Προγράμματα σπουδών και περιεχόμενα διδασκαλίας
στην τριτοβάθμια εκπαίδευση:

Η περίπτωση των Αρχαίων Ελληνικών

 Δρ. Άλκηστις ΒΕΡΕΒΗ

Ερευνήτρια

Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας

verevi@kee.gr

 ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Η έρευνα αποτελεί μια απόπειρα να προσεγγίσουμε το θέμα της διδασκαλίας της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο μέσα από το περιεχόμενο διδασκαλίας τους. Διερευνούμε τις διδακτικές επιλογές των διδασκόντων στη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας (με έμφαση στην περίοδο 1950 - 1982) και τις συγκρίνουμε με τις αντίστοιχες διδακτικές επιλογές στην περίοδο από την ίδρυση της Φιλοσοφικής μέχρι το 1950, με τα αναλυτικά προγράμματα της Μέσης Εκπαίδευσης και με ό,τι διδάσκεται στη Σχολή σε πιο πρόσφατες περιόδους. Για τη συλλογή των δεδομένων καταγράψαμε μέσα από τα προγράμματα σπουδών συγγραφείς, έργα και θέματα που διδάχθηκαν συχνότερα (συνολικά και ανά χρονική υπο-περίοδο) από το 1950 μέχρι σήμερα.

Η έρευνα επιχειρεί να απαντήσει στα εξής ερωτήματα:

1.  Υπάρχει σταθερότητα στις διδακτικές επιλογές στη Φιλοσοφική της Αθήνας;

2.  Με ποιο τρόπο αποτυπώνεται η ιστορία της Σχολής στις διδακτικές επιλογές των διδασκόντων;

3.  Σε ποιες περιπτώσεις ή ιστορικές συγκυρίες παρατηρούνται μεταβολές στο περιεχόμενο διδασκαλίας του μαθήματος;

4.  Η σχέση της Φιλοσοφικής με τη Μέση Εκπαίδευση επιδρά στις διδακτικές επιλογές της ;

Οι απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα αναμένεται να συμβάλουν στη μελέτη πτυχών της ιστορίας της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και να εμπλουτίσουν τον προβληματισμό σχετικά με παράγοντες που ενδεχομένως επηρεάζουν τη διαμόρφωση των προγραμμάτων σπουδών.

 ABSTRACT

This paper discusses the teaching of (Ancient) Greek in the School of Philosophy in Athens. We investigate the influence exerted on the choices of the subject matter by the history of the University and the School of Philosophy and its relation to Secondary Education. We have compared the selection of classical writers, works and topics that have been taught in (Ancient) Greek courses from 1950 to 1982 to what was being taught since the foundation of the University and to the content of the subject matter in Secondary Education.

Our study attempts to answer the following research questions:

1.  Is there some sort of stability in the selection of the content in the discipline of (Ancient) Greek in the School of Philosophy,

2.  How is the history of the School depicted through the selection of topics taught by Professors,

3.  In which cases or historical periods are there changes in the content of the subject?

Examining Higher Education from the perspective of the content of each discipline could be an additional perspective for the study of the history of Higher Education in Greece and enrich the discussion on the factors that might still affect the development of the university curriculum.

 Αντικείμενο της παρούσας μελέτης αποτελούν τα προγράμματα σπουδών στη Φιλοσοφική Σχολή της Αθήνας ως προς τον κλάδο της Αρχαίας Ελληνικής Φιλολογίας. Σκοπός μας είναι να διερευνήσουμε τις διδακτικές επιλογές των διδασκόντων στα μη ξενόγλωσσα τμήματα της Φιλοσοφικής της Αθήνας (με έμφαση στην περίοδο 1950- 1982) και να τις συγκρίνουμε με τις αντίστοιχες διδακτικές επιλογές στο χρονικό διάστημα από την ίδρυση της Φιλοσοφικής Σχολής μέχρι το 1950 και με τα αναλυτικά προγράμματα της Μέσης Εκπαίδευσης (ΜΕ) της ίδιας χρονικής περιόδου. Το χρονικό διάστημα που κυρίως μας απασχόλησε προσδιορίστηκε με ιστορικά κριτήρια. Το 1950 σηματοδοτεί το τέλος του εμφυλίου πολέμου και το 1982 την αλλαγή του νομοθετικού καθεστώτος που καθόριζε για πολλά χρόνια τη λειτουργία των Πανεπιστημίων. Για την προσέγγιση του θέματος επιλέχθηκε η θεσμολογική μακρο-προσέγγιση (Carr & Kemmis, 1997, Κονιαβίτης, 1993) και τα στοιχεία αντλήθηκαν από ιστορικές πηγές, τη νομοθεσία και τα προγράμματα σπουδών.

Θα προχωρήσουμε στην παρουσίαση των δεδομένων της περιόδου που κυρίως εξετάζουμε (1950-1982) κάνοντας εισαγωγικά μια υπενθύμιση. Σε όλο αυτό το διάστημα το Πανεπιστήμιο λειτουργεί με βάση τον οργανισμό του 1932. Από τη μελέτη των διοικητικών επετηρίδων του Πανεπιστημίου προκύπτει ότι η αρχαία ελληνική φιλολογία για τα 25 από τα 32 χρόνια που μελετήθηκαν διδάσκονταν από περιορισμένο αριθμό καθηγητών και υφηγητών. (Αύξηση στο διδακτικό προσωπικό σημειώνεται στη δεκαετία του ’70 και κυρίως μετά το 1975). Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με τη διαμόρφωση του προγράμματος σπουδών αποκλειστικά από τους καθηγητές εκτιμάται ότι θα ενισχύει τη σταθερότητα και ως προς τις διδακτικές επιλογές. Ας δούμε όμως τα ίδια τα στοιχεία.

Για την περίοδο 1950-1982 μελετήσαμε 28 από τις 32 επετηρίδες και εντοπίσαμε τους συγγραφείς, τα έργα και τα θέματα που διδάσκονταν. Στα έργα εντάσσονται, πέρα από τα έργα των αρχαίων συγγραφέων, και ευρύτερες διδακτικές ενότητες (όπως Λυρική Ποίηση, Μυκηναϊκά, κλπ.), ενώ με τον όρο θέματα αναφερόμαστε σε ό,τι δεν αποτελεί έργο, αλλά συνιστά ευρύτερο κλάδο της φιλολογικής επιστήμης, πχ. συντακτικό, παπυρολογία, κοκ.

1. ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

 Ο συγγραφέας που διδάχθηκε συχνότερα στην περίοδο 1950-1982 ήταν ο Ευριπίδης. Ακολουθούν ο Θουκυδίδης και ο Πλάτων, ενώ στην τέταρτη θέση συναντούμε τον Όμηρο και στην πέμπτη το Δημοσθένη (ποσοστό 8,87%). Με το ίδιο περίπου ποσοστό εμφανίζονται οι λυρικοί ποιητές, ενώ λιγότερο διδάχθηκαν ο Σοφοκλής και ο Πίνδαρος. Ο τρίτος τραγικός, ο Αισχύλος, βρίσκεται στην ένατη θέση και έπεται ο Αριστοφάνης. Παρατηρούμε ότι στις έξι πρώτες θέσεις εκπροσωπούνται βασικά είδη της αρχαίας γραμματείας: δράμα, ιστοριογραφία, φιλοσοφία, έπος, ρητορική και λυρική ποίηση. Ιδιαίτερα διδάσκεται το δράμα, εφόσον στις δέκα πρώτες θέσεις απαντούν οι τρεις τραγικοί και ο Αριστοφάνης.

Η πρώτη θέση που καταλαμβάνει ο Ευριπίδης θα πρέπει ενδεχομένως να σχετισθεί με τη συχνότητα διδασκαλίας του από την ίδρυση της Φιλοσοφικής μέχρι το 1950 και με το πλήθος των διδασκόμενων έργων του. Έτσι είναι δυνατόν ο Ευριπίδης να διδάσκεται με δύο ή περισσότερα έργα σε ένα ακαδημαϊκό έτος. Ωστόσο το ποσοστό διδασκαλίας του Ευριπίδη εξακολουθεί να θεωρείται εξαιρετικά υψηλό.

Από τους ρήτορες την πρώτη θέση κατέχει ο Δημοσθένης. Το ποσοστό 8,87% είναι ασφαλώς μικρότερο του πραγματικού ποσοστού διδασκαλίας του, εφόσον συχνά στις επετηρίδες αναφέρεται χωρίς ειδικότερο προσδιορισμό η διδασκαλία αττικών ρητόρων, στους οποίους εντάσσεται ο Δημοσθένης ως βασικός εκπρόσωπος. Εντύπωση προκαλεί ότι ο Αριστοτέλης απαντάται στην 21η θέση.

Οι 31 συγγραφείς που μελετήθηκαν στην περίοδο αυτή εκπροσωπούν με σχετική επάρκεια τα λογοτεχνικά είδη και τις περιόδους της κλασικής γραμματείας, ενώ η κατανομή των συγγραφέων ως προς τη συχνότητα διδασκαλίας τους -με εξαίρεση τις περιπτώσεις του Ευριπίδη και του Αριστοτέλη- είναι  μάλλον αναμενόμενη, αν λάβουμε υπόψη την απήχηση που είχαν στους μεταγενέστερους οι συγγραφείς που βρίσκονται στις πρώτες θέσεις.

 Πίνακας 1

Κατανομή των αρχαίων συγγραφέων ως προς τη συχνότητα διδασκαλίας τους
στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών (1950-1982)

2. ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΘΕΜΑΤΑ

 Ως προς την κατανομή των θεμάτων-έργων που διδάσκονταν συχνότερα στο διάστημα 1950-1982 διαπιστώνουμε τα εξής:

Το θέμα που διδάχθηκε περισσότερες φορές ήταν οι ασκήσεις εις το ελληνιστί γράφειν με σημαντική διαφορά από τα επόμενα θέματα. Στη δεύτερη θέση ακολουθεί το Συντακτικό και στην τρίτη η Εισαγωγή εις την αρχαιογνωσίαν και την κλασσική φιλολογία με σημαντικά χαμηλότερο ποσοστό σε σχέση με τα δύο προηγούμενα θέματα. Παρατηρούμε ότι τα δύο πρώτα θέματα καλύπτουν το 20,4% του συνόλου των θεμάτων και εντάσσονται στα φορμαλιστικά στοιχεία της κλασικής φιλολογίας.

Στην τέταρτη και πέμπτη θέση συναντούμε αντίστοιχα τη Λυρική Ποίηση και την Ιλιάδα. Η θεματογραφία, η γραμματολογία και η μετρική καταλαμβάνουν τις επόμενες θέσεις. Επομένως έξι από τα οκτώ συχνότερα διδασκόμενα θέματα δεν αναφέρονται σε ερμηνευτική προσέγγιση κειμένων.

Πίνακας 2

Κατανομή των θεμάτων-έργων που διδάχτηκαν στη Φιλοσοφική Σχολή

του Πανεπιστημίου Αθηνών (1950-1982)

* Εισαγωγή εις την Αρχαιογν. και την κλασ.φιλ/γία = 1. Εισαγωγή εις την Αρχαιογνωσία, 2. Εισαγωγή εις την Κλασσικήν Αρχαιογνωσίαν, 3. Εισαγωγή εις την κλασσικήν φιλολογίαν, 4. Εισαγωγή εις την Κλασσικήν Αρχαιογνωσίαν και την κλασσικήν φιλολογίαν, 5. Η κλασσική φιλολογία ως πνευματική επιστήμη, 6. Θεωρία φιλολογικής ερμηνείας, 7. Ιστορία Φιλολογικής επιστήμης, 8. Ιστορία της Φιλολογίας, 9. Ιστορία της κλασσικής φιλολογίας, 10. Ιστορία Κλασσικής Φιλολογίας, 11. Λόγος,πάθος, ήθος της κλασσικής φιλολογίας

** Μεταγενέστερα λαϊκότροπα κείμενα = 1. Μεταγενέστερα λαϊκότροπα κείμενα, 2. Ιστορία  του Μ. Αλεξάνδρου, 3.  Μυθιστορία  του Αισώπου

 Από την κατανομή των 20 πρώτων θεμάτων που μελετήθηκαν συχνότερα διαπιστώνεται μικρή υπεροχή της διδασκαλίας μη ερμηνευτικών στοιχείων. Από τα θέματα ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στις ασκήσεις και τη θεματογραφία, που ουσιαστικά συνίστανται στην εφαρμογή της Γραμματικής και του Συντακτικού. Ενδιαφέρον πάντως παρουσιάζει ότι η μεθοδολογία της κλασικής φιλολογίας αποτελεί το δέκατο έβδομο κατά σειρά θέμα και έπεται του συντακτικού, της μετρικής και της γραμματικής. Ως προς τα έργα, διαπιστώνουμε την υπεροχή στη διδασκαλία της Ιλιάδας και των Σικελικών. Τέλος, από τα έργα του Σοφοκλή και του Ευριπίδη προκρίνεται η διδασκαλία του Φιλοκτήτη και της Μήδειας αντίστοιχα, ενώ σημαντική θέση κατέχουν και οι Ωδές του Πινδάρου.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι θέματα που δεν ενέχουν ερμηνευτικό χαρακτήρα καταλαμβάνουν τις πρώτες θέσεις ως προς τη συχνότητα διδασκαλίας τους. Μπορούμε, επομένως να υποθέσουμε ότι τα θέματα αυτά αποτελούν τη βάση για την ερμηνεία των έργων που κατέχουν τις άλλες θέσεις.

3. ΟΙ ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΥΠΟ-ΠΕΡΙΟΔΟΥΣ

Στη συνέχεια θα εξετάσουμε τη συχνότητα με την οποία διδάχθηκαν οι συγγραφείς σε τρεις υπο-περιόδους, που προσδιορίστηκαν με κριτήριο τις μεταβολές του πολιτεύματος: 1950-1967, 1967-1975 και 1975-1982.

Παρατηρούμε ότι και στις τρεις περιόδους ερμηνεύθηκαν έργα του Θουκυδίδη, του Ευριπίδη, του Δημοσθένη, του Πλάτωνα, του Όμηρου, των λυρικών ποιητών, του Πίνδαρου, του Αισχύλου, του Πλούταρχου και του Ισοκράτη. Πρόκειται για συγγραφείς που, όπως θα δούμε στη συνέχεια, διδάσκονταν συχνά σε όλο το διάστημα λειτουργίας της Σχολής καθώς και στη Μέση Εκπαίδευση (ΜΕ).

Πίνακας 3

Κατανομή των συγγραφέων που διδάχτηκαν στη Φιλοσοφική Σχολή

του Πανεπιστημίου Αθηνών ως προς την περίοδο διδασκαλίας τους

Στο διάστημα 1950-1967 η έμφαση δίνεται στα έργα που καλύπτουν μέχρι και τον 4ο π.Χ αι. και λιγότερο στη μελέτη της ελληνιστικής και αυτοκρατορικής εποχής, ενώ η ιστοριογραφία εκπροσωπείται από το Θουκυδίδη.

Την περίοδο 1967-1975 δεν μελετήθηκαν συγγραφείς όπως ο Σοφοκλής, ο Αριστοφάνης, ο Ησίοδος, ο Μένανδρος, ο Λυσίας, ο Λουκιανός, ο Αριστοτέλης, κ.ά.. Η κωμωδία απουσιάζει από το πρόγραμμα και η διδασκαλία της ρητορικής μειώνεται. Αντίθετα, διπλασιάζεται σχεδόν η διδασκαλία του Ευριπίδη, των λυρικών και του Πίνδαρου.

Στην τρίτη περίοδο δε διδάχθηκαν έργα του Πολύβιου, του Θεόκριτου, του Αισχίνη, του Λυσία, του Λυκούργου, του Αντιφώντα του Λογγίνου, κ.ά. Άρα μειώνεται η μελέτη της ρητορικής και της ελληνιστικής περιόδου. Τέλος, στην τρίτη περίοδο διδάσκονται για πρώτη φορά οι: Ριανός, Λουκιανός, Λόγγος, Ηρώνδας και Αριστοτέλης.

4. ΤΑ ΔΙΔΑΣΚΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΚΑΙ ΘΕΜΑΤΑ ΣΕ ΤΡΕΙΣ ΥΠΟ-ΠΕΡΙΟΔΟΥΣ

  Στον πίνακα 4 εμφανίζονται τα θέματα-έργα που διδάχθηκαν στη Φιλοσοφική στις τρεις περιόδους. Τα θέματα-έργα παρατίθενται σύμφωνα με τη σχετική συχνότητα τους στην πρώτη περίοδο κατά φθίνουσα σειρά. Θα πρέπει πάντως να είμαστε επιφυλακτικοί στη συναγωγή συμπερασμάτων από τους πίνακες, επειδή πολλές επετηρίδες της δεύτερης και της τρίτης περιόδου δεν παρέχουν όλα τα απαραίτητα στοιχεία.

Πίνακας 4

Κατανομή των θεμάτων-έργων που διδάχτηκαν στη Φιλοσοφική Σχολή

του Πανεπιστημίου Αθηνών ως προς την περίοδο διδασκαλίας τους

 Διαπιστώνουμε αρχικά σημαντική μείωση στη διδασκαλία των τριών πρώτων θεμάτων κατά την τρίτη περίοδο (1975-1982). Οι ασκήσεις εις το ελληνιστί γράφειν δε διδάσκονται, ενώ το συντακτικό από το 9,3% πέφτει στο 2,5% και οι Εισαγωγές από το 7,8% στο 1,7%. (Θυμίζουμε ότι κατά την τελευταία περίοδο σημειώνονται αλλαγές στην αντιμετώπιση του μαθήματος και στη ΜΕ.) Η Ιλιάδα και η λυρική ποίηση εξετάζονται σταθερά και στις τρεις περιόδους, ενώ αντίθετα παρατηρείται μείωση στη Θεματογραφία.

Αύξηση στη διδασκαλία της Γραμματολογίας παρατηρείται στη δεύτερη περίοδο, ενώ η Γραμματική, όπως συνέβη και με τις Ασκήσεις, δε διδάσκεται στο διάστημα 1975-1982. Αντίθετα η μετρική παρουσιάζει ανοδική πορεία. Έτσι, η μείωση της διδασκαλίας γραμματικής και συντακτικού «αντισταθμίζεται» ενδεχομένως με την αύξηση της μετρικής.

Περισσότερα είναι τα έργα που εμφανίζονται για πρώτη φορά μετά το 1975: Χοηφόροι, Φαίδρος,  Μενέξενος, Γοργίας, Ρητορική, Πως δει ιστορίαν συγγράφειν, μυκηναϊκά, Μίμοι του Ηρώνδα, κείμενα ελληνιστικής εποχής, κ.ά. Έτσι το διδασκόμενο αντικείμενο επεκτείνεται ως προς τη χρονική περίοδο που καλύπτει, τα θέματα και τους συγγραφείς.

Από τα 114 αντικείμενα που συνολικά μελετήθηκαν σε αυτές τις υπο-περιόδους μόνο 13 εμφανίζονται και στις τρεις περιόδους: Συντακτικό, Εισαγωγή εις την αρχαιογνωσίαν και την κλασσικήν φιλολογίαν, Ιλιάδα, Θεματογραφία, Λυρική Ποίηση, Γραμματολογία, VI και Ι Βιβλίο του Θουκυδίδη, Μετρική, Κριτική, Ωδές του Πινδάρου, Μεθοδικά Ζητήματα και Παπυρολογία. (Τα θέματα σημειώνονται στον πίνακα με έντονα γράμματα.) Επομένως τα έργα που ερμηνεύονται σταθερά σε όλες τις περιόδους ανήκουν στον Όμηρο, τους λυρικούς ποιητές, το Θουκυδίδη και τον Πίνδαρο, ενώ από τα 13 σταθερά θέματα, τα 8 δεν είναι έργα που απαιτούν ερμηνεία. Πρόκειται όμως για αντικείμενα που είτε συναντούμε συχνά στα προγράμματα σπουδών της περιόδου 1837-1950 ή /και εμφανίζονται στα αναλυτικά προγράμματα της περιόδου 1950-1982 στη ΜΕ. Από τα έργα, τέλος, το μόνο που μελετήθηκε σχετικά σταθερά ως προς τη συχνότητά του και στις τρεις περιόδους ήταν η Ιλιάδα.

5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

 Ας συνοψίσουμε τα συμπεράσματά μας:

Ως προς τους συγγραφείς: Η συχνότητα διδασκαλίας τους είναι γενικά η αναμενόμενη (με εξαίρεση την περίπτωση του Ευριπίδη και του Αριστοτέλη). Οι συγγραφείς που ερμηνεύονται περισσότερο είναι ο Ευριπίδης, ο Θουκυδίδης, ο Πλάτων, ο Όμηρος, ο Δημοσθένης, οι λυρικοί ποιητές, ο Σοφοκλής και ο Πίνδαρος. Από αυτούς όλοι (εκτός του Σοφοκλή) διδάσκονται και στις 3 υποπεριόδους που ορίσαμε. Ο Αριστοτέλης και ο Λουκιανός διδάσκονται ελάχιστα και μόνο μετά το 1975. Αντίθετα η διδασκαλία λογοτεχνών της ελληνιστικής εποχής αυξάνεται σταδιακά.

Ως προς τις υποπερίοδους επισημαίνουμε ότι στη δεύτερη περίοδο (1967-1975) δε διδάσκεται ο Σοφοκλής και ο Αριστοφάνης, που διδάσκονται στην πρώτη περίοδο (1950-1967). Στην ίδια περίοδο (1967-1975) ο αριθμός των διδασκόμενων συγγραφέων μειώνεται σε 13, ενώ στην πρώτη περίοδο διδάσκονταν 23. Ιδιαίτερα συρρικνώνεται η διδασκαλία της κωμωδίας και της ρητορικής. Θα πρέπει πάντως να επισημάνουμε ότι η πρώτη περίοδος καλύπτει 17 χρόνια ενώ η δεύτερη μόνο 7. Στην τρίτη όμως περίοδο, που καλύπτει επίσης 7 χρόνια, εξετάζονται 20 συγγραφείς και κανένας συγγραφέας που διδάχθηκε και στις δύο προηγούμενες περιόδους δεν αποκλείεται μετά το 1976.

Ως προς τα εξεταζόμενα αντικείμενα διαπιστώνουμε ότι εκπροσωπούνται ποικίλα είδη της πεζογραφίας και της ποίησης σε όλες τις υποπεριόδους. Με μεγαλύτερη συχνότητα διδάσκονται θέματα που δεν χρήζουν ερμηνείας, αν και μετά το 1975 σημειώνεται μείωση στη διδασκαλία αυτών των θεμάτων.

Από την καταγραφή των θεμάτων αναδεικνύονται και τα ζητήματα που απασχόλησαν περισσότερο τη Φιλοσοφική. Η σοφιστική φαίνεται να ενδιαφέρει ιδιαίτερα τους διδάσκοντες, καθώς ο Ευριπίδης και ο Αριστοφάνης διδάσκονται με πλήθος έργων τους, ενώ η μελέτη του Θουκυδίδη συμπληρώνει την εικόνα των φοιτητών για τη σοφιστική. Επίσης περίοπτη θέση στη διδασκαλία κατέχει ο πλατωνικός ιδεαλισμός, όπως προκύπτει από τον αριθμό των διδασκόμενων πλατωνικών έργων και από την εκτενή μελέτη έργων του Πλουτάρχου.

6. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

 Για να διερευνήσουμε τις τάσεις που επικρατούν στα νεότερα χρόνια, μελετήσαμε ενδεικτικά ορισμένους οδηγούς σπουδών της τελευταίας δεκαετίας (1995 - 2002). Εστιάσαμε την προσοχή μας στο αντικείμενο όπως διδάσκεται στην κλασική κατεύθυνση στο Τμήμα της Φιλολογίας. Ο αριθμός των προγραμμάτων που εντοπίστηκαν αλλά και η επιλογή μιας μόνο κατεύθυνσης δεν μας επιτρέπει να προβούμε σε συγκρίσεις με απόλυτο τρόπο. Ωστόσο οι τάσεις που διαφαίνονται είναι οι εξής:

• Ως προς τους συγγραφείς: Ο Πλάτων, ο Όμηρος, οι τρεις τραγικοί, ο Αριστοφάνης και οι λυρικοί ποιητές εξακολουθούν να συγκεντρώνουν τις προτιμήσεις των διδασκόντων. Επίσης, ο Αριστοτέλης, ο Ηρόδοτος και ο Μένανδρος φαίνεται να επιλέγονται συχνότερα απ’ ό,τι στο παρελθόν για διδασκαλία, ενώ ο Θουκυδίδης και ο Δημοσθένης δεν κυριαρχούν στα προγράμματα στο βαθμό που διαπιστώθηκε στο προηγούμενο διάστημα. Τέλος, συναντήσαμε στους οδηγούς σπουδών συγγραφείς όπως ο Νίκανδρος, ο Ψευδοξενοφώντας και ο Άρατος που δεν είχαν εντοπιστεί στα προγράμματα σπουδών της προηγούμενης περιόδου.

• Ως προς τα θέματα-έργα: Η τάση να  μειωθεί η διδασκαλία της γραμματικής και του συντακτικού επιβεβαιώνεται, καθώς τα θέματα αυτά δεν απαντώνται στους οδηγούς σπουδών. Ωστόσο η Θεματογραφία εξακολουθεί να κατέχει υψηλά ποσοστά στο πρόγραμμα. Επίσης η Ιλιάδα, η λυρική ποίηση, η παλαιογραφία, οι Ωδές του Πινδάρου, η Πολιτεία και ο Φιλοκτήτης συνεχίζουν να διδάσκονται αρκετά συχνά. Παράλληλα απαντώνται αρκετά συχνά έργα, όπως ο Φαίδρος, το Περί Ποιητικής, η Οδύσσεια και ο Δύσκολος. Αντίθετα τα Σικελικά του Θουκυδίδη και η Μήδεια δεν μελετώνται τόσο συχνά όσο στην προηγούμενη περίοδο. Δίνεται ωστόσο η δυνατότητα να ερμηνευθούν έργα-θέματα, που δεν είχαμε συναντήσει μέχρι το 1982, όπως το Περί Ηρώδου φόνου, η Παλατινή Ανθολογία, τα Αργοναυτικά ΙΙΙ, οι Εικόνες Φιλοστράτου, το Περί του Χορευτού, ο Λόγος φαρμακείας κατά της Μητρυιάς, κοκ.

7.  ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΑΠΟ ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΠΟΥΔΩΝ

 Για να κατανοήσουμε τα παραπάνω θα αναφερθούμε σύντομα και επιλεκτικά σε ορισμένα στοιχεία που αφορούν τη Φιλοσοφική από την ίδρυσή της ως το 1950.

Ήδη από την ίδρυση του Πανεπιστημίου είχε επισημανθεί ο επαγγελματικός σκοπός του ιδρύματος (Δημαράς, 1987, Χρόνης, 1990). Η Φιλοσοφική, ειδικότερα, έδωσε έμφαση στην προετοιμασία του προσωπικού για τη ΜΕ, με βάση τις θέσεις της, όπως αυτές διατυπώνονται στα Υπομνήματα της Σχολής, απορρίπτοτας ωστόσο την άποψη ότι η Φιλοσοφική θα έπρεπε να αναπληρώνει τα κενά που είχαν οι φοιτητές από τη ΜΕ και στηρίζοντας την αυτονομία της Ανώτατης Εκπαίδευσης. Υπενθυμίζουμε ότι στους οργανισμούς του 1837, του 1911, του 1922 και του 1932 αναφέρεται η επαγγελματική διάσταση των σπουδών και η Φιλοσοφική μέσα από την εκπαίδευση των φοιτητών της αποκτά έμμεσα τη δυνατότητα προβολής των δικών της θέσεων στη ΜΕ.

Αυτό θα μπορούσε να αιτιολογηθεί από την πορεία του Πανεπιστημίου, που ιδρύεται κατά τη φάση συγκρότησης των εθνικών κρατών (Κοντογόνης, 1857, Παπαμιχαήλ 1937α &1937β, Δημαράς, 1987, Παπαρρηγόπουλος, 1854, Καραμήτσας, 1888). Ιδιαίτερα όταν αμβύλονται οι ξένες επιρροές (κυρίως μετά τον οργανισμό του 1911), η Φιλοσοφική και η Θεολογική ενώνουν την επιχειρηματολογία τους κατά τις προσπάθειες μεταρρύθμισης στη ΜΕ. Η Φιλοσοφική επιχειρεί να «προστατεύσει» το μάθημα των αρχαίων ελληνικών στη ΜΕ από τις επιδράσεις του δημοτικισμού. Έτσι ακόμη και αν η αποστολή της περιοριστεί στη στελέχωση των σχολείων της ΜΕ, το κύρος της δε θα βληθεί, αν διατηρηθεί η περίοπτη θέση του αντικειμένου στα αναλυτικά προγράμματα της ΜΕ.

Η σύνδεση της Φιλοσοφικής με τη ΜΕ εντοπίζεται σε αυτό το διάστημα σε δύο άξονες:

1.  στις αξίες που προωθούνται στην Ανώτατη και τη ΜΕ μέσα από την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και τις ιδεολογικές διαστάσεις που προσδίδονται στη διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών και

2. στα κοινά στοιχεία των προγραμμάτων σπουδών της Σχολής με τα προγράμματα της ΜΕ. Εδώ θα εστιάσουμε την προσοχή μας στο δεύτερο άξονα. Η κοινή νομοθετική βάση στην οποία θεμελιώθηκαν μετεπαναστατικά οι δύο βαθμίδες της εκπαίδευσης ερμηνεύει τις ομοιότητες στα προγράμματά τους και στο κλίμα που διαμορφώνεται. Ήδη το 1837 οι φοιτητές εξετάζονται σε  θέματα παρόμοια (τουλάχιστον σε επίπεδο ονοματολογίας) με αυτά στα οποία εξετάζονται οι μαθητές της ΜΕ (Αντωνίου, 1988), ενώ στη δεκαετία του ’20, όταν εντείνονται οι φωνές για το φορμαλιστικό χαρακτήρα του Αθήνησι, παρόμοιες αντιδράσεις σημειώνονται στη ΜΕ. Αναλογίες διαπιστώνονται και όταν επιχειρούνται μεταρρυθμιστικές προσπάθειες. Έτσι στα 1932 παρατηρείται αντιστοιχία ανάμεσα στην πρόταση να δοθεί στην ανώτατη εκπαίδευση έμφαση στα εργαστήρια και στο αίτημα για πρακτικότερη κατεύθυνση της ΜΕ (1929).

Ας δούμε τώρα τα προγράμματα σπουδών της περιόδου 1837-1950. Μελετήσαμε 16 προγράμματα (Δημαράς, 1987, Πανταζίδου, 1889) που κατανέμονται ομοιόμορφα σε όλες τις περιόδους με κριτήριο τους ψηφισθέντες οργανισμούς του Πανεπιστημίου. Σ’ αυτά εμφανίζεται ποικιλία συγγραφέων. Πιο αγαπητοί είναι οι: Ευριπίδης, Πλάτων, Όμηρος, Θουκυδίδης, Σοφοκλής, Αριστοφάνης, Ξενοφώντας, Αισχύλος, Δημοσθένης και Πίνδαρος. Ως προς τα κλασικά έργα διδάσκονται (ενδεικτικά) η Ιλιάδα, οι Φοίνισσαι, ο Ιππόλυτος, η Μήδεια, ο Ηρακλής και άλλα έργα του Ευριπίδη, η Ηλέκτρα, η Αντιγόνη, ο Αίας, οι Τραχίνιαι του Σοφοκλή, αρκετά έργα του Αριστοφάνη (Βάτραχοι, Νεφέλαι, Ιππής, κ.ά.), του Πλάτωνα (Πρωταγόρας, Νόμοι, Πολιτεία, κά.) και του Αισχύλου και μερικά του Ξενοφώντα. Επίσης εξετάζονται θέματα όπως Ιστορία Φιλολογίας, κριτική, γραμματική, μετρική, ασκήσεις εις το ελληνιστί γράφειν, γραμματολογία, και συντακτικό. Φαίνεται να προκρίνεται η διδασκαλία κορυφαίων κλασικών συγγραφέων και η διδασκαλία αντικειμένων που εξετάζονται και στη ΜΕ (κριτική, σχολιασμός ιστορικός και αρχαιολογικός, γραμματική, κ.ά.) χωρίς να παραγνωρίζονται ειδικότεροι επιστημονικοί κλάδοι, όπως η παλαιογραφία ή η παπυρολογία.

Τρεις επισημάνσεις θα πρέπει να γίνουν για την περίοδο αυτή (1837- 1950):

1. Η κυρίαρχη θέση της Φιλοσοφικής κατά την έναρξη λειτουργίας της υπογραμμίζεται από τον υποχρεωτικό χαρακτήρα των μαθημάτων της για τους φοιτητές όλων των Σχολών (Βέης, 1937).

2. Από το 1842 λειτουργεί το φιλολογικό φροντιστήριο ως προσάρτημα του Πανεπιστημίου και από το 1868 η παρακολούθηση του φροντιστηρίου γίνεται υποχρεωτική για τους φοιτητές του Φιλολογικού Τμήματος (Παρίσης, 1884 & 1893).

3.  Το πρόγραμμα σπουδών δεν αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο στους οργανισμούς και σταδιακά οι Σχολές αναλαμβάνουν πλήρως την αρμοδιότητα για τη σύνταξη των προγραμμάτων τους. Οι επισημάνσεις αυτές θα μπορούσαν, ενδεικτικά, να αποτελέσουν άξονες ερμηνείας για τα περιεχόμενα διδασκαλίας της κλασικής φιλολογίας και για το ρόλο του αντικειμένου στην παιδεία των φοιτητών, ιδιαίτερα στα πρώτα χρόνια λειτουργίας της Σχολής.

 8. ΤΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

 Θα αναφερθούμε, στη συνέχεια, στους συγγραφείς, τα έργα και τα θέματα που διδάσκονται στην ίδια περίοδο στη ΜΕ, προκειμένου να διερευνηθεί η σχέση της Ανώτατης με τη Μέση Εκπαίδευση ως προς το γνωστικό αντικείμενο.

Η γλωσσική διδασκαλία, η μελέτη της γραμματικής και του συντακτικού αποτελούν κεντρικά στοιχεία στα αναλυτικά προγράμματα της περιόδου 1950-1982. Έτσι, η συχνή διδασκαλία του συντακτικού, της θεματογραφίας και της γραμματικής στη Φιλοσοφική βρίσκει την αντιστοιχία της στα προγράμματα της ΜΕ. Όταν όμως με τη μεταρρύθμιση του 1976 τροποποιείται το τοπίο στη ΜΕ, μειώνεται και στη Φιλοσοφική το ποσοστό διδασκαλίας αυτών των αντικειμένων-θεμάτων. Από την άλλη τα αντικείμενα αυτά διδάσκονταν στη Σχολή συχνά και στην περίοδο 1837-1950. Επομένως η ιστορική πορεία της Σχολής φαίνεται, επίσης, να συνδέεται με τις διδακτικές επιλογές ως προς το αντικείμενο της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας. Ας μελετήσουμε αν ισχύει το ίδιο για τα έργα και τους κλασικούς συγγραφείς.

Ως προς το αναλυτικό πρόγραμμα του 1935 (που ισχύει στη ΜΕ και το 1950) διαπιστώνουμε ότι συγγραφείς που διδάσκονται στη ΜΕ μελετώνται (με λίγες εξαιρέσεις) και στη Σχολή. Ως προς τα έργα: α) στη Φιλοσοφική ερμηνεύονται τα Απομνημονεύματα του Ξενοφώντα, ενώ στη ΜΕ τα Ελληνικά, β) στη Σχολή εξετάζεται το Πως δει ιστορίαν συγγράφειν του Λουκιανού, ενώ στη ΜΕ οι Νεκρικοί Διάλογοι, γ) στη ΜΕ διδάσκονται ο Κρίτων, η Απολογία του Σωκράτους και ο Φαίδων, που δεν μελετώνται στη Φιλοσοφική. Στη δεκαετία του ‘60 στη ΜΕ διδάσκονται οι: Δημοσθένης, Λυκούργος, Λυσίας, Ισοκράτης, Θουκυδίδης, Όμηρος, Ηρόδοτος, Πλάτων, Ευριπίδης, Αριστοτέλης και Ξενοφών. Το 1966 διδάσκονται από ανθολόγιο δώδεκα συγγραφείς, από τους οποίους εννέα δε μελετώνται στη Φιλοσοφική. Αλλά και στη δεκαετία του ‘70 παρατηρείται γενικά αντιστοιχία ως προς τους διδασκόμενους συγγραφείς, ενώ ως προς τα έργα, στη ΜΕ διδάσκονται η Βατραχομυομαχία και τα Ηθικά Νικομάχεια του Αριστοτέλη, που δεν μελετώνται στη Φιλοσοφική.

Από τα παραπάνω προκύπτει ότι οι συγγραφείς που διδάσκονται στη ΜΕ, εξετάζονται και στη Φιλοσοφική. Ωστόσο η συχνότητα διδασκαλίας τους στις δύο βαθμίδες διαφέρει: Ευριπίδης, λυρικοί ποιητές, Αισχύλος και Αριστοφάνης, που κατατάσσονται στην πρώτη δεκάδα στη Φιλοσοφική, διδάσκονται λιγότερο στη ΜΕ από συγγραφείς όπως ο Αριστοτέλης ή ο Λουκιανός. Αντίθετα Θουκυδίδης, Πλάτων, Όμηρος, Δημοσθένης, Σοφοκλής, Ηρόδοτος και Ησίοδος ερμηνεύονται εξίσου στη ΜΕ και τη Φιλοσοφική. Ωστόσο δεν παρουσιάζεται σαφής συσχετισμός ανάμεσα στα έργα που εξετάζονται στη ΜΕ και στη Φιλοσοφική. (Για παράδειγμα εξετάζονται διαφορετικά έργα του Σοφοκλή). Σύμπτωση ωστόσο παρατηρείται στη μελέτη των έργων του Λυσία Κατά Ερατοσθένους και του Λυκούργου Κατά Λεωκράτους.

Επιβεβαιώνεται λοιπόν η σχέση της Φιλοσοφικής με τη ΜΕ και ως προς τις διδακτικές επιλογές των κλασικών συγγραφέων. Ωστόσο η σχέση αυτή δεν προκύπτει με σαφήνεια για τα διδασκόμενα έργα. Αυτό ενδέχεται να ερμηνεύεται από τη σχετική σταθερότητα των αναλυτικών προγραμμάτων με την εξής έννοια: ο φοιτητής που ως μαθητής διδάχθηκε, για παράδειγμα, την Απολογία του Σωκράτους δε χρειάζεται να μελετήσει στη διάρκεια των σπουδών του το ίδιο έργο. Όμως ο επαγγελματικός (αλλά και επιστημονικός) προσανατολισμός της Σχολής επιβάλλει να κατέχει επαρκώς το πλατωνικό έργο. έτσι, ερμηνεύει την Πολιτεία ή τους Νόμους. Από την άλλη οι συγγραφείς αυτοί και ορισμένα από τα έργα τους επιλέγονται σταθερά για διδασκαλία και στο διάστημα 1837-1950.

Φαίνεται επομένως ότι η ιστορική πορεία του Πανεπιστημίου, και ειδικότερα της Φιλοσοφικής, και η σχέση της Φιλοσοφικής με τη Μέση Εκπαίδευση συνδέεται με τις διδακτικές επιλογές της Σχολής ως προς το αντικείμενο της αρχαίας ελληνικής φιλολογίας στο διάστημα 1950-1982. Η σχέση αυτή είναι εμφανέστερη στην περίπτωση των διδασκόμενων θεμάτων και συγγραφέων. Οι διδακτικές επιλογές των διδασκόντων αποτελούν βέβαια συνισταμένη πολλών παραγόντων και η διερεύνηση μιας ή δύο παραμέτρων μεμονωμένα παρέχει ενδεχομένως μια ελλιπή εικόνα του φαινομένου. Από αυτή την άποψη η μελέτη πλήθους άλλων παραγόντων (όπως, για παράδειγμα, των σπουδών των διδασκόντων ή των ειδικών τους επιστημονικών ενδιαφερόντων) θα μπορούσαν να φωτίσουν το θέμα και από άλλες πλευρές.

 Σημείωση: Η ανακοίνωση βασίζεται σε τμήμα της αδημοσίευτης διδακτορικής διατριβής: Βερέβη Άλκηστις, Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση: Η διδασκαλία των Αρχαίων Ελληνικών στη Φιλοσοφική Σχολή των Αθηνών (1950-1982), Αθήνα 1999, σ. 248-273, 293-308, 323-329, που υποστηρίχθηκε στον Τομέα Παιδαγωγικής του Τμήματος Φιλοσοφίας-Παιδαγωγικής-Ψυχολογίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ευχαριστώ τον υποψήφιο διδάκτορα Παναγιώτη Φ. Παπαλεξόπουλο (ΜΑ) για την πολύτιμη βοήθειά του στη στατιστική επεξεργασία των δεδομένων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

 Αντωνίου, Δ. (1988) Τα προγράμματα της Μέσης Εκπαιδεύσεως (1833-1929), τ. Α΄. (Αθήνα, Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής  Νεολαίας, Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς).

Βέης, Ν.Α. (1937) Συνοπτική Ιστορία των Πανεπιστημιακών Σχολήν, Β΄ - Φιλοσοφική Σχολή,  Νέα Εστία, έτος  ΙΑ΄, τ. 22, τχ. 263.

Carr, W, & Kemmis, S. (1997) Για μια κριτική εκπαιδευτική θεωρία, Εκπαίδευση, γνώση και έρευνα δράσης, (μτφρ. Αλ. Λαμπράκη –Παγανού, Ευ. Μηλίγκου, Κ. Ροδιάδου-Αλμπάνη).  (Αθήνα, Κώδικας).

Δημαράς, Κ.Θ. (1987) Εν Αθήναις τη 3η Μαΐου 1837, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μελέτη ιστορική και φιλολογική. ( Αθήνα, Σειρά Ιστορίας του Πανεπιστημίου).

Καραμήτσας, Γ. (επιμ.) (1888) Τα κατά την εορτήν της πεντηκονταετηρίδος του Εθνικού Πανεπιστημίου, εκδιδόμενα ψήφω μεν της Ακαδημαϊκής Συγκλήτου, επιμελεία δε Γεωργίου Καραμήτσα, πρυτάνεως τω 1886-87. (Αθήνησι, τυπ. Παλλιγγενεσία).

Κονιαβίτης, Θ. (1993) Πλουραλισμός στην Κοινωνιολογία, Μεθοδολογική Προσέγγιση, τ. Α΄. (Αθήνα, Οδυσσέας).

Κοντογόνης, Κ. (1857) Λόγος εκφωνηθείς υπό του Καθηγητού της Θεολογίας Κωνσταντίνου Κοντογόνου τη Κ΄ Μαΐου 1856, επετείω ημέρα της καθιδρύσεως του Πανεπιστημίου Όθωνος, Πανδώρα, τ. Ζ΄, φ. 149, 1.6.1856. (Αθήνησι, τυπoγρ. της Νέας Πανδώρας ).

Πανταζίδου, Ι. (1889) Χρονικόν της πρώτης πεντηκονταετίας του Ελληνικού Πανεπιστημίου κατ’ εντολήν της ακαδημαϊκής συγκλήτου και δαπάνη_ι του Εθνικού Πανεπιστημίου. (Αθήνησι,  τυπογρ. Παλιγγενεσία).

Παπαμιχαήλ, Γ. (1937^α)  Πότνια Μάτερ, Νέα Εστία, τ.22, τχ. 263, έτος ΙΑ΄, σ.1765.

-. (1937^β) Το Πανεπιστήμιον Αθηνών και τα Βαλκάνια, Νέα Εστία, τ.22, τχ. 263, έτος ΙΑ΄, σ. 1791-93.

Παπαρρηγόπουλου, Π. (1854) Λόγος εκφωνηθείς τη 20 Μαΐου 1854 κατά την επέτειον εορτήν της ιδρύσεως του Πανεπιστημίου Όθωνος, Πανδώρα, φ.101, τ.Ε΄.

Παρίσης, Σ. Μ. (1884) Ανωτέρα και Μέση Εκπαίδευσις, ήτοι συλλογή των διεπόντων την ανωτέραν και μέσην εκπαίδευσιν νόμων, β. διαταγμάτων και εγκυκλίων του επί των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου από του 1833-1884, τ.Α΄. (Εν Αθήναις, τυπογραφείο Παλαμήδης).

-. (1893) Ανωτέρα και μέση εκπαίδευσις, ήτοι συλλογή των διεπόντων την ανωτέραν και μέσην εκπαίδευσιν νόμων β. διαταγμάτων και εγκυκλίων του επί των Εκκλησιατικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως Υπουργείου από του 1886-1893. (Εν Αθήναις, Κουσουλινός).

Χρόνης, Ν. (1991) Το Πανεπιστήμιον αγωνιζόμενον στο Το Πανεπιστήμιο στην Ελλάδα σήμερα, Οικονομικές-Κοινωνικές και Πολιτικές Διαστάσεις, 2ο Συνέδριο, Πάντειο Πανεπιστήμιο, 28 Νοεμβρίου-1 Δεκεμβρίου 1990. (Αθήνα, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα), σσ. 27-34.

 ΠΡΩΤΟΓΕΝΕΙΣ ΠΗΓΕΣ-ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ 

Εθνικόν Πανεπιστήμιον (1898) Τα κατά την Πρυτανείαν Α.Δ.Κυριακού πρυτανεύσαντος κατά το Ακαδημαϊκόν έτος 1895-1896. ( Εν Αθήναις, Εκ του τυπ. Π.Δ. Σακελλάριου).

Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών (1926) Επετηρίς του Πανεπιστημιακού Έτους 1926-1927. (Εν Αθήναις).

-. (1927) Επετηρίς του Πανεπιστημιακού Έτους 1927-1928. (Εν Αθήναις).

-. (1929) Επετηρίς του Πανεπιστημιακού Έτους 1929-1930.  (Εν Αθήναις).

-. (1932) Επετηρίς του Πανεπιστημιακού Έτους 1932-1933. (Εν Αθήναις).

-. (1933) Επετηρίς του Πανεπιστημιακού Έτους 1933-1934. (Εν Αθήναις).

-. (1934) Επετηρίς του Πανεπιστημιακού Έτους 1934-1935. (Εν Αθήναις).

-. (1936) Επετηρίς  του Πανεπιστημιακού Έτους 1936-1937 (Εν Αθήναις).

-. (1950) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1950-1951, Πρυτανεία Γ. Σωτηρίου. (Εν Αθήναις).

-. (1951) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1951-52, Πρυτανεία Κ. Μουτούσης. (Εν Αθήναις).

-. (1953) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1953-54, Πρυτανεία Α. Δασκαλάκη. (Εν Αθήναις).

-. (1954) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1954-55, Πρυτανεία Θ. Βλησίδου. (Εν Αθήναις).

-. (1955) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1955-56, Πρυτανεία Π. Ι. Μπρατσιώτου. (Εν Αθήναις).

-. (1956) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1956-57, Πρυτανεία Κ. Β. Χωρέμη. (Εν Αθήναις).

-. (1957) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1957-58, Πρυτανεία Γ. Σ. Μαριδάκη. (Εν Αθήναις)

-. (1958) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1958-1959, Πρυτανεία Ν. Μαρινάτου. (Εν Αθήναις).

-. (1959) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1959-1960, Πρυτανεία Η. Μαριολόπουλου. (Εν Αθήναις).

-. (1961) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1961-62, Πρυτανεία Ευγ. Α. Φωκά. (Εν Αθήναις).

-. (1962) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1962-63, Πρυτανεία Ν. Α. Χωραφά. (Εν Αθήναις).

-. (1963) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1963-64, Πρυτανεία Γ. Ι. Κουρμούλη. (Εν Αθήναις).

-. (1964) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1964-65, Πρυτανεία Κ. Π. Παπαϊωάννου. (Εν Αθήναις).

-. (1965) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1965-66, Πρυτανεία Λ. Ιω. Φιλιππίδου. (Εν Αθήναις).

-. (1966) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1966-67, Πρυτανεία Ιω. Β. Χρυσικού. (Εν Αθήναις).

-. (1967) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1967-68, Πρυτανεία Γ. Θ. Ράμμου. (Εν Αθήναις).

-. (1969) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1968-69, Πρυτανεία Στ. Γ. Κορρέ. (Εν Αθήναις).

-. (1970) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1969-70, Πρυτανεία Γ. Π. Πανταζή. (Εν Αθήναις).

-. (1971) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1970-71, Πρυτανεία Κ. Δ. Αλεξόπουλου. (Εν Αθήναις).

-. (1971) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1971-72, Πρυτανεία Κ. Δ. Αλεξόπουλου, Κοσμήτωρ: Φ. Μπουμπουλίδης. (Εν Αθήναις).

-. (1973) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1973-74, Πρυτανεία Α. Π. Χαστούπη. (Εν Αθήναις).

-. (1975) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1974-75, Πρυτανεία Α. Ι. Φυτράκη, Κοσμήτωρ: Ν. Μ. Κοντολέων. (Εν Αθήναις).

-. (1976) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1975-76, Πρυτανεία Αρ. Σκιαδά. (Εν Αθήναις).

-. (1979) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1976-77, Πρυτανεία Ν. Λιβαδάρας. (Εν Αθήναις).

-. (1979) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1977-78, Πρυτανεία Μ. Κοκολάκης. (Εν Αθήναις).

-. (1979) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1978-79, Κοσμήτωρ Γ. Μπαμπινιώτης. (Εν Αθήναις).

-. (1980) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1979-80, Πρυτανεία Φ. Ι. Μήτση. (Εν Αθήναις).

-. (1982) Επετηρίς Πανεπιστημιακού έτους 1981-82, Πρυτανεία Εμμ. Βουζίκα. (Εν Αθήναις).

Β.Δ. 191 «Περί του αναλυτικού και ωρολογίου προγράμματος της Δ΄ τάξεως Γυμνασίων πρακτικής κατευθύνσεως», ΦΕΚ 55, τχ. Α΄, 18 Μαρτίου 1961.

Β.Δ. «Περί του Αναλυτικού Προγράμματος Μ. Εκπαιδεύσεως», ΦΕΚ 537, τχ. Α΄, 9 Νοεμβρίου 1935.

Β.Δ. 72 «Περί ωρολογίων και αναλυτικών προγραμμάτων τάξεων τινών σχολείων Δευτεροβαθμίου (Μέσης εκπαιδεύσεως)» (14/1/ 1966), ΦΕΚ 16, τχ. Α΄, 16/1/ 1966.

Β.Δ. 425  «Περί ωρολογίου και αναλυτικού προγράμματος της Γ΄ τάξεως Γυμνασίων, Ημερησίων και Νυκτερινών» (4 Μαΐου 1966), ΦΕΚ 110, τχ. Α΄, 16 Μαΐου 1966.

Διάταγμα «Περί ωρολογίου και αναλυτικού προγράμματος της Α΄ τάξεως των Γυμνασίων της Α΄ βαθμίδος», ΦΕΚ 183, τχ. Α΄, 24 Οκτωβρίου 1964.

Διάταγμα 374, «Περί του αναλυτικού προγράμματος της Γ΄ τάξεως του ημερησίου Γυμνασίου και αναλυτικού προγράμματος του Εσπερινού Γυμνασίου», ΦΕΚ 79, τχ. Α΄, 15 Μαΐου 1978.

Π.Δ. «Περί του Αναλυτικού Προγράμματος της έκτης τάξεως των Πρακτικών Λυκείων», ΦΕΚ 554, τχ. Α΄, 16 Νοεμβρίου 1935.

Π.Δ. 831, «Περί ωρολογίου προγράμματος του Ημερησίου Γυμνασίου και αναλυτικού προγράμματος των Α΄ και Β΄ τάξεων αυτού», ΦΕΚ 270, τχ. Α΄, 20 Σεπτεμβρίου 1977.

Π.Δ. 1286 «Περί τροποιήσεως του ωρολογίου και αναλυτικού προγράμματος των σχολείων της Μέσης Γενικής Εκπαιδεύσεως», ΦΕΚ 315, τχ. Α΄, 19 Οκτωβρίου 1981.