Xρηστομάθειες: Τα διδακτικά βιβλία των Αρχαίων Ελληνικών κατά την οθωνική περίοδο

Ελένη ΓIOBANNH

Δρ. Ιστορίας της Εκπαίδευσης

 Καθηγήτρια Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Οι Χρηστομάθειες, ανθολόγια που περιλαμβάνουν κείμενα από την κλασική εποχή έως την ύστερη Αρχαιότητα, χρησιμοποιούνται κατεξοχήν ως διδακτικά βιβλία για τη διδασκαλία του μαθήματος των Αρχαίων Ελληνικών, κατά την οθωνική περίοδο, στο Ελληνικό Σχολείο και το Γυμνάσιο. Εκδίδονται από τη Βασιλική Τυπογραφία και από Τυπογραφεία που ιδρύονται και λειτουργούν στον ελλαδικό χώρο και το εξωτερικό. Συγγραφείς που προτιμώνται και τα έργα τους συστήνονται από το Υπουργείο Δημοσίας Εκπαιδεύσεως, ως διδακτικά βιβλία, είναι ο Θ. Φαρμακίδης και ο Α. Ρ. Ραγκαβής.

Η έρευνα αποσκοπεί στη διερεύνηση των ένδηλων και άδηλων στόχων, που καθόρισαν τη συγκεκριμένη επιλογή των κειμένων που εμπεριέχονται στις Χρηστομάθειες.

Όσον αφορά στη μεθοδολογία έγινε αρχειακή έρευνα σύμφωνα με τις απαιτήσεις της ιστορικής μεθόδου. Έγινε επιλογή επαρκούς δείγματος, του οποίου η επεξεργασία έγινε με την τεχνική της Ανάλυσης Περιεχομένου, προκειμένου να καταρτιστεί κώδικας αξιών και να σκιαγραφηθεί η φυσιογνωμία του νέου πολίτη, που η εκπαίδευση επιδιώκει να διαπλάσει.

 

ABSTRACT

The Christomathies, anthologies containing texts from the classic era to the later antiquity, are used mainly as didactic books for the teaching of Ancient Greek, durin the othonic era at the Hellenic School and the Gymnasium. They ’re published by the Royal Press, and Printing Offices that are being established and function in Greece and abr Th Farmakidis and A. R. Ragavis are the authors whose works are favored and recommended by the Ministry of Public Education as didactic books.

The research aims at the exploration of evident and ulterior targets, that determined the exact choice of the texts contained in the Christomathies.

Concerning the methodology, archival research was done according to the demands of historic method. Sufficient sample was collected, whose processing was made utilizing the technique of content analysis, in order to form a code of values and to outline the physiognomy of the new citizen, that education seeks to shape.

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Tα διδακτικά βιβλία, σύμβολο του σχολικού θεσμού, επικεντρώνουν ενδιαφέροντα παιδαγωγικά, πολιτικά, πνευματικά και οικονομικά. Συγκεκριμένα, υποβάλλουν την παιδαγωγική μέθοδο, υποδηλώνουν την πολιτική βούληση, απηχούν τα πνευματικά ενδιαφέροντα της εποχής, και απαιτούν  –η σύλληψή τους, η παραγωγή τους και η διανομή τους– οικονομικό κόστος. Η αγορά τους, που αυξάνεται συνεχώς, είναι υποχρεωτική και άλλοτε επιβαρύνει το κράτος, άλλοτε, όπως στην περίοδο που εξετάζουμε, τους γονείς (Choppin, 1989, σ. 3-4).

Η αποτελεσματικότητά τους εξαρτάται από τη σαφήνεια με την οποία είναι διατυπωμένα, ενώ η περιορισμένη έκτασή τους, σχηματική και οργανωμένη, επιβάλλει συγκεκριμένες επιλογές και ιεραρχία της γνώσης.

Τα διδακτικά βιβλία, που αναφέρονται στη γλωσσική διδασκαλία, την Ιστορία και τη Γεωγραφία, προκαλούν το ενδιαφέρον των περισσότερων ερευνητών, γιατί από τη μελέτη τους ανιχνεύονται η κυρίαρχη ιδεολογία και τα κοινωνικά αιτήματα της εποχής στην οποία αναφέρονται.

 

1. ΣΚΟΠΟΣ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Κατά την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα (1833-1862), το κύριο βάρος της διδασκαλίας, όπως προκύπτει από την εκπαιδευτική νομοθεσία της εποχής, πέφτει στο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών.

Η παρούσα έρευνα και η μελέτη των διδακτικών βιβλίων των Αρχαίων Ελληνικών της οθωνικής περιόδου αποσκοπούν στη διερεύνηση των ένδηλων και άδηλων στόχων, που καθόρισαν τη συγκεκριμένη επιλογή των κειμένων τα οποία εμπεριέχονται σ’ αυτά και την επίδραση που άσκησαν στη διάπλαση της εθνικής και ηθικής φυσιογνωμίας του πολίτη του νεοσύστατου κράτους.

Η Αρχαιότητα αποτελεί για την πολιτική εξουσία και το λαό πρότυπο, ελπίδα, στήριγμα και καταφύγιο στις κρίσιμες περιστάσεις του έθνους, γιατί όλοι πιστεύουν ότι με την επιστροφή σ’ αυτή θα λύσουν τα προβλήματά τους και η Ελλάδα θα αποκτήσει το χαμένο κύρος, την προβολή και το σεβασμό που είχε η κλασική Αθήνα (Συκουτρής, 1997, σ. 25-63). Σ’ αυτές τις προσδοκίες συνηγορούν ο ευρωπαϊκός ρομαντισμός και ο κλασικισμός, που ενσαρκώνονται στο πρόσωπο του βασιλιά και κολακεύουν τα ελληνικά αισθήματα.

Καταβάλλεται, λοιπόν, προσπάθεια να ανασυσταθεί ένας κόσμος του παρελθόντος με τις αξίες του και τους κώδικές του, ο οποίος θα βοηθήσει τη χώρα να βγει από το αδιέξοδο.

Η πολιτεία προσδοκά από τη διδασκαλία του μαθήματος τη διαμόρφωση ενός ενιαίου γλωσσικού ιδιώματος που θα στηρίζεται στην αρχαία ελληνική, όπως αυτό που χρησιμοποιούν οι λόγιοι της εποχής. Η γλώσσα αυτή θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση για την τόνωση του εθνικού αισθήματος και της εθνικής υπερηφάνειας.

Οι προσπάθειες που καταβάλλονται για την επιβολή του συγκεκριμένου γλωσσικού ιδιώματος στους μαθητές, αναδεικνύουν το μάθημα σε βασικό φορέα εθνικιστικών μηνυμάτων. Μέσα απ’ αυτό οι νέοι πρέπει να αποκτήσουν εθνική συνείδηση και εθνική ταυτότητα, για να συνδεθούν με τους αρχαίους προγόνους τους και να εξυπηρετήσουν πολιτικούς στόχους, που, στη δεύτερη φάση της οθωνικής περιόδου, συνοψίζονται στη Μεγάλη Ιδέα (Γιοβάννη-Σιαφαρή, 2000, σ. 85 κ. ε.). Στη συλλογική συνείδηση η αρχαία κληρονομιά είναι αυτή που θα βγάλει τη χώρα από ποικίλα αδιέξοδα (οικονομικό, εθνικό, κρατικής οργάνωσης και λειτουργίας) και θα της προσδώσει κύρος.

 

2. ΧΡΗΣΤΟΜΑΘΕΙΕΣ

Τα κατ’ εξοχήν διδακτικά βιβλία των Αρχαίων Ελληνικών και στις δύο βαθμίδες της Μέσης εκπαίδευσης είναι οι Χρηστομάθειες παρά το γεγονός ότι ο σχετικός νόμος απαγορεύει ρητά τη διδασκαλία τους στο Γυμνάσιο (ΕτΚ 90, 1836/1837 και Μαυροφρύδης 1862). Οι Χρηστομάθειες. είναι Ανθολόγια που περιλαμβάνουν κείμενα από την κλασική εποχή έως την ύστερη αρχαιότητα και αποσκοπούν στην ηθική μόρφωση των μαθητών, στην άσκησή τους στην αρχαία γλώσσα και στην ανάπτυξη του πατριωτικού αισθήματος, όπως προκύπτει από τα κείμενα που περιλαμβάνουν.

Πολλά από τα κείμενα αυτά αναφέρονται, κυρίως, στη διδακτέα ύλη του Γυμνασίου, και παρατίθενται ολόκληρα, ενώ οι εκδόσεις είναι για τα δεδομένα της εποχής πολλές, και διαρκώς πολλαπλασιάζονται, παρόλο που η τιμή του κάθε τόμου κυμαίνεται από 1.50 έως 2 δραχμές, ποσό που επιβαρύνει το γονέα του μαθητή, σε μια εποχή με μεγάλη οικονομική στενότητα και χρηματική ρευστότητα.

 

2.1. ΕΚΔΟΣΕΙΣ

Κατά την περίοδο που εξετάζουμε, μεγαλύτερη κυκλοφορία παρουσιάζουν οι Χρηστομάθειες του Θ. Φαρμακίδη και του Α. Ρ. Ραγκαβή. Και οι δύο –σε διαφορετικές χρονικές περιόδους– έχουν την έγκριση του Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίου Εκπαιδεύσεως. Η δομή των βιβλίων και η ύλη που περιέχουν δεν διαφοροποιείται αισθητά.

Εκδίδονται από τη Βασιλική Τυπογραφία και από Τυπογραφεία που ιδρύονται και λειτουργούν στον ελλαδικό χώρο και το εξωτερικό.

Το 1837, με δαπάνη του Βασιλικού Βιβλιοπωλείου, τυπώνεται στο Βασιλικό Τυπογραφείο η Χρηστομάθεια του Θ. Φαρμακίδη σε πέντε τόμους. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας στον Πρόλογό του (Γιοβάννη-Σιαφαρή, 2002, Παράρτημα 1, σ. 56-58), η Γραμματεία της Επικρατείας του ανέθεσε να συγγράψει τρίτομη Χρηστομάθεια, της οποίας ο δεύτερος και τρίτος τόμος έπρεπε να διαιρούνται σε δύο μέρη και να περιλαμβάνει μόνον κείμενα χωρίς υποσελίδιες σημειώσεις, όπως φαίνεται στην Εικόνα 1. Για τη συγγραφή της, που έπρεπε να συντελεστεί γρήγορα –του ανατέθηκε στις 19 Μαρτίου 1837 και τελείωσε στις 15 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους–, ο συγγραφέας στηρίχτηκε στα Στοιχεία Ελληνικής Γλώσσης του Jakobs. Σ΄ αυτή, όμως, την έκδοση επέφερε πολλές μεταβολές και προσθήκες κατά την κρίση του και αφού συμβουλεύτηκε τους λόγιους διδασκάλους του Βασιλικού Γυμνασίου Αθηνών και άλλους τους οποίους δεν κατονομάζει.

Όπως φαίνεται, η Χρηστομάθεια του Θ. Φαρμακίδη γνώρισε εκδοτική επιτυχία, εφόσον το 1841 επανεκδίδεται ο πρώτος τόμος από τον Α. Αγγελίδη στην Αθήνα και, ταυτόχρονα, από τον Α. Κολονέλο στην Κωνσταντινούπολη. Την επόμενη χρονιά, κυκλοφορεί σε δεύτερη έκδοση ο πρώτος τόμος και το δεύτερο μέρος του δεύτερου τόμου. Ο Ν. Αγγελίδης εκδίδει το πρώτο μέρος του δεύτερου τόμου το 1843 και τον πρώτο και τρίτο τόμο το 1844. Από τη χρονιά αυτή και μετά η Χρηστομάθεια του Φαρμακίδη, της οποίας κυκλοφόρησαν συνολικά δώδεκα τόμοι δεν εμφανίζεται στην αγορά (Γιοβάννη-Σιαφαρή, 2002).

 

Εικόνα 1: Δείγμα σελίδας από τη Χρηστομάθεια του Θ. Φαρμακίδη

Την ίδια χρονιά, το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίου Εκπαιδεύσεως, με εγκύκλιό του (Α. Ρ. Ραγκαβής, σ. 2), που απευθύνεται σε Γυμνασιάρχες, Σχολάρχες και διδασκάλους, εγκρίνει και συνιστά ως διδακτικό βιβλίο για τα Ελληνικά Σχολεία την τρίτομη Χρηστομάθεια του Α. Ρ. Ραγκαβή, που εξέδωσε ο Α. Κορομηλάς.

Ο εκδότης, στην Αγγελία (Γιοβάννη-Σιαφαρή, ό.π.) της πρώτης έκδοσης, υπόσχεται ότι το βιβλίο αυτό καλύπτει ένα κενό, που υπάρχει προ πολλού, μιας εγκυκλοπαιδείας μεθοδικής, πρακτικής, που υποδεικνύει τη διδακτική μέθοδο. Όταν αναφέρεται στο συγγραφέα, τονίζει τις πνευματικές αρετές του, τη σπάνια μόρφωσή του και τη συμβολή του στην πνευματική αναγέννηση του έθνους. Οι Χρηστομάθειες του Α. Ρ. Ραγκαβή διαφοροποιούνται από τις αντίστοιχες του Θ. Φαρμακίδη, κυρίως, στο θέμα των υποσελίδιων σημειώσεων, προσθήκη που δηλώνει αναθεώρηση της στάσης του αρμόδιου Υπουργείου.

Από το 1844 έως το 1847 η Χρηστομάθεια του Α. Ρ. Ραγκαβή εκδίδεται πανομοιότυπα. Όμως, από το 1848 και εξής για αδιευκρίνιστους λόγους, δεν περιλαμβάνει κανένα ποιητικό είδος.

Η μεγάλη εκδοτική επιτυχία της Χρηστομάθειας του Α. Ρ. Ραγκαβή, που κυκλοφόρησε σε είκοσι έναν τόμους, δεν άφησε περιθώρια για άλλες εκδόσεις.

Βέβαια, μεμονωμένες εκδοτικές προσπάθειες έγιναν το 1845 από τον Α. Γκαρπολά, το 1852 από τον Μ. Γκαρπολά, το γιατρό Αχελωίδη, που εξέδωσε Πλατωνική Χρηστομάθεια το 1846, τον Ν. Αγγελίδη το 1856 και τον Κ. Σ. Ξανθόπουλο το 1859. Όλες αυτές οι εκδόσεις περιλαμβάνουν έναν τόμο.

Οι σημαντικότεροι εκδότες της εποχής είναι στην Αθήνα ο Α. Κορομηλάς –διατηρεί εκδοτικό οίκο και στην Κωνσταντινούπολη–, ο Κ. Γκαρπολάς, ο Α. Αγγελίδης, και στην Κωνσταντινούπολη ο Ι. Λαζαρίδης. Στον ελληνικό χώρο, η μεγαλύτερη εκδοτική δραστηριότητα παρατηρείται στην Αθήνα, ακολουθεί η Ερμούπολις και τελευταία η Πάτρα.

 

3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΔΕΙΓΜΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Η έρευνα στηρίχτηκε σε αρχειακές πηγές, που αφορούν στα διδακτικά βιβλία της οθωνικής περιόδου. Παράλληλα, μελετήθηκαν η σχετική εκπαιδευτική νομοθεσία, οι αυτοτελείς εκδόσεις των Αρχαίων Ελληνικών κειμένων που κυκλοφορούσαν στην αγορά, καθώς και τα βιβλία αναφοράς τους, οι Συνεδριάσεις της Βουλής και τα περιοδικά της εποχής.

Από το υλικό έγινε επιλογή επαρκούς δείγματος, του οποίου η επεξεργασία έγινε με την Τεχνική της Ανάλυσης Περιεχομένου. Συγκεκριμένα, επελέγη η Τρίτομη έκδοση της Χρηστομάθειας των Σ. Δ. Βυζαντίου-Α. Ρ. Ραγκαβή, της έκδοσης του 1851-1852.

Πρόκειται για ένα διδακτικό βιβλίο πολυσέλιδο –περιλαμβάνει 787 σελίδες– σε 8ο σχήμα, χωρίς εικονογράφηση, με μικρά τυπογραφικά στοιχεία (τα τυπογραφικά στοιχεία του κειμένου είναι 8¨ και των υποσελίδιων σημειώσεων 4¨) και πολλές υποσελίδιες σημειώσεις (βλ. Εικόνα 2).

Οι υποσελίδιες σημειώσεις περιλαμβάνουν τις σημασίες όλων σχεδόν των λέξεων –κυρίως στα πρώτα κείμενα–, πραγματολογικά στοιχεία –κατακλύζουν τα ιστορικά κείμενα–, συντακτικές ασκήσεις, συμπλήρωση συντακτικών όρων, όπου θεωρείται απαραίτητο ή και σύνταξη ολόκληρης πρότασης, όταν ο λόγος γίνεται δυσνόητος ή είναι ελλειπτικός, εσωτερικές αναφορές σε άλλα έργα, παραπομπές στη Γραμματική.

Τέλος, σε κάθε έργο προτάσσεται σύντομο εισαγωγικό-ενημερωτικό σημείωμα, που αναφέρεται στο συγγραφέα και το έργο.

Η επεξεργασία του δείγματος έγινε με την τεχνική της Ανάλυσης Περιεχομένου, προκειμένου να καταρτιστεί κώδικας αξιών και να σκιαγραφηθεί η φυσιογνωμία του νέου πολίτη, που η εκπαίδευση επιδιώκει να διαπλάσει.

Η αναζήτηση των δεδομένων έγινε μέσα από τα παραπάνω κείμενα με στόχο να μετατραπεί το υλικό ποιοτικής φύσης, αρχικά σε μορφή ποσοτικών δεδομένων. Ως μονάδες μέτρησης καταγράφονται το θέμα ή πρόταση και η λέξη ή έννοια (Ν. Κυριαζή, 1998, σ. 289) προκειμένου να ανιχνευθούν οι αξίες που αναφέρονται σ’ αυτά και συγκεκριμένα αυτές που δίνουν το στίγμα της εθνικής ιδεολογίας, του γενικού σκοπού της εκπαίδευσης και της ηθικής διαπαιδαγώγηση των νέων.

 

Εικόνα 2: Δείγμα σελίδων από Χρηστομάθεια του Α. Ρ. Ραγκαβή

 Από τη μελέτη του υλικού συγκεντρώθηκε αρχικά ένας μεγάλος αριθμός αξιών, που στη συνέχεια περιορίστηκε σε όσες ήταν κοινές σε όλο το corpus. Οι αξίες ομαδοποιήθηκαν με κριτήρια ιδεολογικά και όχι λεξικογραφικά στις εξής επτά κατηγορίες (Thomson, 1977, σ. 53-60): 1. Ηθικές 2. Γνωστικές-παιδαγωγικές 3. Εθνικιστικές 4. Νομικές  5. Οικονομικές 6. Πολιτειακές και 7. Αυταξίες. Οι συχνότητες που προέκυψαν έχουν αναχθεί σε εκατοστιαία ποσοστά, ώστε να συγκεντρωθούν τα κοινά στοιχεία, κατά κατηγορία, για να μελετηθούν και να ερμηνευτούν (R. Mucchielli, Paris 19793, σ.  21-28).

Ως εξαρτημένες μεταβλητές θεωρήθηκαν οι αξίες και ως ανεξάρτητες μεταβλητές τα κείμενα. Ο συσχετισμός των μεταβλητών επιτρέπει την άντληση πληροφοριών σχετικά με το θέμα που διερευνάται.

 

 4. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ

Προκειμένου να διερευνηθεί ο κώδικας αξιών, ποιοτικά με ποσοτική καταμέτρηση, θεωρήθηκε απαραίτητη η κατηγοριοποίηση των έργων ανάλογα με το περιεχόμενό τους –παρ’ όλες τις δυσκολίες που παρουσιάζει η απόλυτη κατάταξη– για λόγους καθαρά μεθοδολογικούς στις εξής κατηγορίες: Α΄. Ηθικά: Σ’ αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται κείμενα ή αποσπάσματα που περιέχουν στοιχεία ηθικής τάξης, από συγγραφείς της κλασικής αρχαιότητας, της ελληνιστικής εποχής και των πατέρων της εκκλησίας. Β΄. Ιστορικά: Σ’ αυτή την κατηγορία περιλαμβάνονται κείμενα που εξιστορούν γεγονότα του παρελθόντος και με τον ηρωικό τους χαρακτήρα είναι ευχάριστα στους νέους, οι οποίοι πολύ συχνά ταυτίζονται με πρωταγωνιστές μαχών και αναβιώνουν με τη φαντασία τους ηρωικά κατορθώματα. Εξάλλου, οι μνήμες του πολέμου είναι πρόσφατες, πολλοί από τους πρωταγωνιστές του ζουν ακόμη και η λαϊκή φαντασία διαπλέκει συχνά το παρελθόν με το παρόν και το ταυτίζει.  Γ΄. Φιλοσοφικά: Η θεματική αυτών των κειμένων αναφέρεται σε πρακτικά θέματα, στην εφαρμογή των νόμων και στο σεβασμό του Θεού. Δ΄. Ρητορικά: Αυτά αναφέρονται, κυρίως, στο μεγαλείο της Αρχαίας Ελλάδας με κοινή συνισταμένη τη μνήμη του ένδοξου παρελθόντος. Ε΄ Βιογραφικά: Σ’ αυτά προβάλλεται το πρότυπο του ανθρώπου που τοποθετεί πάνω από το ατομικό συμφέρον το κοινωνικό και ς΄ Διάφορα: Στην τελευταία κατηγορία ανήκουν όσα κείμενα δεν είχαν ευκρινή χαρακτηριστικά για να ενταχθούν σε μια από τις παραπάνω κατηγορίες. Σε σύνολο πενήντα ενός κειμένων, είκοσι είναι ηθικά (ποσοστό 41,2%), πέντε ιστορικά (ποσοστό 9,8%), πέντε φιλοσοφικά (ποσοστό 9,8%), δεκαπέντε ρητορικά, (ποσοστό 29,4%), τρία βιογραφικά (ποσοστό 5,9%) και δύο διάφορα (ποσοστό 3,9%), όπως φαίνεται στα παρακάτω σχήματα 1 και 2.

Σχήμα 1: Κατηγορίες κειμένων (αριθμητικά)

 

Σχήμα 2: Κατηγορίες κειμένων σε ποσοστά

Οι συγγραφείς των κειμένων καλύπτουν τη χρονική περίοδο από την αρχαιότητα μέχρι και τη μεσαιωνική εποχή. Τη μεγαλύτερη έκταση καταλαμβάνουν οι αρχαίοι συγγραφείς, που είναι δεκατρείς (ποσοστό 52%), ακολουθούν οι συγγραφείς της Ελληνιστικής εποχής, που είναι επτά (ποσοστό 28%) και τελευταίοι έρχονται οι εκκλησιαστικοί και μεσαιωνικοί συγγραφείς, τρεις και δύο αντίστοιχα (ποσοστό 12% και 8%).

 

4. ΚΩΔΙΚΑΣ ΑΞΙΩΝ

Οι κώδικες είναι ρυθμιστικές αρχές, που προσλαμβάνονται από το υποκείμενο σιωπηρά και ρυθμίζουν τη συμπεριφορά και τη συνείδησή του (Bernstein, Αθήνα 19912, σ. 22).

Στην παρούσα μελέτη ερευνάται αν οι αξίες που καταμετρήθηκαν, καταγράφτηκαν και συγκροτήθηκαν σε κώδικα, ως συστατικά στοιχεία διαμόρφωσης συνείδησης και ρύθμισης συμπεριφοράς, ανταποκρίνονται στην εκπαιδευτική φιλοσοφία της πολιτείας για τη γενική πνευματική συγκρότηση του ατόμου-πολίτη.

Στον κώδικα αξιών, που σχηματίστηκε από την Ανάλυση των κειμένων της Τρίτομης Χρηστομάθειας του Α. Ρ. Ραγκαβή, συγκεντρώθηκαν όχι μόνον οι αξίες αλλά και οι απαξίες, όπως φαίνεται στον παρακάτω πίνακα:

 

Πίνακας 1

1. Ηθικές αξίες	Αξίες: (αγαθόν-αγαθός-καλόν-καλός, αγάπη-στοργή, αγών, αιδώς-αισχύνη, αλήθεια, αρετή, αυτάρκεια, βραβείο-έπαινος-αμοιβή, βούληση, δόξα, εγκράτεια, ευγνωμοσύνη, ευεργεσία-φιλανθρωπία, ευσέβεια, ήθος-κοσμιότης-χρηστότης, καλοκαγαθία, μεταμέλεια, μετριοφροςύνη, ολιγάρκεια, πρόνοια, πρόοδος, σεβασμός, σεμνότης, σιωπή, σωφροσύνη, ταπεινότης, τιμή-τίμιος-τιμιότης, υπομονή, υψηλοφροσύνη, φίλος-φιλία, φιλοτιμία) Απαξίες: (κακόν-κακός-κακία, μίσος-φθόνος, αναιςχυντία, ψεύδος, τιμωρία, ακρασία-ασωτία, αχαριστία, ασέβεια, αμαρτία, αλαζονεία, πλεονεξία, πονηρία-προδοςία, φλυαρία, μωρία-αφροσύνη, αλαζονεία, οργή, λοιδωρία-ψόγος-μομφή-κολακεία, διαβολή-συκοφαντία)
2. Γνωστικές-παιδαγωγικές αξίες	Αξίες: (Παιδεία, γνώσις-μάθησις-επιστήμη, αγωγή, επιμέλεια, διάνοια-νους, διδασκαλία, σκέψις, τάξις, σοφία-φιλοσοφία, υπακοή-πειθαρχία, λόγος, πειθώ) Απαξίες: (απαιδευσία-αμάθεια, άγνοια, αμέλεια, απείθεια-ανυπακοή)
3. Εθνικιστικές αξίες	Αξίες: (αγώνας, ανδρεία-θάρρος-ηρωισμός-ήρως. Έλλην-Ελλάς-ελληνικός, σύμμαχος-συμμαχία, ομόνοια, ελευθερία, έθνος-πατρίς-πόλις-πολίτης, πόλεμος, όρκος, θυσία, ισχύς-ρώμη, αρχαία-γλώσσα, κράτος) Απαξίες: (δειλία-φόβος, βάρβαρος, εχθρός-εχθρότης, διχόνοια-έρις, δουλεία, ειρήνη)
4. Νομικές αξίες	Αξίες: (δίκαιον, νόμος-νομιμότης) Απαξίες: (αδικία)
5. Οικονομικές αξίες	Αξίες: (πλούτος-χρήμα-οικονομία, εργασία-φιλοπονία-έργον) Απαξίες: (πενία-οκνηρία)
6. Πολιτειακές αξίες	Αξίες: (δημοκρατία) Απαξίες: (ολιγαρχία-τυραννία)
7. Αυταξίες	Αξίες: (βίος-ζωή, υγεία) Απαξίες: (θάνατος, νόσος)

 

Οι απαξίες συνυπολογίστηκαν στην καταμέτρηση, γιατί παρατίθενται αντιθετικά προς τις αξίες και με το μειωτικό χαρακτήρα που τους προσδίδουν οι διάφοροι συγγραφείς, ενισχύουν, με την τεχνική της φωτοσκίασης, τη σημασία των αξιών.

Από την καταμέτρηση διαπιστώθηκε ότι οι ηθικές αξίες κατέχουν την πρώτη θέση στα ηθικά και φιλοσοφικά κείμενα και οι εθνικιστικές τη δεύτερη, ενώ στα  ιστορικά, τα ρητορικά και τα βιογραφικά κείμενα τα ποσοστά αντιστρέφονται.

 

4.1. ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ

Σχήμα 3. Συγκεντρωτικός πίνακας αξιών

Ν = 19612 (αξίες)

 Στο σημείο αυτό κρίθηκε σκόπιμο να ενοποιηθούν όλες οι κατηγορίες των διδασκομένων κειμένων, εφόσον αποτελούν τη διδακτέα ύλη, για να διαφανούν καθαρότερα οι τάσεις (βλ. Σχήμα 3).

Με βάση τα στοιχεία που προέκυψαν, οι ηθικές αξίες που διαμορφώνουν ήθος και ρυθμίζουν τη συμπεριφορά εμφανίζουν το μεγαλύτερο ποσοστό 30,8%. Στο ίδιο περίπου επίπεδο κινούνται οι εθνικιστικές (ποσοστό 29,8%), οι οποίες διαμορφώνουν την εθνική συνείδηση και εντυπώνουν την εθνική ταυτότητα.

Ακολουθούν οι γνωστικές-παιδαγωγικές αξίες, που συμπληρώνουν τη μόρφωση του ατόμου.

Οι νομικές αξίες σε ποσοστό 8,2% που ρυθμίζουν τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα του πολίτη απέναντι στο κράτος και το συμπολίτη του, βρίσκονται στην τέταρτη θέση.

Ακολουθούν οι αυταξίες (ποσοστό 7,7%), που εμβαθύνουν το στοχασμό του ατόμου και το βοηθούν να παίρνει τη σωστή θέση απέναντι στη φύση και την κοινωνία.

Τέλος, ακολουθούν οι οικονομικές αξίες (ποσοστό 7,5%), που ρυθμίζουν πρακτικά θέματα ζωής και ανθρωπίνων σχέσεων, και κανονίζουν την οικονομική συμπεριφορά του πολίτη.

Άξιο παρατήρησης είναι ότι οι πολιτειακές αξίες εμφανίζουν πολύ μικρή συχνότητα (ποσοστό 1,9%) και αυτό γιατί φαίνεται ότι το πολιτειακό θέμα  θεωρείται λυμένο.

 

ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ

Οι Χρηστομάθειες των δύο συγγραφέων που διδάσκονται επισήμως, κατά την οθωνική Περίοδο, με την επανάληψη των ιδεών και των γνώσεων που εμπεριέχουν, επιτρέπουν να καταφανεί εναργέστερα η σταθερότητα και η συνέχεια, οι οποίες διέπουν την εκπαιδευτική διαδικασία. Συγχρόνως υποδηλώνουν μια κοινωνία που είναι προσκολλημένη στην παράδοσή της.

 Όπως προκύπτει από την Ανάλυση Περιεχομένου που έγινε στο κατ’ εξοχήν διδακτικό βιβλίο των Αρχαίων Ελληνικών, το κράτος επιδιώκει να δημιουργήσει έναν πολίτη με γλωσσική και γνωστική επάρκεια, με συνείδηση της εθνικής του καταγωγής και αποστολής, με αίσθημα εθνικής συνείδησης και υπερηφάνειας, με πίστη στα ιδεώδη της φυλής, κατεξοχήν ενάρετο, πειθαρχημένο, με μέτρο στις απαιτήσεις του και τις εκδηλώσεις του.