ΤΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΜΑΘΗΜΑΤΟΣ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ (1830–2000)

Ειρήνη ΚΟΡΡΕ

 Διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών

 Διδάσκουσα Παιδαγωγικών  με Π.Δ 407/80 στο τμήμα Ελληνικής Φιλολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης 

Διδάσκουσα  Παιδαγωγικών στην ΑΣΠΑΙΤΕ

e-mail: sklirakis@mland.gr

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Σκοπός της  προβληματικής και των ευρημάτων της έρευνας αυτής είναι να εξετασθεί πώς τα Αναλυτικά Προγράμματα που αφορούν το μάθημα της Έκθεσης διαμορφώθηκαν, επηρεάστηκαν, εξελίχθηκαν, από τις κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις, και ειδικότερα τις εκπαιδευτικές που συνέβησαν στη χώρα μας αυτή τη χρονική περίοδο που εξετάζεται και κυρίως πώς τροποποιήθηκαν στη μορφή, στο περιεχόμενο και στις κατευθύνσεις που δίνουν για τη διδασκαλία του μαθήματος. Η έρευνα αυτή καλύπτει το κενό που υπάρχει στο  χώρο της εκπαιδευτικής έρευνας, για τα Αναλυτικά Προγράμματα του μαθήματος της Έκθεσης. Εξετάζοντας τα νομοθετικά διατάγματα, τους νόμους, τις εγκυκλίους, τις μεταρρυθμίσεις που σηματοδοτούν την εξέλιξη του μαθήματος της Έκθεσης, ξεκινούμε από το 1836, έτος που έχουμε σαφείς ενδείξεις για το μάθημα της Έκθεσης και φτάνουμε έως το 2000. Αυτό το διάστημα το χωρίζουμε σε τρεις μεγάλες περιόδους 1836-1964,1964-1995 και 1995-2000.Την περίοδο 1836 έως 1964 τη χωρίζουμε στις χρονικές περιόδους: 1836-1855,1855-1884,1884-1909,1909-1929,1929-1945,1945-1964. Η περίοδος 1964 - 1995 χωρίστηκε στις χρονικές περιόδους 1964-1967, 1967-1974, 1974-1981, 1981–1995. Αυτή την περίοδο ερευνούμε τα Α.Π καταγράφοντας τις ενδείξεις που υπάρχουν για:  τους Εκπαιδευτικούς σκοπούς, τους διδακτικούς σκοπούς και στόχους, τη γλώσσα , τις διδακτικές οδηγίες, τον τρόπο αξιολόγησης του μαθήματος της έκθεσης και ερευνούμε τις εγγραφές που υπάρχουν για τις έννοιες και τον τρόπο διατύπωσης των θεμάτων της έκθεσης. Επίσης γίνεται αναφορά στις εξελίξεις που αφορούν στο μάθημα την περίοδο 1995-2000.Αυτό γίνεται γιατί τα στοιχεία κάθε περιόδου είναι ενδεικτικά και συνθέτουν μια ιδιαίτερη φυσιογνωμία για κάθε περίοδο, ικανή να επηρεάσει τόσο την εκπαιδευτική πραγματικότητα γενικά όσο και το μάθημα της Έκθεσης ειδικότερα. Η μέθοδος έρευνας που χρησιμοποιείται για την έρευνα του υλικού των Αναλυτικών Προγραμμάτων είναι η ανάλυση περιεχομένου. Έτσι πετυχαίνεται συστηματική κατηγοριοποίηση, ταξινόμηση και ανάλυση ποιοτική και ποσοτική των περιεχομένων, μηνυμάτων και πληροφοριών που προκύπτουν από τα γραπτά κείμενα.

ABSTRACT 

The purpose of the speculations and findings of this research is to examine how the Analytical Programmes regarding the subject of Writing Composition formed, were influenced and developed from social political developments; particularly educational developments that occurred in our country during the period that is examined; mainly how they altered in form, content and direction that is given for the teaching of the subject.  This research covers the gap that exists in the area of educational research for Analytical Programmes of Writing Composition.  It examines legislative decrees, laws, circulars, the reform that signals the development of the subject of Writing Composition, starting from 1836, the year of clear indication of the subject of Writing Composition until 2000.  This time period is divided into three long periods: 1836-1855, 1855-1964 and 1964-2000.  The time period of 1836 to 1964 is divided into the periods of: 1836-1855, 1855-1884, 1884-1909, 1909-1929, 1929-1945, 1945-1964.  The period of 1964-1995 is divided in the following time periods: 1964-1967, 1967-1974, 1974-1981, 1981-1995.   During this period we investigate the Analytical Programmes recording the evidence that exists for: educational purposes, teaching purposes and aims, language, teaching instruction, the way of evaluation of Writing Composition and we investigate the recordings that exist of the concept and expression of composition topics.   The method of research which is used for the research of the material of Analytical Programmes is the analysis of content.  Thus we succeed in systematic categorisation, classification and analysis of quality and quantity of content, messages and information resulting from written texts.

1.      ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1836 - 1855.

 Το 1836 έχουμε τη δημοσίευση του Β.Δ. «Περί του κανονισμού των Ελληνικών σχολείων και γυμνασίων», 31.12.1836 (12.1.1837), ΦΕΚ 87/31.12.1836 (Παρίσης,1884, Κλάδος, 1860, Δημαράς, 1973).Τα σχολεία της Μέσης Εκπαίδευσης διαιρούνται σε ελληνικά, με δύο ή τρεις τάξεις και σε γυμνάσια με τέσσερις τάξεις.

Στα ελληνικά σχολεία και για μία τάξη ,σύμφωνα με το διάταγμα, προβλέπεται η διδασκαλία της σύνταξης και της σύνθεσης στη «Νέα Ελληνική» 3 ώρες κάθε εβδομάδα . Ο κανονισμός δεν αναφέρει τίποτα για την ύλη των συνθέσεων, ούτε γενικά ούτε ειδικά για κάθε τάξη και δεν  καθορίζει το σκοπό διδασκαλίας του μαθήματος (Τόγιας,1988).

Στο γυμνάσιο προβλέπονται 2 ώρες για τη μόρφωση του ύφους των μαθητών «εις το ελληνικόν»: με αναλυτικές συνθέσεις που αφορούσαν αντικείμενα που οι μαθητές διδάσκονταν στο Γυμνάσιο και μιμήσεις αρχαίων κλασικών προτύπων, άρθρο 74 του διατάγματος (Παρίσης,1884). Έτσι η ύλη των εκθέσεων που όριζε ο κανονισμός και γενικότερα τα μέσα για να «μορφώσουν» οι μαθητές το ύφος τους (ακόμη και μιμήσεις κλασικών) δεν άφηναν κανένα περιθώριο ή άνοιγαν ελάχιστο χώρο για να κινηθούν τα παιδιά ελεύθερα και να εκφράσουν δικές τους σκέψεις και δικά τους συναισθήματα. Η διδασκαλία του μαθήματος της έκθεσης  είναι περιορισμένη χωρίς να  καθορίζεται το περιεχόμενο της  και ο σκοπός που υπηρετούσε το μάθημα .

2.         ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1855-1884

Με την εγκύκλιο 4987/14.8.1857 που έχει ως θέμα την «εν τοις Ελληνικοις σχολείοις διδασκαλίαν της τε αρχαίας και της νεωτέρας ελληνικής γλώσσης»   ο υπουργός Παιδείας  Χ. Χριστόπουλος  απευθυνόμενος προς τους γυμνασιάρχες, σχολάρχες και τους διευθυντές των ελληνικών σχολείων θεωρεί τις προφορικές εκθέσεις και τα γραπτά γυμνάσματα απαραίτητα μέσα για την πρακτική διδασκαλία της γλώσσας. Αναφέρει ότι τόσο στα Ελληνικά Σχολεία όσο και στα Γυμνάσια η διδασκαλία της νεοελληνικής γλώσσας έχει εντελώς παραμεληθεί και το αποτέλεσμα είναι όσοι τελειώνουν το ελληνικό σχολείο και στρέφονται σε κάποιο επάγγελμα να μη μπορούν να εκφράσουν με γραπτό λόγο ούτε τις πιο απλές σκέψεις στην ίδια τους τη γλώσσα. Αν πάλι συνεχίζουν τη φοίτησή τους στο γυμνάσιο, φανερώνουν μια ελλιπή γνώση της ελληνικής γλώσσας, η οποία τους συνοδεύει και στην υπόλοιπη πορεία τους.  Το αναλυτικό πρόγραμμα δεν έχει αλλάξει και είναι αξιοπρόσεκτο ότι ο υπουργός δεν εκφράζει κανένα προβληματισμό για την αποτελεσματικότητα της καθαρεύουσας στην πρακτική ζωή των παιδιών, ούτε για την περιορισμένη θέση που κατέχουν οι εκθέσεις στο πρόγραμμα.

Το 1867 έχουμε νέο Πρόγραμμα, Διάταγμα της 2/9/1867 (Κλάδος,1860). Στο Γυμνάσιο το Υπουργείο καθόριζε με σαφήνεια ότι ο  σκοπός διδασκαλίας των εκθέσεων είναι καθαρά και μόνο πρακτικός: Οι μαθητές, όταν θα τελειώσουν το Γυμνάσιο, πρέπει να έχουν μάθει να «μεταχειρίζονται» στην καθημερινή ζωή τους «την ιδία αυτών γλώσσαν». Και «ιδία» γλώσσα των μαθητών είναι η καθαρεύουσα της εποχής.

 3.      ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1884-1909 

Με το πρόγραμμα του 1884 καθιερώνεται η έκθεση σε όλες τις τάξεις του ελληνικού σχολείου και γυμνασίου επίσης στο ελληνικό σχολείο καθορίζεται η ύλη των συνθέσεων και οι ώρες διδασκαλίας του μαθήματος(Τόγιας,1988). Στην Α’ τάξη το πρόγραμμα δεν όριζε ολόκληρες εκθέσεις, αλλά μόνο συμπλήρωση και σύνθεση φράσεων. Στη Β’ και Γ’ προβλέπεται ένα μόνο είδος εκθέσεων  και μία μόνο περιοχή, από την οποία πρέπει να αντλούνται τα θέματα και η ύλη τους, έτσι έχουμε εκθέσεις ιδεών με θέμα επιτομή διδαγμένου αποσπάσματος νεότερου έλληνα συγγραφέα που οριζόταν από το δάσκαλο και θα γραφόταν από τους μαθητές στο σπίτι. Η «επιτομή» ενός κειμένου είναι πολύ δύσκολη εργασία. Απαιτεί κριτική  αφαιρετική και συνθετική  ικανότητα που τέτοια  δεν έχει ακόμη αναπτυχθεί σε παιδιά 13-14 χρόνων. Την κατάσταση χειροτέρευε η διάταξη του προγράμματος ότι τις εκθέσεις έπρεπε να τις γράφουν οι μαθητές μόνο στο σπίτι. Η διάταξη αυτή, σε συνδυασμό με τη δυσκολία της «επιτομής», σε πολλές περιπτώσεις άνοιγε το δρόμο στη νοθεία της εργασίας των μαθητών.

Είναι φανερό ότι δεν έχει ακόμη κατανοηθεί η μεγάλη σημασία που έχει η έκθεση του μαθητή ως αυθόρμητη έκφραση και ως προσωπική του δημιουργία.

Το πρόγραμμα του 1884 για το γυμνάσιο δεν έδινε καμιά οδηγία ούτε για την ύλη των εκθέσεων ούτε πόσες έπρεπε να γράψουν τα παιδιά ούτε αν έπρεπε να τις γράφουν στο σχολείο ή στο σπίτι.

Το 1896 δημοσιεύθηκε νέο πρόγραμμα μαθημάτων των ελληνικών σχολείων και γυμνασίων, Β.Δ. 23.8.1896, έχουμε  κυβέρνηση Θ. Δηλιγιάννη, με υπουργό παιδείας τον Δ. Πετρίδη. Το πρόγραμμα αυτό ίσχυσε μόνο κατά τη χειμερινή εξαμηνία του σχολικού χρόνου 1896-1897. Για πρώτη φορά στην ιστορία του μαθήματος, ευρύνεται και καθορίζεται αναλυτικά η ύλη των εκθέσεων στο πρόγραμμα του ελληνικού σχολείου και έμμεσα καθορίζονται κατηγορίες των «συνθέσεων» και μέσα σ' αυτές τα είδη τους που κρίνονται κατάλληλα γι' αυτό το σχολείο. Ξεχωρίζουν με σαφήνεια δύο κατηγορίες: α) Εκθέσεις αφηγηματικής μορφής. Σ' αυτές υπάγονται οι μύθοι και τα διηγημάτια που ορίζει το πρόγραμμα για την Α’  και Β’ τάξη. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται και τα «κοινωνικά έγγραφα» και οι επιστολές που καθορίζει το πρόγραμμα για την Γ’ τάξη. β) Εκθέσεις περιγραφικές: Σ’ αυτές ανήκουν οι περιγραφές  αντικειμένων που προβλέπονται για την Α’ και Β’ τάξη, «φυσικών όντων» κ.τ.λ. που προβλέπονται για την Α’, Β’ και Γ’ τάξη καθώς και οι περιγραφές «βιοτικών υποθέσεων» για τη Γ’ τάξη. Για πρώτη φορά στην ιστορία του μαθήματος ορίζονται, ως ύλη εκθέσεων «κοινωνικά έγγραφα» (τάξη Γ’), αυτό το νέο στοιχείο έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί τότε τα περισσότερα  παιδιά που τέλειωναν το Ελληνικό σχολείο δε συνέχιζαν τις σπουδές τους, αλλά έβγαιναν στη ζωή (Τόγιας,1988).Γι’ αυτό ήταν ανάγκη βιοτική να έχουν ασκηθεί στη σύνταξη εγγράφων. Επίσης εισάγονται για πρώτη φορά στο ελληνικό σχολείο εκθέσεις που είναι προσωπική δημιουργία των μαθητών. Οι μαθητές μπορούν να εκφράσουν δικές τους παρατηρήσεις, εντυπώσεις και σκέψεις, δικά τους συναισθήματα.

Στο γυμνάσιο η διδασκαλία των Ν.Ε. περιορίζεται στις εκθέσεις (Τόγιας,1988). Για πρώτη φορά στην ιστορία του μαθήματος των εκθέσεων το πρόγραμμα ευρύνει την ύλη των εκθέσεων των μαθητών του γυμνασίου και καθορίζει για κάθε τάξη του γυμνασίου, συγκεκριμένα τρία είδη από την κατηγορία των «εκθέσεων ιδεών». Την ανάπτυξη παροιμιών, γνωμών και γενικών εννοιών. Η ύλη κλιμακώνεται ανάλογα με την ψυχολογία, τα ενδιαφέροντα και τις πνευματικές δυνάμεις των μαθητών της αντίστοιχης σε κάθε τάξη ηλικίας. Γίνεται ακόμη προσπάθεια μετάβασης από τη συγκεκριμένη στην αφηρημένη σκέψη και έκφραση. Στην Α’ τάξη γυμνασίου αφήνονται οι μαθητές ελεύθεροι και αβοήθητοι να γράψουν την έκθεσή τους, στην Β’  και Γ’  τάξη δεσμεύεται η αυτενέργεια με την επέμβαση του καθηγητή που δίνει το περιεχόμενο των συνθέσεων.

Η οδυνηρή εθνική ταπείνωση του 1897 λειτούργησε στη συνείδηση των Ελλήνων, σαν ένα μάθημα αυτογνωσίας. Τα αιτήματα που προβάλλονται τώρα για αλλαγή σε όλους τους τομείς της νεοελληνικής δημόσιας ζωής συνοδεύονται από μια επικριτική διάθεση για το παρελθόν και χαρακτηρίζονται από ένα πνεύμα θετικισμού. Με το πρόγραμμα του 1897, Β.Δ. 11/9/1897, ΦΕΚ 130Α/129/1897 ,( έχουμε κυβέρνηση του Δ. Ράλλη με συμμετοχή στελεχών του κόμματος του Χ. Τρικούπη, υπουργός Παιδείας ήταν ο Α. Ευταξίας και εισηγητής του προγράμματος ήταν ο παιδαγωγός  Δ. Ζαγγογιάννης), καθορίζεται για πρώτη φορά ιδιαίτερος σκοπός του μαθήματος των Νέων Ελληνικών στο Ελληνικό Σχολείο και στο Γυμνάσιο .Και ο σκοπός όπως διατυπώνεται είναι πρώτα γλωσσικός, δηλ. σκοπός του μαθήματος είναι κυρίως να κάνει τους μαθητές ικανούς να χρησιμοποιούν ορθά τη νεότερη ελληνική γλώσσα, δηλ. την καθαρεύουσα, στο γραπτό και στον προφορικό λόγο (Δημητριάδης,1899). Στο πρόγραμμα του 1897 τονίζεται ιδιαίτερα και ορθά ότι τα πράγματα και τα γεγονότα που θα περιγράψουν οι μαθητές πρέπει να έχουν υποπέσει στην άμεση αντίληψή τους και να είναι μέσα στον κύκλο «των παιδικών νοημάτων». Επίσης το πρόγραμμα του 1897 καθορίζει συγκεκριμένα πόσες εκθέσεις πρέπει να γράφουν οι μαθητές, δύο κάθε μήνα, και έτσι δέσμευε, έστω και νομοτυπικά, τους εκπαιδευτικούς, ώστε να μην παραμελούν το μάθημα. Στις αφηγηματικές εκθέσεις (Α' και Β' τάξη) το πρόγραμμα του 1897 δέσμευε την αυτενεργό προσωπική δημιουργία και την προσωπική έκφραση των μαθητών, με τη διήγηση της ύλης πρώτα από τον ελληνοδιδάσκαλο και την επανάληψή της έπειτα από τους μαθητές. Στο σημείο αυτό έχουμε οπισθοδρόμηση. Το πρόγραμμα του 1896 ήταν προοδευτικότερο.

Στο γυμνάσιο «η διδασκαλία της νεότερης  γλώσσας συνίσταται ιδιαίτερα στη γραφή συνθέσεων», γράφει το πρόγραμμα και ένα νέο στοιχείο που συναντάμε για πρώτη φορά στην ιστορία του μαθήματος είναι ότι γίνεται λόγος γι’ αυτό που σήμερα λέμε «απόδοση» ή διόρθωση των εκθέσεων. Την εργασία αυτή ονομάζει το πρόγραμμα «έλεγχο των ημαρτημένων» από τους μαθητές και καταγραφή αυτών. Πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο ότι ο έλεγχος κατά κανόνα περιοριζόταν στα ορθογραφικά σφάλματα το πολύ και στο συντακτικό (Δημητριάδης,1899).

Είναι χαρακτηριστικό ότι το πρόγραμμα καθορίζει συγκεκριμένα μία μόνο πηγή από την οποία θα αντλείται η ύλη των γενικών θεμάτων της «έκθεσης ιδεών». Η πηγή αυτή είναι οι αρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι συγγραφείς που διδάσκονται στο Γυμνάσιο. Στον καθορισμό τέτοιας ύλης το πρόγραμμα ακολουθεί τις αντιλήψεις που είχαν διαμορφωθεί την εποχή εκείνη για τη διδακτική των εκθέσεων κυρίως στη Γερμανία. «Το πρωσικό πρόγραμμα συνιστά ιδιαιτέρως στις ανώτερες τάξεις θέματα που έχουν σχέση με ερμηνευθέντα κείμενα» (Καλογεράς,1952). Είναι γνωστό άλλωστε ότι οι Έλληνες παιδαγωγοί της εποχής εκείνης είχαν σπουδάσει στη Γερμανία. Ανάμεσα σ' αυτούς και ο Δ. Ζαγγογιάννης, ο εισηγητής του προγράμματος.

Η ύλη των «εκθέσεων ιδεών» που ορίζει το πρόγραμμα του 1897 απομακρύνει το παιδί από τη σύγχρονη ζωή, (κάτι τέτοιο δεν γινόταν με το πρόγραμμα του 1896 που όριζε ύλη για τους μαθητές του γυμνασίου τέτοια που έφερνε το παιδί κοντά στη σύγχρονη ζωή) και κατευθύνει την προσοχή και τη σκέψη του σε μια μόνο περιοχή: στην αρχαιότητα. Για την εφαρμογή του προγράμματος τού 1897 το Υπουργείο Παιδείας έκρινε αναγκαίο να συντάξει και να στείλει στους εκπαιδευτικούς οδηγίες. Είναι οι πρώτες επίσημες και συστηματικές οδηγίες για τη διδασκαλία μαθημάτων στο ελληνικό σχολείο και στο γυμνάσιο (Εγκύκλιος, αριθμός 66/12.1.1898).

4.      ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1909-1929

Στα γενικότερα πλαίσια της μεταρρυθμιστικής και ανανεωτικής προσπάθειας που άρχισε στο χώρο της Παιδείας με τα Νομοσχέδια του 1913, εντάσσεται και το πρόγραμμα του 1914,Β.Δ.,31.10.1914, ΦΕΚ 343Α/24.11.1914, «Περί προγράμματος των μαθημάτων του ελληνικού σχολείου και του γυμνασίου» (Κυβέρνηση Ελ. Βενιζέλου, Υπουργός Παιδείας ο Ι. Τσιριμώκος). Οι ιδέες του δημοτικισμού αρχίζουν κι επηρεάζουν το κράτος, τη στιγμή που συλλογίζεται να βοηθήσει την αναμόρφωση της Ελληνικής παιδείας.(Τριανταφυλλίδης,1960-1965). Έτσι μια νέα προσπάθεια γίνεται προς αυτή την κατεύθυνση με το πρόγραμμα του 1914.

Στο πρόγραμμα του 1914 διαγράφονται με σαφήνεια τρεις κλάδοι του μαθήματος των Ν. Ε :Γλωσσική διδασκαλία (γραμματική, συντακτικό, ορθογραφία), Ερμηνεία κειμένων και Συνθέσεις.Στο Ελληνικό Σχολείο το πρόγραμμα του 1914 - 1918 εισάγει σ' αυτόν τον κλάδο μεταβολές με ουσιαστική σημασία: Οι συνθέσεις πλέον θα γράφονται μόνο στο σχολείο, όχι και στο σπίτι. Πρώτη φορά στην ιστορία του μαθήματος το πρόγραμμα δίνει μερικές μεθοδικές οδηγίες(Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, 1924) όπως: Ο δάσκαλος δίνει τα κύρια σημεία του περιεχομένου των εκθέσεων σε συνεργασία με τους μαθητές και στη συνέχεια συντάσσονται από τους μαθητές.  Η «παρασκευή» των συνθέσεων από το δάσκαλο, σε συνεργασία με τους μαθητές ανήκει στις προοδευτικές - για την εποχή εκείνη - μορφές διδακτικής εργασίας. Απαιτούσε όμως μεγάλη διδακτική ικανότητα και πείρα. Μια δεύτερη μεθοδική οδηγία, που δίνει το νέο πρόγραμμα, ρυθμίζει «τεχνικά» κυρίως θέματα όπως ότι ο έλεγχος των εκθέσεων και η απόδοση τους στους μαθητές γίνεται εντός τριών το πολύ ημερών από τη γραφή της συνθέσεως. Τη διορθωμένη σύνθεση οφείλουν οι μαθητές να αντιγράφουν σε ιδιαίτερα τετράδια κατ' οίκον και να την παραδίδουν στον δάσκαλο, ο οποίος  τις διατηρεί σε αρχείο του σχολείου. Με τη μεθοδική αυτή «παρατήρηση» (οδηγία για πρώτη φορά στην ιστορία του μαθήματος) το πρόγραμμα δημιούργησε ένα πρόβλημα που η λύση του απασχόλησε για πολλά χρόνια αργότερα τους εκπαιδευτικούς: Αν η υποχρέωση των μαθητών να αντιγράφουν τη διορθωμένη έκθεσή τους είναι - και σε ποιες περιπτώσεις - παιδευτικά σκόπιμη. Το πρόγραμμα δίνει και μια τρίτη μεθοδική οδηγία, αναμφισβήτητα ορθή, με γενικότερη παιδαγωγική σημασία: Όχι βαθμός κάτω από τη έκθεση των μαθητών, αλλά μια γενική παρατήρηση, παραίνεση ή οδηγία.

Για το Γυμνάσιο στην ύλη των συνθέσεων καταβάλλεται προσπάθεια να προσαρμοσθεί η ύλη περισσότερο στις πνευματικές ικανότητες των μαθητών της αντίστοιχης σε κάθε τάξη ηλικίας και σε μικρότερο βαθμό στα ενδιαφέροντά τους(Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, 1924,Βαλάκης,1928). Παράλληλα διατηρείται η συνάρτηση της ύλης των συνθέσεων με τους αρχαίους Έλληνες και Λατίνους συγγραφείς.

Και κατά την περίοδο αυτή εφαρμοζόταν το «σύστημα των από σχεδίου εκθέσεων». Αυτή άλλωστε ήταν η επίσημη κατεύθυνση. Τη βλέπουμε στο επίσημο Αναλυτικό Πρόγραμμα του 1914 και, κυρίως,  στις μεθοδικές οδηγίες που το συνοδεύουν.

Όμως άρχισε να εκδηλώνεται αντίδραση κατά του «συστήματος των από σχεδίου εκθέσεων». Η αρχή έγινε κυρίως στο «Σχολείο του Βόλου»( Δελμούζος, 1950).Παράλληλα η αντίδραση άρχισε και σε πρότυπα σχολεία, Βαρβάκειος Σχολή(Γουδής,1915). Στο παλαιό «σύστημα των από σχεδίου κτλ. εκθέσεων, αντιτάσσεται τώρα το νέο «σύστημα των ελεύθερων ή αυτόνομων» εκθέσεων.

 5.      ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1929-1945

Ένας από τους σημαντικότερους σταθμούς στην ιστορία του εκπαιδευτικού συστήματος είναι η μεταρρύθμιση του 1929, τρίτη φάση μιας μεταρρυθμιστικής προσπάθειας που έκαναν κυβερνήσεις του κόμματος των Φιλελευθέρων με πρωθυπουργό τον Ελ. Βενιζέλο  (Φραγκουδάκη,1977).Η μεταρρύθμιση του 1929 εκφράζεται γενικά με τα νομοσχέδια των υπουργών της Παιδείας Κ. Γόντικα (1929) και Γ. Παπανδρέου (από το 1930) .

Έπειτα από τη νέα δομή που πήρε η Μέση Εκπαίδευση με την ίδρυση Γυμνασίων-Λυκείων (Λέφας,1915) και έπειτα από την καθιέρωση της ισοτιμίας της δημοτικής με την καθαρεύουσα χρειάστηκε να συνταχθούν νέα Αναλυτικά Προγράμματα, που να εκφράζουν αλλά και να υπηρετούν το νέο πνεύμα. Το Αναλυτικό Πρόγραμμα του 1931/1932, Π.Δ.18.11.1931,ΦΕΚ 12Α/13.1932,υπουργός Παιδείας  ήταν ο Γ. Παπανδρέου, δίνει στο μάθημα των Νέων Ελληνικών νέες ευρύτατες και άγνωστες από τα προηγούμενα Προγράμματα διαστάσεις (Κούρνιας,1974). Με εξαίρεση το σκοπό του μαθήματος, το Πρόγραμμα αντιμετωπίζει το μάθημα στο σύνολό του, σφαιρικά και με εντελώς νέο πνεύμα. Το εξωτερικό του σχήμα είναι απλό και καθαρό: Σε κάθε μια τάξη προτάσσει σύντομες οδηγίες που δείχνουν τον κύριο στόχο της διδασκαλίας ή χαράζουν τον κεντρικό ή τους κύριους άξονες γύρω από τους οποίους πρέπει να κινηθεί η διδασκαλία ενός ή περισσότερων κλάδων του μαθήματος. Έπειτα χωρίζει με σαφήνεια σε κάθε τάξη τους κλάδους ή τις περιοχές του μαθήματος, δίνει το περίγραμμα της κάθε περιοχής και καθορίζει όσο το δυνατό πιο σύντομα και συγκεκριμένα το περιεχόμενό της, δηλαδή την ύλη της. Οι περιοχές όπου εκτείνεται η διδασκαλία των Νέων Ελληνικών είναι: 1. Γλωσσική διδασκαλία, 2. Προφορικές ασκήσεις, 3. Κείμενα, 4. Γραμματολογία, 5. Μετρική, 6. Γραπτές ασκήσεις.

Σε όλες τις τάξεις το Πρόγραμμα ορίζει γραπτές ασκήσεις, που επιμερίζονται σε εκθέσεις και σε γραπτές εργασίες των μαθητών. Ένα νέο αξιόλογο στοιχείο είναι τα θέματα των εκθέσεων που ορίζει το Πρόγραμμα : Τα θέματα είναι ή κοινά, που τα εκλέγει η τάξη με την οδηγία του καθηγητή, ή ατομικά, που τα εκλέγουν ελεύθερα οι μαθητές. Επίσης ορίζει «εκθέσεις οποιουδήποτε περιεχομένου με ελεύθερη  εκλογή της τάξεως ή ενός  μαθητή ή κατ' εκλογή του διδασκάλου». Πρώτη φορά στην ιστορία του μαθήματος παρουσιάζεται στο Πρόγραμμα το πρόβλημα της εκλογής του θέματος. Είναι ένα από τα σημαντικά προβλήματα της διδακτικής των εκθέσεων και έχει απασχολήσει ξένους και δικούς μας παιδαγωγούς (Καλογεράς,1952).

Ένα άλλο νέο στοιχείο είναι η απαίτηση του Προγράμματος να παρακολουθείται επίμονα (και να ελέγχεται) σε όλες τις τάξεις η εξωτερική εμφάνιση των γραπτών εργασιών των μαθητών. Ιδιαίτερη σημασία έχουν η «ορθή στίξη» και ο χωρισμός του γραπτού σε παραγράφους, γιατί συνδέονται με την καλή έκφραση, τη σωστή σκέψη και τη σωστή ταξινόμηση ιδεών. Πρώτη φορά εισάγεται στο Πρόγραμμα η ομαδική εργασία των μαθητών - παράλληλα με την ατομική - για την κατάκτηση και εφαρμογή του γνωστικού υλικού. Λόγου χάρη στην Γ' τάξη ορίζεται στις γραπτές εργασίες περισυλλογή πληροφοριών από ομάδες μαθητών και γραπτή ανακοίνωση στην τάξη. Η εργασία αυτή έχει και μια άλλη αξιόλογη σημασία: Υποδηλώνει στροφή και προς τη μελέτη του περιβάλλοντος, φυσικού και κοινωνικού. Γενικά, οι «γραπτές ασκήσεις» των μαθητών απαιτούν ελεύθερη δημιουργική εργασία και πολλές την ανάπτυξη πρωτοβουλίας από το μαθητή.

Το Πρόγραμμα του 1931 ήταν βραχύβιο δε δοκιμάστηκε στη σχολική - διδακτική πράξη πολλά χρόνια( Θέμελης,1949). Οι πολιτικές εξελίξεις, που άρχισαν κυρίως το 1933 για να καταλήξουν στη δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936, είχαν ως συνέπεια και την αλλαγή στην αντιμετώπιση των εκπαιδευτικών μας πραγμάτων. Το συντηρητικό πνεύμα του προγράμματος του Γυμνασίου του 1935,Β.Δ 5.11.1935,πραξικοπιματική κυβέρνηση Γ. Κονδύλη- Ι. Θεοτόκη με υπουργό παιδείας τον Θ. Τουρκοβασίλη, ερμηνεύεται ως αντίδραση στο πνεύμα του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, από το οποίο ήταν επηρεασμένο το προηγούμενο του πρόγραμμα 1931 (Τόγιας,1990).Η νεοελληνική γλώσσα δε διδάσκεται συστηματικά και για να ενισχυθεί το μάθημα των γαλλικών (Τόγιας,1990).

Η δικτατορία της 4ης Αυγούστου 1936, που ακολούθησε, ευνόησε και βοήθησε την επιστροφή στο παλαιό πνεύμα. Στο τέλος του 1938 ανέλαβε το Υπουργείο Παιδείας ο ίδιος ο δικτάτορας Ι. Μεταξάς. Στις αρχές του 1939 δημοσιεύθηκε το Αναλυτικό Πρόγραμμα των τάξεων Α' και Β' των οκταταξίων Γυμνασίων και αστικών σχολείων, Α.Ν. 770/1937,Φ.Ε.Κ.56Α/14.2.1939. Αξιόλογα είναι τα επόμενα στοιχεία του: έχουμε προφορικές και γραπτές εκθέσεις στην απλή καθαρεύουσα και στη δημοτική. Πρώτη φορά καθορίζονται από Πρόγραμμα εκθέσεις στη δημοτική γλώσσα. Έτσι γυρίζουμε πάλι στο Πρόγραμμα του 1931, που είχε καθορίσει παράλληλη διδασκαλία καθαρεύουσας και δημοτικής. Η επαναφορά της δημοτικής στο Πρόγραμμα των σχολείων της Μ.Ε. σχετίζεται με την παρουσία στο Υπουργείο Παιδείας του Ι. Μεταξά, με τις προσωπικές του αντιλήψεις για τη γλώσσα και με τη γενική πολιτική του στο γλωσσικό ζήτημα.

Κατά την περίοδο 1930-1940 εγκαταλείπονται παιδαγωγικές και διδακτικές αρχές του «παλαιού» σχολείου και επικρατούν οι αντίστοιχες του «νέου» σχολείου, δηλαδή του «σχολείου εργασίας». Την ίδια δεκαετία φωτισμένοι και ανήσυχοι εκπαιδευτικοί εκδηλώνουν έντονα το ενδιαφέρον και τους προβληματισμούς τους, με εισηγήσεις σε συνέδρια, βιβλία , ειδικές μελέτες, για τις εκθέσεις και προσπαθούν να ξεκαθαρίσουν την ποικιλία των «ακαθόριστων αντιλήψεων» και να εξαλείψουν την «αβεβαιότητα».Τα θέματα ή προβλήματα που εξετάζονται είναι τα ακόλουθα:Ο σκοπός των εκθέσεων (Αναγνωστόπουλος,1924, Σουμελίδης,1935,Πρακτικά Παιδαγωγικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκης, 1933,Πρακτικά Παιδαγωγικού Συνεδρίου Πάτρας,1937),η σημασία και η σπουδαιότητα (αξία) του μαθήματος, η θεμελίωση του μαθήματος σε βάσεις ψυχολογικές και στη βασική παιδαγωγική αρχή του «νέου σχολείου» ότι πρέπει να ξεκινάμε από το παιδί “vom Kinde aus” (Παναγιωτόπουλος,1936, Πρακτικά Παιδαγωγικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκης, 1933,Πρακτικά Παιδαγωγικού Συνεδρίου Πάτρας,1937). Πολύ σημαντικά θέματα - προβλήματα, που δεν προβάλλονται βέβαια για πρώτη φορά, είναι αν οι εκθέσεις πρέπει να είναι «ελεύθερες» ή «συνημμένες - μηχανικές από σχεδίου» (Πρακτικά Παιδαγωγικού Συνεδρίου Θεσσαλονίκης, 1933,Πρακτικά Παιδαγωγικού Συνεδρίου Πάτρας,1937) και βέβαια  η γλώσσα των εκθέσεων(Δελτίο ΟΛΜΕ,1933).

6.      ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1945-1964

Την απελευθέρωση από την ξένη εχθρική κατοχή την ακολούθησαν οι εσωτερικές πολιτικές ανωμαλίες που κατέληξαν στον εμφύλιο πόλεμο (1946-1949). Κάθε αξιόλογη προσπάθεια για την ανασυγκρότηση της χώρας σε όλες τις εκδηλώσεις του δημόσιου και ιδιωτικού τομέα ανακόπηκε. Εκτός από το νομοσχέδιο του Κ. Άμαντου που υπογράφηκε την 1 Φεβρουαρίου 1945, αλλά ποτέ δε δημοσιεύθηκε επίσημα, και καθιέρωνε τη δημοτική γλώσσα σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, δεν έγινε καμιά προσπάθεια για κάποια αλλαγή στην περιοχή  του μαθήματος των Νέων Ελληνικών.

Η μεταρρυθμιστική απόπειρα του 1959 δεν ολοκληρώθηκε και τελικά απέτυχε (Τόγιας 1990), όμως  προέκυψε το Πρόγραμμα των Γυμνασίων Πρώτης Βαθμίδος ,Β.Δ. 672/12.9.1961, ΦΕΚ 160Α /13.9.1961 (Κούρνιας,1974). Για την Έκθεση, πρώτη φορά στην ιστορία του μαθήματος, γίνεται προσπάθεια να καθοριστεί από το πρόγραμμα ο σκοπός και σε τελευταία ανάλυση, η ουσία των εκθέσεων οι οποίες αποτελούν μάλλον σύνθεση των δημιουργικών προσπαθειών και έκφραση της όλης μορφώσεως των μαθητών. Πρώτη φορά στην ιστορία του μαθήματος καθορίζεται ορθά από το πρόγραμμα ένα όριο στον αριθμό εκθέσεων που οπωσδήποτε πρέπει να γράψουν οι μαθητές : 9 εκθέσεις στη διάρκεια του διδακτικού έτους. Πρώτη φορά στην ιστορία του μαθήματος χρησιμοποιείται από το πρόγραμμα για την ύλη των προφορικών και γραπτών εκθέσεων (ή για τα είδη ή τα θέματα) ο όρος «βίωμα»,«εκθέσεις  βιωμάτων», «βιώματα των μαθητών», «εξεικονίσεις βιωμάτων».

7.      ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1964-1995

7.1. ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΣΚΟΠΟΙ

Εδώ γίνεται η καταγραφή των εκπαιδευτικών σκοπών δύο περιόδων : 1967-1974, Α.Ν. 129, ΦΕΚ 163/25.8.1967,και 1981-1995, Ν.1566, ΦΕΚ 167/ 30.9.1985.Την πρώτη περίοδο οι μαθητές επιδιώκεται να καταστούν φορείς του ελληνοχριστιανικού πνεύματος με τη μελέτη δημιουργημάτων της κλασικής ελληνικής και ορθόδοξης γραμματείας από το πρωτότυπο, στη δεύτερη περίοδο ελεύθεροι, υπεύθυνοι και δημοκρατικοί πολίτες ευαισθητοποιημένοι για την κοινωνική πραγματικότητα της χώρας τους αλλά και την παγκόσμια. Οι εκπαιδευτικοί σκοποί είτε αναλυθούν σε συγκεκριμένους και σαφώς διατυπωμένους στόχους είτε αποτελούν απλώς ενδείξεις της βούλησης της πολιτείας για τον προσανατολισμό της εκπαίδευσης επισημαίνονται για να φανεί πώς επηρεάζουν το ύφος και την εξέλιξη ενός μαθήματος όπως αυτό της έκθεσης

 7.2. ΔΙΔΑΚΤΙΚΟΙ ΣΚΟΠΟΙ ΚΑΙ ΣΤΟΧΟΙ

Σύμφωνα με τα ελληνικά Αναλυτικά Προγράμματα ο όρος διδακτικοί σκοποί εναρμονίζεται με τους σκοπούς που υπηρετεί το κάθε μάθημα του Α.Π. και ο όρος διδακτικοί στόχοι εκφράζει τις επιδιώξεις που θέτουν αυτά σε κάθε διαφορετική τάξη ή περιορισμένο χρόνο διδασκαλίας της ύλης του συγκεκριμένου μαθήματος(Σπανός,1991).Ο όρος διδακτικοί σκοποί αναφέρεται στους σκοπούς του μαθήματος των Νέων Ελληνικών στην ολότητά του, όμως εμείς θα καταγράψουμε μόνο ό,τι αφορά το μάθημα της Έκθεσης γενικά για τον Ανώτερο κύκλο του Γυμνασίου ή του Λυκείου, στις χρονικές περιόδους που καθορίστηκαν με παράθεση του τίτλου στο σχετικό Α.Π.

Τη χρονική περίοδο 1964 –1967(Κούρνιας, 1974) δε δηλώνονται διδακτικοί σκοποί ή στόχοι στα Α.Π. Τη χρονική περίοδο 1967-1974 (Κούρνιας, 1974)  ο διδακτικός σκοπός του μαθήματος της έκθεσης πέρα από γλωσσικός είναι και η καλλιέργεια και εκδήλωση της ιδιοτυπίας των προσωπικοτήτων των μαθητών πράγμα που δηλώνει ότι το μάθημα της έκθεσης οδηγεί στο φανέρωμα των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας των μαθητών, αποτελεί δηλαδή την προσωπική τους έκφραση. Τη χρονική περίοδο 1974 – 1981, Π.Δ. 373, ΦΕΚ 79/ 15.5.1978, Π.Δ. 827, ΦΕΚ 240/ 23.10.1979, οι διδακτικοί στόχοι αφορούν στην καλλιέργεια των εκφραστικών μέσων, των μαθητών ενώ η δήλωση ότι η φλυαρία αποκαλύπτει αδυναμία σκέψης του μαθητή ενισχύει την προηγούμενη επισήμανση πως η έκθεση όχι απλώς φανερώνει στοιχεία της προσωπικότητάς τους αλλά αποκαλύπτει και την ίδια τους την οντότητα. Tη χρονική περίοδο 1981-1995 (Οδηγίες για τη διδακτέα ύλη και τη διδασκαλία των μαθημάτων στο Γενικό Λύκειο, 1982, Π.Δ. 101, Φ.Ε.Κ. 44/ 8.2.1989) ο μαθητής δεν θεωρείται από το Α.Π ως κάτι γενικό και αόριστο, λαμβάνονται υπόψη η προσωπικότητά του, οι επικοινωνιακές του ανάγκες, η ανάγκη του για απόκτηση κοινωνικής ταυτότητας και συνείδησης αλλά και πνεύματος συνεργασίας με τους συμμαθητές του. Ο μαθητής είναι ο κύριος άξονας, ο βασικός συντελεστής και το κέντρο της όλης διδακτικής διαδικασίας.

Θα μπορούσαμε πάντως να παρατηρήσουμε μελετώντας τους διδακτικούς σκοπούς όπως εγγράφονται στα Α.Π. ότι μόνο την περίοδο 1981-1995 αναλύονται και συνδέονται με τα περιεχόμενα διδασκαλίας.

8.      ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΕΚΘΕΣΗ

8.1 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1964-1967

Σύμφωνα με το Ν.Δ. 4379/1964 η δημοτική καθιερώνεται ως γλώσσα του έθνους και της εκπαίδευσης. Στη Μέση Εκπαίδευση  προβλέπεται η διδασκαλία της καθαρεύουσας σε συνάρτηση με τη διδασκαλία της δημοτικής και της αρχαίας ελληνικής.

8.2 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1967-1974

Με τον αναγκαστικό νόμο 129 του 1967 καθιερώνεται ως επίσημη γλώσσα του κράτους η απλή καθαρεύουσα. Με το Β.Δ. 723/1969 ως σκοπός της διδασκαλίας του μαθήματος των Νέων Ελληνικών θεωρείται η γλωσσική κατάρτιση των μαθητών στη μητρική τους γλώσσα και αυτή είναι η καθαρεύουσα αφού θεωρείται πλήρως διαμορφωμένη γραμματικά και συντακτικά. Αυτό γίνεται κατανοητό αν συνδυαστεί και με τον εκπαιδευτικό σκοπό της εποχής της συγκεκριμένης περιόδου. Βέβαια η ένδειξη για διδασκαλία «νεώτερων μορφών εξελίξεως της ελληνικής γλώσσας» στις τρεις ανώτερες τάξεις του Γυμνασίου, που περιλαμβάνει και τη δημοτική, δε βρίσκει εφαρμογή στη γλώσσα των θεμάτων των Γενικών Εξετάσεων αυτής της περιόδου. Η αρχαία ελληνική που πουθενά δεν προβλέπεται ως γλώσσα της έκθεσης χρησιμοποιείται στη διατύπωση των θεμάτων στις Γενικές Εξετάσεις (Κορρέ, 2000).

8.3 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1974-1981

Το 1976, Π.Δ 309/1976, ΦΕΚ 100/Α'/30-4-1976, έχουμε την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας. Το Α.Π του 1976 αναφέρει χαρακτηριστικά ότι καθιερώνεται η δημοτική «συντεταγμένη άνευ ιδιωματισμών και «ακροτήτων».Σύμφωνα με τα παραπάνω οι μαθητές πρέπει να πάψουν να χρησιμοποιούν στο σχολείο οποιαδήποτε άλλη γλωσσική μορφή κατέχουν ( γεωγραφική ή κοινωνική διάλεκτο) γιατί κάτι τέτοιο μπορεί να συνιστούσε «λάθος» ή και παράπτωμα .Επίσης αναγνωρίζεται ότι υπάρχει μία μόνο σωστή ή ορθή μορφή γλώσσας την οποία διδάσκει το σχολείο και την οποία «πρέπει να μάθουν οι μαθητές», έτσι η γλωσσική ποικιλία, η επικοινωνιακή διάσταση και το πολιτιστικό στοιχείο αγνοούνται. Με το νόμο του 1976 η δημοτική γίνεται η γλώσσα της εκπαίδευσης και έχει έρθει η ώρα να βρεθεί ο κατάλληλος τρόπος διδασκαλίας της.

8.4 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1981-1995

Το 1982 καθιερώνεται το μονοτονικό σύστημα. To 1984   έχουμε τη συγγραφή της Νεοελληνικής Γλώσσας για το Γυμνάσιο σε τρία τεύχη. Το 4o μέρος κάθε ενότητας στα εγχειρίδια έχει τον τίτλο έκφραση- έκθεση στο οποίο γίνεται μια προσπάθεια οι μαθητές να συμπληρώσουν τις γνώσεις τους και να καλύψουν τα κενά τους σε ότι αφορά το θεματικό κέντρο της ενότητας, να πλουτίσουν το λεξιλόγιο τους και να εφαρμόσουν τα όσα έμαθαν προηγουμένως εντάσσοντάς τα σε ευρύτερα πλαίσια λόγου, της παραγράφου και του κειμένου. Έτσι ο κλάδος της έκθεσης εντάσσεται μέσα στα πλαίσια του μαθήματος της γλωσσικής διδασκαλίας και αποτελεί εφαρμογή και προέκταση των γραμματικών γνώσεων.  Από το 1984 στο Λύκειο συνδέεται η διδασκαλία των δοκιμίων με το μάθημα της έκθεσης. Έτσι προβλέπεται άσκηση των μαθητών στο δοκιμιακό λόγο που θα εφοδιάσει το μαθητή με το αναγκαίο υλικό για την ανάπτυξη της έκθεσης. Το 1989 έχουμε τα εγχειρίδια της Έκφρασης-Έκθεσης και τη συνεξέταση των παραδοσιακών κλάδων της γλωσσικής διδασκαλίας (Γραμματικής, Συντακτικού, Λεξιλογικών ασκήσεων) με την Έκθεση.  Στο Π.Δ. 101, ΦΕΚ 44/ 8.2.89, αναγγέλλεται «τροποποίηση και συμπλήρωση των ωρολογίων προγραμμάτων των σχολείων Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης .

9.      ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΜΑΘΗΜΑ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

Η ευρύτητα του μαθήματος των Νέων Ελληνικών - μέσα στο ίδιο μάθημα συγχωνεύονται Γλώσσα, Λογοτεχνία, Έκθεση - δημιούργησε σύγχυση και αβεβαιότητα στο δάσκαλο και αδυναμία στο μαθητή να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μιας ευμέθοδης εργασίας. Κοντά σ’ αυτά και η δυσκολία του δασκάλου να επαρκέσει σε ένα έργο για το οποίο συνήθως ήταν απροετοίμαστος και χωρίς κατάλληλα μέσα και βοηθήματα(Σπανός, 1991). Οι οδηγίες που δίνονται για το μάθημα της Έκθεσης είναι απόλυτα προσκολλημένες στα αναλυτικά προγράμματα, χωρίς να τολμούν να προχωρήσουν ένα βήμα παραπέρα και να καινοτομήσουν με κάποιες διδακτικές οδηγίες, ούτε καν εφοδιάζουν το διδάσκοντα με ουσιαστικές κατευθύνσεις για το μάθημα.

9.1 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1981 – 1995

Η πιο ουσιαστική αναφορά στην έκθεση μέσα από οδηγίες, γίνεται αυτή την περίοδο και ιδιαίτερα μετά το 1984(Οδηγίες για τη διδακτέα ύλη και τη διδασκαλία των μαθημάτων στο Γυμνάσιο και το Λύκειο, 1984-1995 ). Για το  Γυμνάσιο με τη συγγραφή των βιβλίων Νεοελληνική Γλώσσα στο Α.Π καθορίζονται  μόνο οι ενότητες οι οποίες πρέπει να διδαχθούν. Στο Λύκειο   δίνονται οδηγίες για τη διατύπωση των θεμάτων των εκθέσεων που συνοδεύονται με ανάλογα παραδείγματα, έτσι ώστε να διευκολύνεται ο μαθητής στην οργάνωση και στην ανάπτυξη των σκέψεών του.

Με το Αναλυτικό Πρόγραμμα του 1989 αλλάζει η μορφή της γλωσσικής διδασκαλίας στο Λύκειο και εισάγεται η σειρά των βιβλίων με τίτλο «Έκφραση - Έκθεση». Οι διδακτικές οδηγίες που εμπεριέχονται στο τεύχος του 1990 - 1991 αφορούν γενικά τη διδασκαλία των βιβλίων «Έκφραση - Έκθεση» και ειδικά τις εκθέσεις. Επισημαίνεται ότι οι διδακτικές οδηγίες δεν έχουν χαρακτήρα δεσμευτικό, ο ρόλος του καθηγητή συνεχίζει να είναι καθοδηγητικός με ελευθερία επιλογών στη νέα μορφή της γλωσσικής διδασκαλίας. Για πρώτη φορά δίνονται αναλυτικές οδηγίες διδασκαλίας, αφού για πρώτη φορά υπάρχει εγχειρίδιο για την έκθεση. Ακολουθούν και άλλες οδηγίες το 1992. Στις οδηγίες διευκρινίζεται ότι ο μαθητής γράφει έκθεση αφού ασχοληθεί με ένα θέμα, διαβάσει σχετικά κείμενα, επεξεργαστεί κάποια γραμματικά ή και συντακτικά φαινόμενα και αφομοιώσει ένα ειδικό λεξιλόγιο. Επομένως, η διαδικασία που ακολουθούνταν ως σήμερα δεν ήταν φυσική, γιατί δεν υπάκουε στους κανόνες της ανθρώπινης επικοινωνίας: ένας άνθρωπος μιλά ή γράφει με κάποιο σκοπό και εφόσον έχει κάτι να ανακοινώσει. Με τη νέα μορφή της διδασκαλίας ο μαθητής έχει και θέλει να πει για το θέμα που του δίνεται. Είναι φανερό ότι με τις οδηγίες περνάνε τα βασικά θεωρητικά στοιχεία της επικοινωνιακής προσέγγισης της γλώσσας και έτσι τονίζεται παράλληλα η σημασία της επιλογής της ύλης, όχι μόνο για να επαρκέσει ο χρόνος και να «βγει» η ύλη, αλλά γιατί η επιλογή είναι μια καθαρά παιδαγωγική ενέργεια, εφόσον το υλικό του βιβλίου δεν είναι δεσμευτικό και ό,τι διδαχθεί θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένο στις ανάγκες της κάθε τάξης (επομένως κάθε καθηγητής θα κάνει τις δικές του διαφορετικές επιλογές). Η τάξη είναι πλέον ομάδα συνεργαζόμενων μελών που θεωρεί τον διδάσκοντα ισότιμο συνομιλητή, συνεργάτη, συνερευνητή και συντονιστή(Μήτσης,1999).

Οι  διδακτικές οδηγίες αφορούν τη διδασκαλία του γλωσσικού μαθήματος, με βάση την επικοινωνιακή μέθοδο, που απέχει από τον παραδοσιακό τρόπο διδασκαλίας και εξέτασης του μαθήματος της έκθεσης. Δεν είναι όμως βέβαιο ότι αυτές οι οδηγίες  ακολουθήθηκαν και ότι το μάθημα πήρε τη νέα μορφή που και οι ανάγκες των καιρών απαιτούσαν και οι συγγραφείς των βιβλίων και των οδηγιών ήθελαν να δώσουν.      

10.  ΔΙΟΡΘΩΣΗ – ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

10.1 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1964 - 1967

Στα Αναλυτικά Προγράμματα δεν προβλέπεται κάτι για την αξιολόγηση ή τη διόρθωση της έκθεσης.

10.2 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1967 - 1974

Αυτή την περίοδο στα Αναλυτικά Πρόγραμμα(Κούρνιας,1974) ορίζεται ότι οι εκθέσεις θα διορθώνονται προσεκτικά από το διδάσκοντα, επισημαίνοντας προφανώς κάποια στοιχεία ιδιαίτερα για κάθε γραπτό, στο σπίτι και θα σχολιάζονται κάποια στοιχεία που αφορούν  τον τρόπο ανάπτυξης του συγκεκριμένου θέματος . Στο Αναλυτικό Πρόγραμμα δεν καθορίζεται με σαφήνεια τι πρέπει να αποφεύγει ο μαθητής και  τι να επισημαίνει ο καθηγητής στην έκφραση, τη  μορφή και το περιεχόμενο της έκθεσης,

10.3 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1974 – 1981

Την περίοδο αυτή στο Αναλυτικό Πρόγραμμα, Π.Δ. 827, ΦΕΚ 240/23.10.1979, καθορίζεται ότι κατά τη διόρθωση θα διατυπώνονται παρατηρήσεις που αφορούν την επίδοση της τάξης ή του κάθε μαθητή. Επίσης επισημαίνεται και  ότι θα δίνονται οδηγίες για τη σύνθεση και έκθεση ιδεών χωρίς και πάλι να καθορίζεται κάτι συγκεκριμένο από το Αναλυτικό Πρόγραμμα οδηγίες.

10.4 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1981 - 1995

 Αυτή την περίοδο(Οδηγίες για τη διδακτέα ύλη και τη διδασκαλία των μαθημάτων στο Γενικό Λύκειο1984-1995) χαρακτηριστική είναι η εγγραφή ότι η διόρθωση των εκθέσεων στην τάξη πρέπει να γίνεται με διακριτικότητα και να επισημαίνονται τα κοινά σφάλματα και οι αδυναμίες και να υπογραμμίζονται τα θετικά στοιχεία και οι αρετές των γραπτών. Το «λάθος» εδώ αντιμετωπίζεται ως ένα φυσιολογικό και αναμενόμενο φαινόμενο που χαρακτηρίζει τη γλωσσική ανάπτυξη των νέων ατόμων και επομένως, αντιμετωπίζεται μέσα απ’ αυτήν την προοπτική. Ο διδάσκων ομαδοποιεί, ιεραρχεί, και παρουσιάζει στην τάξη «λάθη» που μπορούν να αντιληφθούν οι συγκεκριμένοι μαθητές και να βελτιώσουν μέσα απ’ αυτά τη γλωσσική τους συμπεριφορά(Μήτσης,1999).  

Με την εισαγωγή του μαθήματος «Έκφραση - Έκθεση», η έκθεση δεν είναι η μοναδική πηγή βαθμολογίας για το μαθητή στο μάθημα, οι βαθμοί που παίρνουν οι μαθητές στις προφορικές ή γραπτές ασκήσεις συνοψίζονται σε βαθμούς προόδου του μαθήματος. Εξετάζεται και αξιολογείται η όλη προσπάθεια και εμφάνιση του μαθητή στην καθημερινή σχολική δουλειά. Η αξιολόγηση γίνεται μια διαδικασία απαραίτητη για την ενίσχυση και βελτίωση τόσο της γλωσσικής όσο και της επικοινωνιακής ικανότητας των μαθητών. Στις εξετάσεις ισχύει: Για τις προαγωγικές εξετάσεις από την Α’ στη Β’ και από τη Β’ στη Γ’ τάξη το 50% του βαθμού υπολογίζεται με βάση την έκθεση και το 50%, με βάση τις ασκήσεις. Για τις απολυτήριες εξετάσεις η έκθεση αντιπροσωπεύει το 70% του βαθμού και οι ασκήσεις το 30%.

11.1 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1964 - 1967.

Τη χρονική περίοδο που εξετάζουμε, η μορφή θεμάτων που προτείνονται από τα Αναλυτικά Προγράμματα, Β.Δ. 1074/1966, ΦΕΚ 289/Α/21-12-1966 , είναι θέματα με τη μορφή ρητών, γνωμικών, αποφθεγμάτων, παροιμιών, παροιμιακών φράσεων, φράσεων με πνευματικό περιεχόμενο, αποσπασμάτων από έργα συγγραφέων που συνοψίζουν μια ιδέα, στίχων ή στροφών. Προτείνεται συνοπτική διατύπωση θεμάτων ή θέματα με τη μορφή τίτλων.

11.2 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1967 - 1974.

Τη χρονική περίοδο 1967 - 1974 (Κούρνιας,1974) η μορφή θεμάτων που προτείνεται από τα Αναλυτικά Προγράμματα δεν αλλάζει.

11.3 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1974 - 1981.

Το 1980, Π.Δ. 922, ΦΕΚ 230/6.10.1980, στο Αναλυτικό Πρόγραμμα της Β’ Λυκείου αναφέρονται συγκεκριμένοι τρόποι παρουσίασης ενός θέματος: εκτενής διατύπωση ώστε να αποφεύγεται η ασάφεια, ανάλυση σε επιμέρους ερωτήσεις, όπου δεν προσφέρεται η εκτενής διατύπωση. Βλέπουμε να αναγνωρίζεται ότι η συνοπτική διατύπωση των θεμάτων δημιουργεί ασάφεια και δυσκολεύει στην ανάπτυξη ενός θέματος.

11.4 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1981 - 1995.

Το 1984 (Οδηγίες για τη διδακτέα ύλη και τη διδασκαλία των μαθημάτων στο Γυμνάσιο και το Λύκειο, 1984-85) καθορίζεται ότι τα θέματα δεν πρέπει να είναι επιγραμματικά διατυπωμένα. Έτσι  με σαφήνεια προτείνονται είδη διατύπωσης:

• Η αναλυτική διατύπωση.

• Παράθεμα που χρησιμοποιείται ως αναλυτική διατύπωση θέματος.

• Παράθεμα που χρησιμοποιείται για κατανόηση και σχολιασμό - έκφραση της προσωπικής αντίδρασης,

•  αναλυτική διατύπωση θέματος από τη διδασκαλία των Κ.Ν.Λ, επίσης δίνονται παραδείγματα για κάθε τρόπο διατύπωσης.

12.  ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΩΝ ΘΕΜΑΤΩΝ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ.

12.1 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1964 - 1967

Το 1964(Κούρνιας,1974) τα θέματα των εκθέσεων που προβλέπονταν ήταν «παντοειδούς» περιεχομένου, προερχόμενα από την ελεύθερη επιλογή των μαθητών. Το περιεχόμενο των θεμάτων των εκθέσεων μπορούσαν να προέλθουν από την εθνική και θρησκευτική ζωή, να' ναι ιστορικά, λαογραφικά, εθνογραφικά. Προβλέπονταν θέματα θεωρητικού περιεχομένου, απλά και γενικά που θα οδηγούσαν σε «βαθμιαίο εθισμό» και της «έκθεσης διανοημάτων».

12.2 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1967 - 1974

Αυτή την περίοδο στα Α.Π δεν παρουσιάζονται διαφοροποιήσεις από την προηγούμενη περίοδο(Κούρνιας, 1974).

12.3 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1974 - 1981

Από το 1976 όπως προβλέπεται  από τα Α.Π  ο μαθητής  πρέπει να προβληματίζεται σε θέματα που αφορούν το σύγχρονο άνθρωπο και προβλήματα της ζωής και της κοινωνίας.

12.4 ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1981 - 1995

Στο Γυμνάσιο τα θέματα έκθεσης με την εισαγωγή των εγχειριδίων Νεοελληνική Γλώσσα αφορούν τις θεματικές ενότητες που υπάρχουν σ’ αυτά. Στα Α.Π δεν υπάρχουν περαιτέρω εγγραφές. Στο Λύκειο από την αρχή αυτής της περιόδου διαγράφεται έντονη η πρόθεση τα θέματα των εκθέσεων να αφορούν συγκεκριμένα περιστατικά και κοινωνικά φαινόμενα, χωρίς όμως να δίνονται συγκεκριμένες κατευθύνσεις (Οδηγίες για τη διδακτέα ύλη και τη διδασκαλία των μαθημάτων στο Γενικό Λύκειο,1989-1995). Από το 1984 και μετά η διδασκαλία της έκθεσης συνδέεται άμεσα με τα  λογοτεχνικά κείμενα και ιδιαίτερα με τα δοκίμια. Το περιεχόμενο των θεμάτων των εκθέσεων προκύπτει από τη διδασκαλία, κυρίως, των δοκιμίων που έχουν επιλεγεί με βάση το θέμα τους, αυτά θα εφοδιάσουν το μαθητή με το αναγκαίο υλικό για την ανάπτυξη της έκθεσης. Σύμφωνα και με τις οδηγίες διδασκαλίας του 1984 για την έκθεση, τα θέματα πρέπει να παρέχουν τη δυνατότητα στους μαθητές να εκφράζουν τις απόψεις τους για τα προβλήματα της ζωής και της κοινωνίας, πρέπει να ανταποκρίνονται στις εμπειρίες, τις γνώσεις και τα ενδιαφέροντα όλων των μαθητών του ελλαδικού χώρου και να αγγίζουν την ευαισθησία τους, χωρίς να είναι εξειδικευμένες οι «περιοχές» άντλησης θεμάτων. Αργότερα με τις οδηγίες διδασκαλίας του μαθήματος «Έκφραση- Έκθεση» προτείνονται συγκεκριμένα θέματα. Έτσι τόσο από τα σχολικά εγχειρίδια όσο και από τις οδηγίες διδασκαλίας των εγχειριδίων προκύπτουν συγκεκριμένες θεματικές περιοχές άντλησης θεμάτων που δίνονται και στις Γενικές Εξετάσεις (Κορρέ, 2000).

13.  ΠΕΡΙΟΔΟΣ 1995-2000

Το 1999, ΦΕΚ367/Β/13-4-1999,έχουμε νέα προγράμματα σπουδών για τη γλωσσική διδασκαλία στο Γυμνάσιο και το Λύκειο.

Οι επιμέρους στόχοι, περιεχόμενα και δραστηριότητες για τη διδασκαλία της Νεοελληνικής Γλώσσας στο Γυμνάσιο και Λύκειο ακολουθούν τη διάκριση του λόγου σε: Ακρόαση-Κατανόηση, Προφορική Έκφραση, Ανάγνωση και Κατανόηση γραπτού κειμένου, Παραγωγή γραπτού λόγου.

Το νέο πρόγραμμα καθορίζει τους γενικούς στόχους, τους επιμέρους, τα περιεχόμενα, τις διδακτικές ενέργειες- δραστηριότητες για τη γλωσσική διδασκαλία λαμβάνοντας υπόψη την ηλικιακή ανάπτυξη του μαθητή και τις ατομικές ιδιαιτερότητές του. Επίσης καθορίζονται οι βασικές αρχές για την αξιολόγηση του γλωσσικού μαθήματος και δίνονται σαφείς διδακτικές οδηγίες για τη διδασκαλία του μαθήματος .

Η γλωσσική διδασκαλία όπως και την προηγούμενη περίοδο έχει κατεύθυνση επικοινωνιακή. Τα εγχειρίδια γλωσσικής διδασκαλίας παραμένουν ίδια και μόλις το 2001έχουμε καινούριο βιβλίο Νεοελληνικής γλώσσας στην Α’ Γυμνασίου.  

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

 Αναγνωστόπουλος Δ. Θ.(1924) Ο σκοπός και διδασκαλία των Εκθέσεων, Δελτίο Εκπαιδευτικού Ομίλου , τ.11  Αθήνα .

 Βαλάκης Π.Α.(1928) Η διδασκαλία των Νέων Ελληνικών, ιδίως από του Αναγνωσματαρίου και των Νεοελληνικών Αναγνωσμάτων. Έκδοσις Β’ (όλως μεταβεβλημένη) της από του Αναγνωστικού βιβλίου διδασκαλίας της μητρικής γλώσσης, εν Αθήναις.

Γουδής Δ.(1915) Η έκθεσις των θερινών εξετάσεων των μαθητών της Β’ του προτύπου Γυμνασίου , εν Αθήναις.

Δελμούζος Α.,(1950) Το κρυφό Σκολειό 1908-1911, Γαλλικό Ινστιτούτο, Αθήνα.

Δελτίο ΟΛΜΕ (1933) Πρακτικά ΙΒ΄ Γενικής Συνελεύσεως Λειτουργών Μέσης Εκπαιδεύσεως, έτος Θ', αριθμός φύλλου 83-84.

 Δελτίον Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως,(1924), Παράρτημα 8^ον Αθήναι.

Δημαράς Α.(1973) (επιμέλεια), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε (Τεκμήρια Ιστορίας), τ. Α' (1821-1894), Ερμής, Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη, Αθήνα..

 Δημητριάδης Σ. Χ.( 1899) Συλλογή των περί Μέσης Εκπαιδεύσεως, ιδία ισχυόντων Νόμων, Β. Διαταγμάτων, Εγκυκλίων Διαταγών κτλ. από του 1833-1899, Εν Αθήναις.

Θέμελης Γ. (1949) Η διδασκαλία των Νέων Ελληνικών, Το πρόβλημα της ερμηνείας Αθήναι.

Καλογεράς Β.A.(1952) Πώς διδάσκονται οι εκθέσεις, Θεωρητική θεμελίωση και τεχνική, Υποδείγματα και Θέματα, Θεσσαλονίκη.

Κορρέ Ε.(2000) Η έκθεση στις Γενικές Εξετάσεις:Επιλογή θεμάτων, Διατύπωση, Αξιολόγηση (1964-1995), Αθήνα.

 Κλάδος Π .Ι.(1860) Εκκλησιαστικά και Εκπαιδευτικά, ήτοι Νόμοι, Διατάγματα, Εγκύκλιοι, Οδηγίαι, κτλ. αποβλέποντα εις την Εκκλησίαν και Δημοσίαν Εκπαίδευσιν εν Ελλάδι, Μέρος Α', Αθήναι.

 Κούρνιας Κ.(1974) Προγράμματα Μέσης Εκπαίδευσης, Νέα και Αρχαία Ελληνικά, , τ. Α', Αθήναι.

Οδηγίες για τη διδακτέα ύλη και τη διδασκαλία των μαθημάτων στο Γυμνάσιο και το Λύκειο των ετών 1984έως 1995, Φιλολογικά μαθήματα, Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Τμήμα Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, Ο.Ε.Δ.Β., Αθήνα.

Παρίσης Σ.Μ.(1884) Ανωτέρα και Μέση Εκπαίδευσις, ήτοι συλλογή των διεπόντων την Ανωτέραν και Μέσην Εκπαίδευσιν Νόμων, Βασιλικών Διαταγμάτων και εγκυκλίων του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου από του 1833-1884, Α' τόμος, εν Αθήναις.

Πρακτικά Παιδαγωγικού Συνεδρίου Ε' Εκπαιδευτικής Περιφέρειας, 13-16 Ιουνίου 1932,(1933), Λέσχη Εκπαιδευτικών Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη.

Πρακτικά Παιδαγωγικού Συνεδρίου ΙΑ' Εκπαιδευτικής Περιφερείας εν Πάτραις,,11-14 Ιουνίου 1936, (1937), Πάτραι.

 Σουμελίδης Γ. Δ.(1935) Η διδασκαλία των εκθέσεων εις τα σχολεία της Μέσης Εκπαιδεύσεως, Αθήνα.

Σπανός Γ. Ι.(1991) Παιδαγωγική, Διδακτική και Ψυχολογική Θεώρηση της Οργάνωσης  του μαθήματος των Νέων Ελληνικών στη Μέση Εκπαίδευση βάσει του Αναλυτικού Προγράμματος(1884-1984), Αθήνα.  

Τόγιας Β. Ι (1988,1990) Το μάθημα των Νέων Ελληνικών στη Μέση εκπαίδευση, Ιστορική θεώρηση (1833-1967), Α’ Τόμος, Β’ Τόμος Θεσσαλονίκη.

 Τριανταφυλλίδης Μ.( 1960-1965) Η γλώσσα μας στα χρόνια 1914-1916.(Η δημοτική στην Παιδεία) Άπαντα, Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών, τ. 4,Θεσσαλονίκη.

Φραγκουδάκη Α.(1977) Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και φιλελεύθεροι διανοούμενοι. Άγονοι αγώνες και ιδεολογικά αδιέξοδα στο μεσοπόλεμο, Κέδρος, Αθήνα.