταγραφή της Ιστορίας στην αναδημιουργία της: το παρελθόν και η διδασκαλία του στην εποχή της ΕΠΟΝ", στο: Πρακτικά του Διεθνούς Συμποσίου "Ιστορικότητα της παιδικής ηλικίας και της νεότητας", ΙΑΕΝ/ΓΓΝΓ, Αθήνα 1986, τ.Β', σσ. 641-647.

[11]  Στο ίδιο, σ. 645.

[12]  Βλ. ενδεικτικά: α) Μπροσούρα του ΕΑΜ (Δ. Γληνός) με τίτλο "Δούλεψε, Αγωνίσου, Πάλεψε", στο; ΑΝΤΙ 244 (1983), σ. 31 . β) Γ. Ζέβγος, Η λαϊκή αντίσταση του Δεκέμβρη και το νεοελληνικό πρόβλημα, Εκδοτικός οργανισμός "Ο Ρήγας", Αθήνα 1945 . γ) Φυλλάδιο του ΚΚΕ με τίτλο "1944-1984. 40 χρόνια από την απελευθέρωση" . δ) Γ. Ζωίδης, "Η συμβολή της Ελλάδας στον πόλεμο των λαών κατά του φασιμού", ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ (ΚΟΜΕΠ) 5 (1985), σσ. 58-65 . ε) "Για μια Ανεξάρτητη Δημοκρατική Ελλάδα. Μήνυμα της ΚΕ του ΚΚΕ για την 28 Οχτώβρη", ΚΟΜΕΠ 11 (1985), σ.92 . στ) Γ. Γράψας, "10 χρόνια απ' το πρώτο συνέδριο της ΚΝΕ", ΚΟΜΕΠ 2 (1986), σσ.65-70.

[13]  Γ. Μαργαρίτης, ο.π., σσ. 646-647 και Μ. de Certau, ο.π., σσ. 10-12.

[14]  Μπ. Πονομαριόφ, "Για τις ιστορικές τύχες της εργατικής τάξης", ΚΟΜΕΠ 3 (1985), σσ. 49-61 . Στ. Ζορμπαλάς, "Ο σημαιοφόρος της αντιφασιστικής νίκης", ΚΟΜΕΠ 12 (1987), σσ. 50-56. Για ανάλογες αντιλήψεις και πεποιθήσεις μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ βλ. χαρακτηριστικά Δ. Γόντικας, "Γιατί είμαστε κομμουνιστές", ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 9-12-1997 και "Φλωράκης: Θυμίζει Εθνική Αντίσταση η μεγάλη αφύπνιση του λαού μας", ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ 11-5-1999.

[15]  Βλ. π.χ. Ν. Βελουχής, "Ο ρόλος του σχολείου στον ιδεολογικό διαποτισμό των νέων" και "Το μάθημα της ιστορίας στην υπηρεσία της αστικής τάξης", στο: Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών (ΚΜΕ), Θέματα Παιδείας αριθ. 5, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1985, σσ. 11-15 και 110-117 . και Ε. Παλληκάρης, "Μάθημα ανακρίβειας και διαστρέβλωσης", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 30-4-1984.

[16]  Βλ. τους πίνακες δημοσιευμάτων στο Παράρτημα.

[17]  Η έρευνα συμπεριέλαβε δημοσιεύματα των εφημερίδων "Ριζοσπάστης" και "Πρώτη" και των περιοδικών "Κομμουνιστική Επιθεώρηση" και "Επιστημονική Σκέψη", Πρακτικά Συνεδρίων που διοργανώθηκαν από το Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών, εκδόσεις της "Σύγχρονης Εποχής" και κομματικά φυλλάδια.

[18]  "Φραγμοί και ανισότητα. Μελέτη ομάδας εκπαιδευτικών του ΚΚΕ", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 7-2-1980 . Γερ. Βανδώρος, "Τα Διδακτικά Βιβλία Ιστορίας του Δημοτικού Σχολείου" και "Τα Διδακτικά Βιβλία Ιστορίας του Γυμνασίου και του Λυκείου", ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΣΚΕΨΗ (ΕΣ), 13 (1983), σσ. 29-34 και 14 (1983), σσ. 53-59 αντίστοιχα.

[19]  Για το βιβλίο του Κ. Καλοκαιρινού βλ. Γ. Βανδώρος, "Τα Διδακτικά Βιβλία του Γυμνασίου ...", ο.π., σσ. 57-58 και Σ. Χρήστου, "Μεγάλο απόχτημα για τη Μέση Παιδεία", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 16-1-1977. Για τα άλλα δύο βλ. "Φραγμοί και ανισότητες. Μελέτη ομάδας εκπαιδευτικών του ΚΚΕ", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 7-2-1980.

[20]  Για τα συγκεκριμένα ΔΕ βλ. "Σχολικά Βιβλία. Ανθολόγια μαργαριταριών σκοταδισμού", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 31-10-1982 . Ε. Παλληκάρης, "Μάθημα ανακρίβειας και διαστρέβλωσης", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 3-10-1984 . Μ. Παπαϊωάννου, "Δημοπίθηκοι", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 4-3-1985 . "Πρωτοποριακό έργο στα μέτρα του τρίτου δρόμου", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ Μάιος 1985 . Ν. Κοτζιάς, "Σχολείο και Ιδεολογία. Η θέση του κόμματος απέναντι στη μόρφωση. Κριτική στην παρεχόμενη σχολική μόρφωση (με βάση το περιεχόμενο των βιβλίων στην πρωτοβάθμια και, κύρια, στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση)", στο: Σχολείο και Ιδεολογία . Τα Υλικά του Συμποσίου. Τμήμα Παιδείας της ΚΕ του ΚΚΕ και ΚΣ της ΚΝΕ, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 19862, σσ. 11-59 . Γ. Μανιάτης, "Φιλοσοφία της Παιδείας. Περιεχόμενο των μαθημάτων κοινωνικών επιστημών", στο ίδιο, σσ. 63-82 . Σοφ. Μαρκιανός, "Ο ρόλος του μαθήματος της Ιστορίας στη γενική Εκπαίδευση", στο ίδιο, σσ. 96-102 . Σοφ. Μαρκιανός, "Λ. Σταυριανού: Ιστορία του Ανθρώπινου Γένους, εγχειρίδιο διδασκαλίας του μαθήματος της ιστορίας στην Α' Λυκείου", ΕΣ 22 (1985), σσ. 85-91 . Ειρήνη Κατσιμπρή, "Για το βιβλίο Εισαγωγή στις Ιστορικές Σπουδές Γ' Λυκείου", στο: ΚΜΕ, Θέματα Παιδείας αριθμ. 5, ο.π., σσ. 251-268.

[21]  Π. Δημητρούλας, "Μια άλλη πλευρά των βιβλίων ιστορίας", ΕΣ 20 (1985), σσ. 67-68 . Ν. Βελουχής, "Το μάθημα της ιστορίας στην υπηρεσία της αστικής τάξης", στο: ΚΜΕ, Θέματα Παιδείας αριθ. 5, ο.π., σσ. 110-111 . Δ. Λάππας, "Κριτική του β' τεύχους του βιβλίου Ιστορία Νεότερη και Σύγχρονη Γ' Λυκείου", στο ίδιο, σσ. 269-277 . Ν. Κοτζιάς και Γ. Μανιάτης, ο.π. (βλ. σημ. 20).

[22]  Σοφ. Μαρκιανός, "Η ελληνική αρχαιότητα στη Θεματική Ιστορία της Β' Λυκείου. Περιεχόμενο, δομή και διδακτικές παρατηρήσεις", ΤΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ 34-35 (1994), σσ. 65-81.

[23]  Γερ. Βανδώρος, "Τα Διδακτικά Βιβλία του Γυμνασίου...", ο.π., σ. 59.

[24]  Μπ. Πονομαριόφ, "Για τις ιστορικές τύχες της εργατικής τάξης", ΚΟΜΕΠ 3 (1985), σσ. 49-61 . Σ. Τιχβίνσκι, "Τα μαθήματα της ιστορίας είναι διδακτικά", ΚΟΜΕΠ 5 (1985), σσ. 47-50 . Ευτ. Ι. Μπιτσάκης, "Η λειτουργία του λάθους στην επαναστατική διαδικασία", ΚΟΜΕΠ 1 (1986), σσ. 45-58˙ "Οχτωβριανή Επανάσταση - 70 χρόνια. Διάγγελμα της ΚΕ του ΚΚΕ", ΚΟΜΕΠ 7-8 (1987), σσ. 60-66 . Γρ.Φαράκος, "Ο Μεγάλος Οχτώβρης πηγή έμπνευσης στη σημερινή πάλη για την ειρήνη", ΚΟΜΕΠ 12 (1987), σσ. 50-56 . Γιάννης Σαμαράς, "Τι πρέπει να έχουμε υπόψη όταν μιλάμε για τον υπαρκτό σοσιαλισμό", ΕΣ 21 (1985), σσ. 30-37.

[25]  Ι. Δελαγραμμάτικας, "Στην επέτειο της Μικρασιατικής τραγωδίας. Συμμαχία- Υποτέλεια- Καταστροφή", ΕΣ 14 (1983), σσ. 11-18 . Δ. Σάρλης, "Το μεγάλο κίνημα της Εθνικής μας Αντίστασης, το ΚΚΕ, και το σήμερα", ΚΟΜΕΠ 11 (1984), σσ. 4-16 . Στ. Ζορμπαλάς, "Ο σημαιοφόρος της αντιφασιστικής νίκης", ΚΟΜΕΠ 5 (1985), σσ. 51-57 . Πέτρος Παπακωνσταντίνου, "Ο Δρόμος του Νοέμβρη και η ιδεολογική πάλη στη νεολαία σήμερα", ΚΟΜΕΠ 10 (1985), σσ. 23-30.

[26]  Γιάννης Μπασκόζος, "Ψυχαγωγία και νεολαία", ΕΣ 13 (1983), σσ. 56-69˙ Σπ. Χαλβατζής, "Για να κερδίζουμε σταθερά τη νεολαία με την πολιτική του ΚΚΕ", ΚΟΜΕΠ 4 (1985), σσ. 12-18 . Σπ. Μαγκλιβέρας, "Η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ και η πολιτική του αστικού εκσυγχρονισμού", ΚΟΜΕΠ 7-8 (1985), σσ. 9-19 . Σοφία Αντωνακάκη, "Οι ρεφορμιστικές αντιλήψεις και η πολιτική συνείδηση της νεολαίας", ΚΟΜΕΠ 12 (1985), σσ. 34-40 . Δημ. Γρηγορόπουλος, "Η αντανάκλαση της συντηρητικής πολιτικής της κυβέρνησης στην ιδεολογία του ΠΑΣΟΚ", ΚΟΜΕΠ 1 (1986), σσ. 41-45 . Ηλ. Γκουράρος, "Για την εθνική συμφιλίωση", ΚΟΜΕΠ 12 (1986), σσ. 59-61.

[27]  Βλ. σχετικά σύμφωνα με τη σειρά των αναφορών: α) Σ. Τιχβίνσκι, "Τα μαθήματα της ιστορίας είναι διδακτικά", ΚΟΜΕΠ 5 (1985), σσ. 47-50 . β)  Ρόζα Ιμβριώτη, "Ιστορία και σχολείο", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 23-1-1997 . γ) Γρ. Καλοκαιρινός, "Ανάγκη ανανέωσης της σχολικής εθνικής διαπαιδαγώγησης", ΕΣ 8 (1982), σσ. 25-30.

[28]  "Τώρα είναι η ώρα της Αριστεράς. Η ομιλία του Χ. Φλωράκη ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ στο 12ο Φεστιβάλ ΚΝΕ- Οδηγητή", ΚΟΜΕΠ 10 (1986), σσ. 2-9.

[29]  Η Παιδαγωγική διατηρεί αμφιβολίες για την εμβέλεια της ιδεολογικής επιρροής που ασκούν τα ΔΕ στους μαθητές, βλ. Κ-Ρ. Fritzche, "Τα σχολικά εγχειρίδια ως αντικείμενο έρευνας. Ματιές στη διεθνή έρευνα σχολικών εγχειριδίων", ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ 17 (1992), σ. 179.

[30]  Βλ. σχετικά "Δημοκρατική συμπαράταξη και πάλη για την αλλαγή. Η ομιλία του σ. Χαρίλαου Φλωράκη από την ΕΡΤ (25-2-1982)", ΚΟΜΕΠ 3 (1982), σσ. 3-7 . Αλέκα Παπαρήγα, "Για τη συνεργασία των πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων της αλλαγής", ΚΟΜΕΠ 12 (1985), σσ. 8-15 . Αντ. Αμπατιέλος, "Οι ενωτικοί αγώνες της εργατικής τάξης μήνυμα ελπίδας και αισιοδοξίας", ΚΟΜΕΠ 1 (1986), σσ. 4-8 . "Ενότητα κι αγώνας για ειρήνη και πρόοδο. Πρωτοχρονιάτικο μήνυμα της ΚΕ του ΚΚΕ", ΚΟΜΕΠ 1 (1986), σσ. 2-3 . Θ. Αποστολάς, "Βάσεις και Αριστερά", ΚΟΜΕΠ 7-8 (1987), σσ. 26-30 . Β. Αμανατίδης, "Εμπειρίες από την προώθηση της συνεργασίας της Αριστεράς σε μια δύσκολη περιοχή", ΚΟΜΕΠ 12 (1987), σσ. 22-25.

[31]  "Εγγύηση για την αλλαγή η ενίσχυση του ΚΚΕ. Απόφαση της ολομέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ", ΚΟΜΕΠ 3 (1985), σσ. 3-4 . Τάκης Μαμάτσης, "Πολιτικές εξελίξεις και εκλογές", ΚΟΜΕΠ 4 (1985), σσ. 7-11 . Γρ. Φαράκος, "Η ενίσχυση του ΚΚΕ αναγκαία προϋπόθεση για την αλλαγή", ΚΟΜΕΠ 5 (1985), σσ. 7-12 . Δ. Σάρλης, "Οι αντικειμενικές συνθήκες και η δράση του υποκειμενικού παράγοντα", ΚΟΜΕΠ 9 (1985), σσ. 6-11 . Αλέκα Παπαρήγα, "Για τη συνεργασία των πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων της αλλαγής", ΚΟΜΕΠ 12 (1985), σσ. 8-15.

[32]  Βλ. π.χ. "Προτάσεις για άμεσες και ριζικές αλλαγές στο σχολείο", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 17-8-1983 . "Συντονισμός εκπαιδευτικών φορέων για τον αντί-309", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 4-2-1984 . "Το ΚΚΕ για την εκπαίδευση και το προσχέδιο νόμου" [Ομιλία Γρ. Φαράκου], ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 24-3-1984 . "Ανακοίνωση της ΚΝΕ. Απαιτούνται βαθιές αλλαγές στη Μέση Εκπαίδευση", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 12-7-1984 . "Οι κομμουνιστές προτείνουν", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 16-3-1985 . "Υπόλογη η κυβέρνηση", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 29-8-1985 . "Ο νέος νόμος για την εκπαίδευση συντηρεί τα παλιά της προβλήματα" [Συντ. Επιτροπή], ΕΣ 24 (1985), σσ. 4-5 . Δ.Ν. Σακκάς, "Εθνική συναίνεση και παιδεία", Η ΠΡΩΤΗ 13-1-1986.

[33]  Βλ. σχετικά "Η πολιτική της άρχουσας τάξης στη μέση εκπαίδευση και η ΕΟΚ", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 4-10-1983 . "Ανακοίνωση της ΚΝΕ. Απαιτούνται βαθιές αλλαγές στη Μέση Εκπαίδευση", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 12-7-1984 . "Απορριπτέο το εξεταστικό σύστημα", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 29-7-1984 . "Οι κομμουνιστές προτείνουν", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 16-3-1985 . "Μάχη για την Παιδεία", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 1-10-1987 . "Κατάσταση ανάγκης στη Παιδεία", ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ 25-10-1987 . "Απαράδεκτα τα βιβλία", Η ΠΡΩΤΗ 17-9-1986.

[34]  B. Salter - T. Tapper, Education, Poiltics and the State. The Theory and Practice of Educational Change, Grant McIntyre, London 1981, σσ. 64-65.

[35]  Βλ. π.χ. G. Eckert - Institut für internationale Schulbuchforschung / Council for Cultural Co-operation, Educational Research Workshop on History and Social Studies - Methodologies of Textbooks Analysis. Secreteriat Report, Braunschweig, 11-14 September 1990, σσ. 4-6.

[36]  Είναι χαρακτηριστική η άποψη ότι τα σχολικά βιβλία, παρά την ανανέωσή τους, συνεχίζουν να διαποτίζονται από την αστική ιδεολογία και τις παραλλαγές της. Ορισμένα μάλιστα από αυτά (π.χ. Ιστορία του Ανθρώπινου Γένους) εκτιμάται ότι παρουσιάζουν μια "ολοκληρωμένη ρεφορμιστική αντίληψη". Υποστηρίζεται ωστόσο ότι η μαρξιστική κριτική δεν πρέπει να οδηγεί στην a priori συνολική άρνηση των περιεχομένων τους, αλλά αντίθετα στην προσεκτική εξέταση των αστικών αντιλήψεων, ώστε το εργατικό κίνημα "να μπορεί με σιγουριά να τις απορρίπτει [...] στο όνομα εκείνων των γνώσεων που αντανακλούν ορθά την αντικειμενική πραγματικότητα, εκείνων που αντιστοιχούν στις πραγματικές ανάγκες της νεολαίας και των εργαζομένων, καθώς και στις ιστορικές προοπτικές της εργατικής τάξης", βλ. Γ. Μανιάτης, ο.π., σ. 82.

[37]  Άρης Παπάνθιμος, "Πώς να λέμε την αλήθεια στο λαό. Μερικές μεθοδολογικές πλευρές της προφορικής μας προπαγάνδας και διαφώτισης", ΚΟΜΕΠ 12 (1980), σσ. 65-74 και Ηλ. Γκουράρος, "Παρατηρήσεις για τη σχέση Τέχνης και Προπαγάνδας", ΕΣ 20 (1985), σσ. 22-29.

[38]  Μαθήματα για την κομματική οικοδόμηση, αρ. 2, έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, Αθήνα 1980, passim.

[39]  Βλ. σημ. 34 και 35. Επίσης: "Η προπαγάνδα από ποιον και γιατί. Συνέντευξη με τον Έντουαρντ Ρόζενταλ", [σοβιετικός ειδικός σε θέματα προπαγάνδας], ΕΣ 13 (1983), σσ. 95-99 . Ε. Λιγκατσόφ, "Συζητώντας με το κόμμα, με το λαό", ΚΟΜΕΠ 2 (1986), σσ. 15-28 . Ηλ. Γκουράρος, "Η γλώσσα στην επικοινωνία μας με το λαό", ΚΟΜΕΠ 11 (1987), σσ. 43-49.

[40]Βλ. αναλυτικά Άννα Φραγκουδάκη, Γλώσσα και Ιδεολογία. Κοινωνιολογική προσέγγιση της ελληνικής γλώσσας, Οδυσσέας, Αθήνα 1987, κυρίως σσ. 151 κ.ε.

[41]  Για τις λέξεις που περιέχουν και ασκούν εξουσία, που έχουν δηλαδή "επιτελεστική" δύναμη βλ. J. L. Austin, How to Do Things with Words, Oxford University Press, Oxford 1962, σσ. 23, 40, 79 και 132.

[42]  Μάζες και προσωπικότητα στην Ιστορία. Ένα βασικό πρόβλημα του ιστορικού υλισμού, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 19812, σσ. 60-64.

[43]  Βλ. ενδεικτικά J. Haldon, Μαρξισμός και ιστοριογραφία. Πρόσφατες εξελίξεις και σύγχρονες συζητήσεις στη Βρετανία, μετ. Κ. Γαγανάκης, ΕΜΝΕ- Μνήμων, Αθήνα 1992.

[44]  Μάζες και προσωπικότητα ..., ο.π., σ. 28.

[45]  Μπ. Ζιρόβοφ, Ο μύθος για τον "καλό" και τον "κακό" σοσιαλισμό. Πίσω από την πρόσοψη των αστικών θεωριών, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1978, σσ. 11-22, 37-55 και 65-74.

 

 

  

 

 

Copyright 2003 ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΑΡΧΕΙΟΥ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗΣ  ΚΑΙ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ