Τα Αναλυτικά Προγράμματα του Δημοτικού Σχολείου (1881-1981)

  Απόστολος ΑΝΔΡΕΟΥ

Ιστορικός της Εκπαίδευσης

aandreu@otenet.gr

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Τα αναλυτικά προγράμματα της περιόδου 1881-1981 συγκροτούνται από τις «Οδηγίες» του Δ.Γ. Πετρίδη το 1881  και τη «Διδασκαλική» του Σπ. Μωραίτη το 1880, το αναλυτικό πρόγραμμα του 1894 με τις τροποποιήσεις του, το αναλυτικό πρόγραμμα του 1913 με τις τροποποιήσει του, το αναλυτικό πρόγραμμα του 1969 και το αναλυτικό πρόγραμμα του 1977 με τις τροποποιήσεις του 1981. Στην προσέγγιση αυτή επιχειρείται να καταγραφούν και να παρουσιαστούν τα προγράμματα, οι τροποποιήσεις που έγιναν, οι απόπειρες τροποποιήσεων που επιχειρήθηκαν και η σύνθεσή τους στο επίπεδο των μαθημάτων και των διδακτικών ωρών.

ABSTRACT

During the period 1881-1981 the curriculums formed, were taken from “Guidance” by D.G. Petridis (1881) and “Teaching” by Sp. Moraitis (1880), the 1894 curriculum with its modifications, the 1913 curriculum including modifications, as well as the 1969 curriculum and the curriculum of 1977 with its modifications of 1981. This piece of work attempts to register and present: the programmes, the modifications that have been made, the attempts at modification which were undertaken and their formation at the level of lessons and teaching hours.

 1.  ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το σχολικό πρόγραμμα αποτελείται κατά κανόνα από το ωρολόγιο πρόγραμμα, το αναλυτικό πρόγραμμα της σχολικής ύλης και ενδεχομένως από σχετικές οδηγίες και υποδείξεις που πολλές φορές εκδίδονται μετά την εφαρμογή του (π.χ. οδηγίες για το πρόγραμμα του 1969 που εκδόθηκαν το 1973). Το σχολικό πρόγραμμα εκφράζει την επίσημη οριοθέτησή του πλαισίου της οργάνωσης του σχολικού χρόνου και των γνωστικών περιοχών, τις σχέσεις ανάμεσα σ΄ αυτές τις περιοχές καθώς και τους σκοπούς της κάθε μιας. Είναι αυτονόητο πως η συγκρότηση και η οργάνωση του σχολικού προγράμματος προϋποθέτει «ένα σύνολο προηγουμένων ιδεολογικών και πολιτικών επιλογών». Στο Ελληνικό εκπαιδευτικό σύστημα τα Ωρολόγια και τα Αναλυτικά Προγράμματα αποτελούσαν και αποτελούν οδηγό για τη συγγραφή των σχολικών εγχειριδίων, που με τη σειρά τους αποτελούσαν και αποτελούν το μοναδικό εκπαιδευτικό υλικό. Σε ορισμένες μάλιστα περιπτώσεις τα σχολικά εγχειρίδια που εγκρίνονταν παρέκκλιναν ή διαφοροποιούνταν του Ωρολογίου και αναλυτικού Προγράμματος, όπως συνέβη με ορισμένα εγχειρίδια της μεταπολεμικής περιόδου που δεν ακολούθησαν τι Αναλυτικού Πρόγραμμα του Δημοτικού Σχολείου του 1913, όπως αυτό τροποποιήθηκε και πάλι φορές που δίδονταν προτεραιότητα στα σχολικά εγχειρίδια έναντι των Αναλυτικών Προγραμμάτων. Παρά τις παρεκκλίσεις αυτές στα Ωρολόγια και αναλυτικά Προγράμματα καταγράφεται ο επίσημος προσανατολισμός της εκπαίδευσης και αποτελούν το πρώτο πεδίο της σχετικής έρευνας, για να διερευνηθούν άλλωστε και οι παρεκκλίσεις ή διαφοροποιήσεις που βέβαια δεν είναι τυχαίες.

Από τις μελέτες που μέχρι σήμερα έχουν πραγματοποιηθεί προκύπτουν ορισμένα «επίπεδα» ανάλυσης, τα οποία δεν είναι «ανεξάρτητα» μεταξύ τους. Συγκεκριμένα:

1.  Η σύνθεση ενός προγράμματος (ωρολόγιο πρόγραμμα, μαθήματα, αναλυτικός καθορισμός της ύλης, οδηγίες),

2. η θέση που καταλαμβάνει κάθε μάθημα στο ωρολόγιο πρόγραμμα,

3. η συχνότητα επανάληψης των μαθημάτων,

4. η κατηγοριοποίηση των μαθημάτων,

5. η εμφάνιση ή απάλειψη ή μετατροπή ή αναδιάρθρωση του\των μαθημάτων,

6. η ιεράρχιση των μαθημάτων («πρωτεύοντα» και «δευτερεύοντα», «κατ΄ επιλογήν»),

7.  η εσωτερική διάρθρωση της ύλης των μαθημάτων,

8.  η σχέση του προγράμματος με τους διακηρυγμένους σκοπούς της εκπαίδευσης,

9. το περιεχόμενο της ύλης των μαθημάτων και η ανάλυσή του,

10.  ο είδος του προγράμματος.

Στο κείμενο που ακολουθεί επιχειρείται να καταγραφούν και να παρουσιαστούν τα προγράμματα του Δημοτικού Σχολείου από το 1881 ως το 1981, όπως αυτά εμφανίστηκαν, οι τροποποιήσεις που έγιναν, οι απόπειρες τροποποιήσεων που επιχειρήθηκαν και η σύνθεσή τους στο επίπεδο των μαθημάτων και των διδακτικών ωρών.

2. ΟΙ «ΟΔΗΓΙΕΣ» ΤΟΥ Δ. Γ. ΠΕΤΡΙΔΗ, 1881 ΚΑΙ Η «ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΚΗ» ΤΟΥ ΣΠ. ΜΩΡΑΪΤΗ, 1880

Η κατάργηση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου και η εισαγωγή της συνδιδακτικής μεθόδου, η ίδρυση νέων Διδασκαλείων για την κατάρτιση των δασκάλων και η «μετεκπαίδευση» των δασκάλων στη νέα μέθοδο, η επικράτηση των Ερβατιανών απόψεων (Π. Παπακωνσταντίνου- Απ. Ανδρέου, 1992) συνοδεύτηκε με το πρώτο αναλυτικό πρόγραμμα του Δημοτικού Σχολείου. Πρόγραμμα που δεν είχε τη γνωστή νομική μορφή (Διάταγμα) αλλά περιλαμβάνονταν στο βιβλίο του γενικού επιθεωρητή Δ. Γ. Πετρίδη, «Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι περί διδασκαλίοις εν τοις Δημοτικοίς Σχολείοις, Εν Αθήναις 1881» που είχε την έγκριση του Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως (Υπουργός Ν. Παπαμιχαλόπουλος). Οι «Στοιχειώδεις πρακτικαί οδηγίαι» περιλάμβαναν λεπτομερή ανάλυση του προγράμματος διδασκαλίας, καθόριζαν τη χρήση του διδακτικού χρόνου, τις γενικές αρχές διδασκαλίας και τον τρόπο διδασκαλίας κάθε μαθήματος.

Ταυτόχρονα το Υπουργείο Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως[1], με εγκύκλιό του, έδινε οδηγία στους δασκάλους να ρυθμίζουν «την εσωτερικήν του σχολείου τάξιν και την παιδονομίαν εν γένει»[2], σύμφωνα με τη «Διδασκαλική ή Σύντομοι Οδηγίαι περί της χρήσεως της νέας διδασκαλικής μεθόδου» του Σπ. Μωραΐτη που είχε εκδοθεί από το «Σύλλογο προς διάδοσιν των Ελληνικών γραμμάτων» το 1880.

Το 1878 στο νόμο ΧΘ είχε προβλεφθεί η διδασκαλία των μαθημάτων στο Δημοτικό σχολείο, τα οποία ήταν τα ακόλουθα: Ιερά ιστορία και κατήχηση, Ανάγνωση και γραφή της νέας ελληνικής γλώσσας, Αριθμητική και οι αναγκαίες γνώσεις για τα χρησιμοποιούμενα μέτρα, σταθμά και νομίσματα., Πρακτικοί ορισμοί των γεωμετρικών σχημάτων, Στοιχειώδεις γεωγραφία (φυσική, μαθηματική και πολιτική) και ακριβέστερα η γεωγραφία της Ελλάδας και των ελληνικών χωρών, Στοιχειώδης ιστορία και ιδιαίτερα Ελληνική, Στοιχειώδης ζωολογία, ορυκτολογία και στοιχειώδης βοτανική, Στοιχειώδης ανθρωπολογία, Στοιχειώδης φυσική και οι αναγκαίες πρακτικές οδηγίες γεωργίας και δεντροκομίας, Γραμμική ιχνογραφία, Φωνητική μουσική και ωδική, Γυμναστική.

Πρόγραμμα μαθημάτων σύμφωνα με τις «Οδηγίες» του Γ. Πετρίδη

Διαπιστώνουμε ότι με την εφαρμογή του προγράμματος των «Οδηγιών» του Γ. Πετρίδη από το 1881 καταργούνται τα ακόλουθα μαθήματα: Στοιχειώδης ζωολογία, Ορυκτολογία και στοιχειώδης βοτανική, Στοιχειώδης ανθρωπολογία, Στοιχειώδης φυσική και οι αναγκαίες πρακτικές οδηγίες γεωργίας και δεντροκομίας καθώς και Ωδική. Αυτά τα μαθήματα που ανταποκρίνονταν σ’ ένα Δημοτικό Σχολείο που αποσκοπούσε να παρέχει εκπαίδευση σε μαθητές, οι οποίοι θα εντάσσονταν σε μία αγροτική κοινωνία.

Να επισημάνουμε ότι τόσο οι «Οδηγίες» του Γ. Πετρίδη όσο και η»Διδασκαλική» του Σπ. Μωραΐτη παρόλο που στηρίζονταν στις Ερβατιανές αντιλήψεις δεν παρουσίαζαν συστηματικά τη μέθοδο διδασκαλίας αλλά περιορίζονταν στην υπόδειξη πρακτικών οδηγιών στους δασκάλους για την οργάνωση και διεξαγωγή της διδασκαλίας.

Οι αρχές της συνδιδακτικής που περιλαμβάνονταν στα δύο αυτά κείμενα δεν βρήκαν εφαρμογή στη σχολική πράξη τα πρώτα χρόνια μετά τη θεσμοθέτησή τους και εδραιώθηκαν μόνο μετά το νόμο του 1895, δηλαδή κατά τον 20ο αιώνα. Ωστόσο αποτέλεσαν το θεσμοθετημένο σώμα που περιλάμβανε τις προδιαγραφές εφαρμογής του νέου σχολείου και κατά συνέπεια απεικόνιζαν τις επιλογές της εκπαιδευτικής πολιτικής της περιόδου, καθώς το αναλυτικό και ωρολόγιο πρόγραμμα, οι οδηγίες εφαρμογής τους και οι τρόποι επιβολής της τάξης και της πειθαρχίας μέσα στο σχολικό χώρο διαμόρφωσαν τη φυσιογνωμία κάθε σχολείου. Στην περίοδο όμως της θεσμοθέτησης του συνδιδακτικού σχολείου με τις κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές αλλαγές που λάμβαναν χώρα, η άσκηση μίας εκπαιδευτικής πολιτικής, που στόχευε στην απόλυτη ομοιομορφία, εξέφραζε τις κοινωνικοπολιτικές δυνάμεις, που κυριαρχούσαν στην πολιτική σκηνή τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, και την πρόθεσή τους να ελέγξουν την εκπαίδευση και τη μορφή κοινωνικής ενσωμάτωσης που επιτυγχανόταν μέσω αυτής.. Η κυριαρχία της αρχαιολατρείας, η απουσία των φυσικών και πρακτικών μαθημάτων, η έμφαση στην τάξη, την πειθαρχία, την ομοιομορφία στα προγράμματα και τον τρόπο διδασκαλίας είναι τα θεσμοθετημένα μέτρα που συνέβαλαν καθοριστικά στο τελικό αποτέλεσμα.   

3. ΤΟ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ 1894

Το 1894 με Βασιλικό Διάταγμα της 20ης-11, «περί προγραμμάτων των μαθημάτων των τετραταξίων δημοτικών σχολείων» εκδόθηκε το πρώτο επίσημο Αναλυτικό Πρόγραμμα για το Δημοτικό Σχολείο, το οποίο εκδόθηκε και για τα Δημοτικά Σχολεία Θηλέων, για τα τριτάξια, τα διτάξια και τα μονοτάξια σχολεία. Το Πρόγραμμα του 1894 συνοδεύτηκε και από το ωρολόγιο πρόγραμμα (σύνολο ωρών, ώρες ανά μάθημα την εβδομάδα, καθορισμός συγκεκριμένων ημερών για τη διδασκαλία κάθε μαθήματος) το οποίο κοινοποιήθηκε στους δασκάλους με την εντολή να τηρείται πιστά. Η σύνταξη αυτού του προγράμματος ήταν έργο του Χαρ. Παπαμάρκου, που μάλλον διεύρυνε παλαιότερη εργασία του (Χαρ. Παπαμάρκου, 1890), στην οποία αξιοποίησε τα προγράμματα των Γερμανικών σχολείων καθώς και την εμπειρία που αποκτήθηκε από την εφαρμογή προγραμμάτων στα σχολεία των Ελληνικών κοινοτήτων της Μακεδονίας. Στα νομοσχέδια του 1889 που είχε καταθέσει ο Γ. Θεοτόκης – στη σύνταξη των οποίων είχε εργαστεί ο τότε τμηματάρχης της Δημοτικής Εκπαίδευσης και Γενικός επιθεωρητής των Δημοτικών Σχολείων Χαρίσιος Παπαμάρκου, στο «Παράρτημα», περιλαμβάνονταν ωρολόγια προγράμματα για όλους τους τύπους των σχολείων, αρρένων και θηλέων. Τόσο τα προγράμματα των νομοσχεδίων του 1889, όσο και τα προγράμματα της

εργασίας του Χ. Παπαμάρκου το 1890 προορίζονταν για το εξατάξιο Δημοτικό σχολείο. Αντίθετα τόσο το πρόγραμμα των «οδηγιών» του 1881, όσο και το πρόγραμμα του 1894 αφορούσαν το τετρατάξιο (κοινό) Δημοτικό σχολείο, τύπος σχολείου που κυριαρχούσε τότε.

Το πρόγραμμα αυτό τροποποιήθηκε το 1899 στο μάθημα της Γυμναστικής (Πρόγραμμα μαθημάτων, 1901). Προηγουμένως με την ψήφιση του νόμου ΒΤΜΘ΄/1895 στο άρθρο 10 προβλέφθηκαν τα ακόλουθα: «Εν τοις πλήρεσι δημοτικοίς σχολείοις, απαρτιζόμενοις εκ τάξεων ενιαυσίων εξ, εν αις διδάσκονται ευρύτερον τα καθωρισμένα δια τα κοινά δημοτικά σχολεία μαθήματα, διδάσκονται κατά προσθήκην και τα εξής μαθήματα:

α΄) Ανάγνωσις και ερμηνεία περικοπών του ιερού Ευαγγελίου.

β΄) Ανάγνωσις και ερμηνεία εκλεκτών συγγραφέων της καθιερωμένης γλώσσης, και γραπταί εν αυτή ασκήσεις των μαθητών.

γ΄) Διδασκαλία των στοιχείων της Γραμματικής της αρχαίας Ελληνικής γλώσσης εν συγκρίσει προς την της καθωμιλουμένης, και ασκήσεις εις έκθεσιν ιδεών.

δ΄) Ερμηνεία μερών εκ των ομαλωτέρων πεζών συγγραφέων της αρχαίας Ελληνικής γλώσσης.

ε΄) Ασκήσεις προς λύσιν πολυπλοκωτέρων αριθμητικών προβλημάτων.

ς΄) Διδασκαλία στοιχείων Γεωμετρίας, Χημείας και Φυσικής Ιστορίας, μετά εφαρμογής αυτών εν τη Γεωργία, τη Βιομηχανία, τη Κτηνοτροφία και τη Υγιεινή.

ζ΄) Σωματικαί ασκήσεις» (Ηλ. Πετρούνιας, 1898 ).

Σε εφαρμογή αυτής της διάταξης δεν έχουμε εντοπίσει κάποια τροποποίηση του αναλυτικού προγράμματος.

Ωρολόγιο πρόγραμμα μαθημάτων των Δημοτικών Σχολείων

αρρένων και θηλέων (1894)

4. ΤΟ ΑΝΑΛΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΟΥ 1913

Το 1911 με το νόμο «περί Κεντρικού Εποπτικού Συμβουλίου της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως», θεσμοθετήθηκε πενταμελές συμβούλιο, του οποίου αρμοδιότητα, μεταξύ των άλλων, ήταν και η γνωμοδότηση σε θέματα προγραμμάτων, διδακτικών βιβλίων κτλ.(Απ. Ανδρέου- Γ. Παπακωνσταντίνου, 1994). Από τις πρώτες ενέργειες του Συμβουλίου ήταν η μεταρρύθμιση των προγραμμάτων των Δημοτικών Σχολείων, των Ανώτερων Παρθεναγωγείων και των Διδασκαλείων Θηλέων. Την ευθύνη για το πρόγραμμα του Δημοτικού Σχολείου, στο πλαίσιο του Συμβουλίου, μάλλον είχε ο Δ. Λάμψας.[1] Τον Ιανουάριο του 1912 ο πρόεδρος του Συμβουλίου Γ. Παπασωτηρίου[2] απέστειλε, όσο γνωρίζουμε, πρόσκληση στον «Εκπαιδευτικό Όμιλο» για «να ζητήσει την συνδρομήν των δυναμένων να συντελέσωσιν εις την επιτυχίαν του έργου» της «μελετωμένης μεταρρυθμίσεως του προγράμματος των εν τω Δημοτικώ Σχολείω, εν τω Ανωτέρω Παρθεναγωγείω και εν τω Διδασκαλείω των Θηλέων διδασκομένων μαθημάτων» (Δ. Γληνός, 1983). Στην πρόσκληση αυτή απάντησε ο «Εκπαιδευτικός Όμιλος» με αναλυτικό υπόμνημά του, που ήταν αποτέλεσμα της πρώτης συστηματικής εργασίας του (Δελτίο Εκπαιδευτικού Ομίλου, 1912 και Δ. Γληνός, 1983). Τα δύο κεφάλαια του υπομνήματος, για το Δημοτικό Σχολείο και το Διδασκαλείο κοριτσιών, γράφτηκαν από το Δ. Γληνό και το τρίτο, για το ανώτερο παρθεναγωγείο, μάλλον από τον Αλ. Δελμούζο (Δ. Γληνός, 1983).

Η πρόσκληση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» για συνεργασία ήταν ιδιαίτερα σημαντική. Γιατί το 1911 είχε προηγηθεί «ο γλωσσικός συμβιβασμός», όταν ο Ελ. Βενιζέλος δέχθηκε την ψήφιση του άρθρου 107 του Συντάγματος, στο οποίο προβλέπονταν ότι επίσημη γλώσσα ήταν εκείνη στην οποία γράφονταν το πολίτευμα και τα κείμενα της νομοθεσίας (καθαρεύουσα) και είχαν δημιουργηθεί αναστολές και δυσπιστίες στους δημοτικιστές απέναντί του.  (Α. Φραγκουδάκη,  1977). Η πρόσκληση αυτή είναι το πρώτο βήμα της προσέγγισης του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» από την κυβέρνηση του Ελ. Βενιζέλου που θα οδηγήσει σε ένα περίπου χρόνο στη διατύπωση των νομοσχεδίων του 1913.

Το πρόγραμμα του εξαταξίου Δημοτικού Σχολείου, το οποίο εκπόνησε το Κεντρικό Συμβούλιο, δημοσιεύτηκε σε Βασιλικό Διάταγμα της 1^ης- 9-1913 «περί ορισμού των μαθημάτων του δι’ έκαστον τούτον προς διδασκαλίαν αναγκαίου χρόνου, και περί της κατά τάξεις κατανομής της διδακτέας ύλης εις τα πλήρη δημοτικά σχολεία αρρένων και θηλέων» και τέθηκε σε εφαρμογή στα σχολεία από το 1914.

Ο Χρ. Λέφας κρίνοντας το πρόγραμμα του 1913 σημείωνε ότι αυτό «εν σχέσει προς το πρόγραμμα του 1894 παρουσιάζει σημαντικήν διαφοράν, ότι προσπαθεί να μεταφέρη το κέντρον βάρους της διδασκαλίας από των γλωσσικών μαθημάτων εις τα πρακτικά και τεχνικά μαθήματα. Περιορίζει τας ώρας της διδασκαλίας της Ελληνικής γλώσσης και αυξάνει τας ώρας των τεχνικών μαθημάτων, προσθέτει δε το μάθημα της χειροτεχνίας. Απασχολεί όμως και τούτο τον μαθητήν εις την καθαρεύουσαν και την αρχαίαν γλώσσαν και τον κατατρίβει εις τους γραμματικούς τύπους. Δεδομένου δε ότι το πρόγραμμα μόνον δεν είναι δυνατόν να μεταβάλη την διανοητικότητα των διδασκάλων, οι οποίοι είχον συνηθίσει να θεωρούν τα γλωσσικά μαθήματα ως τα κύρια μαθήματα του δημοτικού σχολείου, δυνάμεθα να είπομεν, ότι και μετά την εφαρμογήν του νέου προγράμματος, δεν μετεβλήθη η εν τω δημοτικώ σχολείω επιτελουμένη εργασία παρ’ όλον το νέον πνεύμα (…)» (Χρ. Λέφας, 1942).

Σημειώνουμε και πάλι ότι το πρόγραμμα του 1894 ήταν πρόγραμμα τετραταξίου δημοτικού σχολείου, ενώ αυτό του 1913 ήταν εξαταξίου. Γι’ αυτό είχε επισημανθεί ότι «τα περισσότερα σχολεία είχον μόνον 4 τάξεις. Οι μαθηταί λοιπόν φοιτώντες εις τα τετρατάξια σχολεία, εδιδάσκοντο μέρος μόνον της ύλης, η οποία συνεπληρούντο εις ενιαίον σύνολον μόνον δια των εξ τάξεων» (Χρ. Λέφας, 1942).

Ποσοστιαία κατανομή των ωρών των μαθημάτων στα προγράμματα

του 1894 και του 1913

 Κατανομή μαθημάτων κατά τάξη του προγράμματος του 1913 και

της πρότασης του «Εκπαιδευτικού Ομίλου»

Κατανομή εβδομαδιαίων ωρών ανά μάθημα

Παρατηρήσεις

1.  Στο πρόγραμμα του 1913 τα Θρησκευτικά διδάσκονταν σε όλες τις τάξεις και συνολικά 12 ώρες εβδομαδιαίως, ενώ η πρόταση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου»  προέβλεπε 6 ώρες και μόνο για τη Δ΄, Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη. Και στο πρόγραμμα του 1913 είναι εμφανής η σύζευξη της εκκλησιαστικής ιστορίας με την εθνική Ελληνική ιστορία, όπως είναι εμφανής η επιδίωξη ότι η τόνωση του θρησκευτικού χαρακτήρα συνεπαγόταν και τόνωση του εθνικού χαρακτήρα. Δηλαδή η θρησκεία και ειδικά η πίστη της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας αποτελούσε συστατικό στοιχείο της εθνικής ταυτότητας (Χρ. Κουλούρη, 1988). Ο «Εκπαιδευτικός Όμιλος» υποστήριξε ότι στις τρεις τάξεις πρέπει να «γίνεται καλλιέργεια του θρησκευτικού συναισθήματος με την προσευχή, στις εκκλησιαστικές τελετές και με την γενικότερη εξήγηση των μεγάλων εορτών».

2. Η γλώσσα στο πρόγραμμα του 1913 είναι 53 ώρες ενώ η πρόταση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» 46 ώρες.

3. Στην Ιστορία υπάρχει πλήρης ταύτιση από άποψη ωρών διδασκαλίας. Στην πρόταση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» «ο σύγχρονος πολιτισμός είναι το κέντρο της διδασκαλίας αλλά ως απόληξη και όχι ως αφετηρία. Η ιστορία του έθνους δηλαδή είναι ο πρόλογος και η απαραίτητη προϋπόθεση για την κατανόηση της σύγχρονης κατάστασής του. Απορρίπτεται εξάλλου η αποσπασματικότητα των γνώσεων, και η διδακτέα ύλη διαρθρώνεται έτσι ώστε να προβάλλεται ο πολιτισμός στο σύνολο των εκδηλώσεών του, (…). Γύρω από την ιστορική ύλη κάθε τάξης οργανώνεται επομένως και η ύλη των υπόλοιπων μαθημάτων. (…). Η υπέρβαση του κλασικισμού λοιπόν από τους δημοτικιστές ενισχύει την έννοια της πολιτισμικής συνέχειας, πάντα μέσα στο πλαίσιο της αρχικής σύλληψης του Κ. Παπαρηγόπουλου» (Χρ. Κουλούρη, 1988).

4. Στην πρόταση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» εισάγεται η Πραγματογνωσία που θα διδάσκονταν στην Α΄ και Β΄ τάξη, στη Γ΄ η Πατριδογνωσία και στις υπόλοιπες τάξεις η Γεωγραφία, ενώ το πρόγραμμα του 1913 εισάγει την Πατριδογνωσία από την Α΄ τάξη για την οποία παλαιότερα συναντάμε τον όρο «πατριδογραφία». Έτσι η γεωγραφική διδασκαλία ξεκινά από τη γνωστή σχολική αίθουσα για να προχωρήσει στη γειτονιά, το χωριό, την επαρχία, (…), τη χώρα. Υιοθετήθηκε εκείνη η αρχή που θέλει την εκκίνηση της μάθησης από τα γνωστά στα άγνωστα, κάτι που χαρακτηρίζει του πρόγραμμα του 1913, δηλαδή η «συνθετική μέθοδος». Να επισημάνουμε το γεγονός της αύξησης των ωρών διδασκαλίας της Γεωγραφίας, σε σχέση με το πρόγραμμα του 1894 από 5% σε 8,1% στο σύνολο των εβδομαδιαίων ωρών διδασκαλίας.

5. Η Φυσική Ιστορία, η Φυσική και η Χημεία σύμφωνα, με το πρόγραμμα του 1913, διδάσκονταν συνολικά 14 ώρες, ενώ με την πρόταση του Ε. Ο. θα διδάσκονταν 12 ώρες. Η πρόταση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» δεν περιλάμβανε τη Φυσική, αλλά τη Φυσική Ορυκτολογία.

6. Το πρόγραμμα του 1913 προέβλεπε τη διδασκαλία της Αριθμητικής και της Γεωμετρίας για 20 ώρες, ενώ πρόταση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου»  23 ώρες.

7.  Συνολικά το πρόγραμμα του 1913 προέβλεπε 172 ώρες διδασκαλίας, ενώ πρόταση του «Εκπαιδευτικού Ομίλου» 164 ώρες.

Το πρόγραμμα του 1913 τροποποιήθηκε (Ν. Μήτσης-συνεργασία Δ. Θ. Καραδήμος, 1999) αρκετές φορές. Συγκεκριμένα:

•  Το 1919 (Διατάγματα της 12ης-3-1919 και της 25ης-11-1919 )στο μάθημα της Ελληνικής Γλώσσας για την Α΄, Β΄, Γ΄ και Δ΄ τάξη με την εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας και την προσθήκη ύλης στη γραμματική (ενεστώτας, παρατατικός, μέλλοντας, αόριστος, προστακτική φωνή, εξαιρέσεις ρηματικών καταλήξεων, σύνθετες λέξεις, υποκοριστικά, άκλιτα μέρη του λόγου κλπ). Μάλιστα είχαν εκδοθεί και αποσταλεί στους δασκάλους «αναλυτικές οδηγίες», που περιλάμβαναν «αναλυτικό πρόγραμμα», «οδηγίες δια τους διδάσκοντας» και την «ύλη δια τους μαθητάς» (Ν. Μήτσης-συνεργασία Δ. Θ. Καραδήμος, 1999)  και είχαν συνταχθεί από το Μ. Τριανταφυλλίδη. Ακολούθησε η ψήφιση του Νόμου 2678/1921 με τον οποίο επαναφερόταν στα Δημοτικά Σχολεία η διδασκαλία της καθαρεύουσας, η οποία δεν πρόλαβε να εφαρμοστεί. Η ανάληψη της εξουσίας από επαναστατική κυβέρνηση, μετά την καταστροφή του 1922, οδήγησε στην επαναφορά της διδασκαλίας της δημοτικής γλώσσας στο Δημοτικό Σχολείο (Ν.Δ. 27ης-7-1923, Νόμος 3180/1924).

• Το 1927 (Νόμος 3848/1927) στο μάθημα της Ελληνικής Γλώσσας, με την εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στο Δημοτικό Σχολείο και την παράλληλη διδασκαλία της καθαρεύουσας στην Ε΄ και Στ΄ τάξη. Η ρύθμιση αυτή έγινε από την οικουμενική κυβέρνηση, αφού είχε προηγηθεί το 1926 από τον υπουργό Δ. Αιγινήτη μια προσπάθεια εισαγωγής στο Δημοτικό Σχολείο μιας μορφής απλοποιημένης καθαρεύουσας» (Ν. Μήτσης-συνεργασία Δ. Θ. Καραδήμος, 1999), που αναστάλθηκε σύντομα το ίδιο έτος από τον υπουργό Αλ. Παπά.

• Το 1929 με το Νόμο 4329/1929 και το 1931 με την ψήφιση του Νόμου 5045/1931 «περί των σχολικών βιβλίων» με τον οποίο καθιερώθηκε η δημοτική γλώσσα στο Δημοτικό Σχολείο και η παράλληλη διδασκαλία της απλής καθαρεύουσας στην Ε΄ και Στ΄ τάξη, κάτι που είχε θεσπιστεί και το 1927.

• Το 1934 (Διάταγμα της 16ης –7-1934) οπότε και τροποποιήθηκε το πρόγραμμα της Ε΄ και Στ΄ τάξης στο μάθημα της Ελληνικής Γλώσσας (προβλέπονταν μία ώρα για την προφορική έκθεση, πέντε ώρες για την ανάγνωση κειμένων στην απλή καθαρεύουσα και την επεξεργασία του κειμένου, μία ώρα για γραπτή έκθεση, τρεις ώρες στην Ε΄ τάξη και δύο στη Στ΄ τάξη για ορθογραφία και γραμματική). Επίσης προβλέπονταν η «διαρκής σύγκρισις των διδασκομένων γραμματικών φαινομένων της απλής καθαρευούσης προς τα δεδιδαγμένα της δημοτικής και καθορισμός των μεταξύ αυτών ομοιοτήτων και διαφορών».

•  Το 1942 (Διάταγμα 1464/1942) επίσης στο μάθημα της Ελληνικής Γλώσσας οπότε και επαναφέρθηκαν με μικρές τροποποιήσεις οι διατάξεις του Νόμου 4379/1929, και

•  Το 1964 (Νόμος 4379/1964) στο μάθημα της Ελληνικής γλώσσας με την εισαγωγή της διδασκαλίας της δημοτικής γλώσσας.

• Το 1930 στο Συνέδριο των επιθεωρητών των Δημοτικών Σχολείων που οργάνωσε το Υπουργείο Παιδείας (υπουργός Γ. Παπανδρέου) στη συζήτηση του θέματος «Ποίαι τροποποιήσεις πρέπει να γίνουν εις το Αναλυτικό και Ωρολόγιο πρόγραμμα του Δημοτικού Σχολείου» προτάθηκε η εισαγωγή του μαθήματος της «αγωγής του πολίτου». Υποστηρίχθηκε ότι «δια καταλλήλου διδασκαλίας του μαθήματος τούτου θα καταπολεμήσωμεν τα φυλετικά ελαττώματα, διότι οι μαθηταί θα λάβωσι ακριβή γνώσιν των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων αυτών εν τη κοινωνία και θα αποβώσι μίαν ημέραν χρηστοί και έντιμοι πολίται, αποβλέποντες εις την εξυπηρέτησιν ου μόνον του ατομικού, αλλά και του συμφέροντος του συνόλου. (…) κατά την σήμερον εποχήν, καθ ην πανταχόθεν προβάλλονται αξιώσεις και δικαιώματα ατόμων ή ομάδων και λησμονούνται παντελώς τα προς εξυπηρέτησιν του συνόλου καθήκοντα (…) επιβάλλεται η εισαγωγή εις τα σχολεία μας της διδασκαλίας της «αγωγής του πολίτου» ως ιδιαιτέρου μαθήματος, λαμβανομένου υπ’ όψιν, ότι εισήχθη η διδασκαλία αυτής εις πολλάς χώρας, οίον Γαλλίαν, Γερμανίαν, Σουηδίαν κ.λ.π. Το μάθημα τούτο θα διδάσκεται εις όλας τας τάξεις του Δημοτικού Σχολείου. Αλλ΄ εν ταις κατωτέραις υπό το όνομα «Συμπεριφορά», εν δε ταις ανωτέραις υπό τον τίτλον  «αγωγή του πολίτου» (Υπουργείον Παιδείας και Θρησκευμάτων, χ.χ.). Από άλλους επιθεωρητές προτάθηκε η εισαγωγή στο πρόγραμμα της «εθνικής και ηθικής αγωγής» και της «πολιτικής αγωγής», χωρίς να δοθούν περισσότερες διευκρινίσεις. Τελικά το πρόγραμμα του 1913 δεν άλλαξε ούτε τροποποιήθηκε προς αυτή την κατεύθυνση.

Το 1938 το καθεστώς της 4^ης Αυγούστου εισήγαγε την «Εθνική Αγωγή» στα Δημοτικά Σχολεία. Κάθε Τετάρτη τα σχολεία αργούσαν, τα μαθήματα κατανεμήθηκαν στις υπόλοιπες ημέρες, και οι μαθητές, -τριες εκπαιδεύονταν από αξιωματούχους της «Εθνικής Οργανώσεως Νεολαίας» οι περισσότεροι των οποίων ήταν δάσκαλοι (Ε. Μαχαίρα, 1987).

Η εισαγωγή του μαθήματος της «Αγωγής του Πολίτη» στο δημοτικό σχολείο (Πρακτικά Συνεδρίου Εκπαιδευτικών, 1949, Ι. Σκουτερόπουλος, 1950, Γ. Ζομπανάκη, 1949, Ν. Αλικάκου, 1939 και Ι. Κόντος, 1950)[1] άρχισε να συζητείται το 1949. Από τις 17 ως τις 22-10-1949 συνήλθε στην Αθήνα συνέδριο των επιθεωρητών, στα θέματα του οποίου ήταν και η «Ηθική αγωγή και η αγωγή του πολίτου. Έννοια και περιεχόμενο αυτής εις το Δημοτικόν Σχολείον και την Μέσην Εκπαίδευσιν. Τρόποι επιτεύξεως καλλιτέρων αποτελεσμάτων», με εισηγητές τους εκπαιδευτικούς συμβούλους Γ. Ζομπανάκη και Ι. Σκουτερόπουλο. Κατά τη διάρκεια των συζητήσεων είχαν εκφραστεί αντιρρήσεις τόσο για την εισαγωγή του μαθήματος όσο και για το περιεχόμενό του, ακόμη και για την ονομασία του και απαιτήθηκε η εκτεταμένη παρέμβαση του τότε υπουργού παιδείας Κ. Τσάτσου. Ο τελευταίος υποστήριξε ότι το μάθημα έπρεπε να ονομασθεί «πολιτική παιδεία» και πως αποσκοπεί στο «να εισάγη το παιδί εις το κοινωνικώς και πολιτικώς ζήν» και ότι «η αγωγή του πολίτου είναι μία αγωγή ειδικής μορφής, (…) διδάσκει το παιδί τι είναι κοινωνικότης, πώς δηλαδή πρέπει να ρυθμίζη την προς πλησίον του συμπεριφοράν, συμφώνως με ωρισμένους νόμους, οι οποίοι τελικώς διέπουν κάθε ωργανωμένην πολιτικήν κοινότητα» (Πρακτικά Συνεδρίου Εκπαιδευτικών, 1949).

Μάλιστα είχε συγκληθεί στο υπουργείο συντονισμού και «ειδική σύσκεψη για το πρόβλημα της Αγωγής του Πολίτου» και ο τότε υπουργός παιδείας Κ. Τσάτσος «έκαμε σύντομη γενική εισήγηση» (Γ. Ζομπανάκης,  χ.χ.). Προηγουμένως είχε αποστείλει τις εγκυκλίους 77581 και 77586/21-9-1949 προς τους «επιθεωρητάς και λειτουργούς της στοιχειώδους [και] μέσης εκπαιδεύσεως» σχετικά με την εισαγωγή του μαθήματος. Ακολούθησε η έκδοση Αναλυτικού Προγράμματος του μαθήματος το 1957 (Β. Δ. «Περί του αναλυτικού και ωρολογίου προγράμματος των πατριδογνωστικών μαθημάτων των Δημοτικών Σχολείων», ΦΕΚ, τ.Α΄ 14/30-1-1957) το οποίο θα ετίθετο σε εφαρμογή από το σχολικό έτος 1957-1958. Στο δε Αναλυτικό Πρόγραμμα των νυχτερινών δημοτικών σχολείων που και αυτό εκδόθηκε το 1957 (Απόφαση 129224/57, ΦΕΚ, τ.Β΄, 303/18-11-1957 και ΥΠΕΠΘ, 1958) εμφανίζεται το μάθημα «Πολιτική αγωγή μετά στοιχείων οικονομικής» για τις τελευταίες δύο τάξεις το περιεχόμενο του οποίου διαφοροποιούνταν από εκείνο του ημερησίου. Από το 1955 το «Κεντρικό Διοικητικό και Γνωμοδοτικό Συμβούλιο της Εκπαιδεύσεως» (Πράξεις 117-120/24-11-1955 του Κ.Δ.Γ.Σ.Ε.) άρχισε να επεξεργάζεται το Αναλυτικό Πρόγραμμα και τη σχετική εισήγηση την ανέθεσε στο Γ. Ζομπανάκη. Στο Δημοτικό σχολείο εισήχθηκε ως μονόωρο αυτοτελές μάθημα στην Ε΄ και ΣΤ΄ τάξη και μάλιστα προβλέπονταν και ακριβής ωρολογιακή κατανομή της ύλης. Ακολούθησε το 1959, προκήρυξη διαγωνισμού για τη συγγραφή εγχειριδίων για το μάθημα της «Αγωγής του Πολίτου» (Απόφαση 21308, ΦΕΚ, τ.Α΄, 49/8-4-1959). Τελικά τα υποβληθέντα εγχειρίδια απορρίφθηκαν από το «Ανώτατο Συμβούλιο Εκπαιδευτικού Προγράμματος» και στη συνέχεια ενέκρινε μερικά βιβλία ως ελεύθερα αναγνώσματα. Από τις υπάρχουσες πληροφορίες το μάθημα διδάχτηκε μόνο σ’ ένα αριθμό σχολείων (Κ. Πετρίτης, 1966). Από το 1956 εισήχθηκε στη μετεκπαίδευση των δασκάλων, -ισσών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών η διδασκαλία του μαθήματος «αγωγή του πολίτου» και από το 1959 η διδασκαλία του στο «Διδασκαλείο Μέσης Εκπαιδεύσεως» για τους φιλολόγους, θεολόγους, μαθηματικούς και φυσικούς (Χρ. Αμπατζής, Μ. Ανθεμίδης, Μ. Δημητρίου,  Α. Κοφτερού, Δ. Λουκά και Χρ. Μιχαηλίδης, 1999).

Τελικά το Αναλυτικό Πρόγραμμα του 1913 ίσχυσε ως το 1969, δηλαδή περισσότερα από πενήντα χρόνια. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960 το Αναλυτικό Πρόγραμμα του 1913 εφαρμόζονταν μερικά, στο μέτρο που ήταν προσαρμοσμένα σ’ αυτό τα σχολικά εγχειρίδια (Κ. Πετρίτης, 1966). Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου έγιναν προσπάθειες αλλαγής και αναπροσαρμογής του προγράμματος. Το 1951 (Εγκύκλιος ΥΠΕΠΘ 2499/12-4-1951) άρχισε μια προσπάθεια που οδήγησε στη σύνταξη αναλυτικού προγράμματος από το «Κεντρικό Γνωμοδοτικό Συμβούλιο» για τα μαθήματα της Πατριδογνωσίας, της Αγωγής του Πολίτη, της Ιστορίας και της Γεωγραφίας. Αν και το πρόγραμμα αυτό πήρε τη νομική του μορφή (Φ.Ε.Κ., τομ. Β΄ 14/30-1-1957) δεν εφαρμόστηκε ποτέ (Κ. Πετρίτης, 1966). Ανάλογη εργασία είχε αρχίσει και στο «Παιδαγωγικό Ινστιτούτο» το 1966, αλλά λόγω της κατάργησής του από το δικτατορικό καθεστώς δεν ολοκληρώθηκε ποτέ (Σ. Μπουζάκης, 1999).

5. ΤΑ ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ 1969 ΚΑΙ ΤΟΥ 1977\1981

Το 1969 δημοσιεύθηκε το νέο αναλυτικό πρόγραμμα (Β.Δ. 702/16-10-1967) που εκπόνησε το «Ανώτατο Γνωμοδοτικό Συμβούλιο της Εκπαιδεύσεως»  και τέθηκε σε εφαρμογή. Το πρόγραμμα του Δημοτικού Σχολείου που εκδόθηκε το 1969 προέβλεπε τη διδασκαλία αυτόνομου μαθήματος της «Αγωγής του Πολίτου» στη ΣΤ΄ τάξη, μια (1) ώρα εβδομαδιαίως. Ως σκοπός του μαθήματος τίθονταν «η εισαγωγή του μαθητού, εις την σύγχρονον ωργανωμένην Ελληνικήν κοινωνίαν δια της συνειδητοποιήσεως, κατά το δυνατόν, των δικαιωμάτων και των καθηκόντων αυτού εις την κοινότητα της οικογενείας, του σχολείου, του επαγγέλματος, του κράτους και της Εκκλησίας με απότερον σκοπόν να αναδειχθή ούτος εις καλόν Έλληνα πολίτην και Χριστιανόν». Ο σκοπός του μαθήματος βρίσκονταν σε πλήρη αντιστοιχία με το δικτατορικό σύνταγμα (άρθρο 17) που προέβλεπε ως σκοπό της εκπαίδευσης την «ηθική και πνευματική αγωγή και την (…) ανάπτυξη της εθνικής συνειδήσεως των νέων επί τη βάσει των αξιών του Ελληνικού και χριστιανικού πολιτισμού».Με την πτώση της δικτατορίας αρχικά τροποποιήθηκε με εγκυκλίους το πρόγραμμα του 1969 και στη συνέχεια με την ίδρυση του «Κέντρου Εκπαιδευτικών Μελετών και Επιμόρφωσης» (Κ.Ε.Μ.Ε.) και την ψήφιση νέου νόμου για την εκπαίδευση (Νόμος 309/77, «Περί οργανώσεως και διοικήσεως της γενικής εκπαιδεύσεως») εκπονήθηκε το αναλυτικό πρόγραμμα του 1977 (Π.Δ. 1034/4-11-1977)που ίσχυσε ως το 1982. Το 1981 αναμορφώθηκε το ωρολόγιο πρόγραμμα λόγω της καθιέρωσης της πενθήμερης εργασίας που συνοδεύτηκε με περιορισμό ή αναδιοργάνωση της διδακτέας ύλης στα ακόλουθα μαθήματα: Θρησκευτικά (Ε΄ και ΣΤ΄ τάξης), Γραμματική (Α΄ ως Ε΄ τάξη), Μαθηματικά (Α΄ ως ΣΤ΄ τάξη) (Κ.Ε.Μ.Ε., 1981)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ν. Αλικάκος (1939), Η «αγωγή του πολίτου» εν τη εφαρμογή της,  Αθήναι

Χρ. Αμπατζής κ.α., Απ. Ανδρέου (Εισαγωγή Επίμετρο) (1999), Η εν τω Πανεπιστημίω Αθηνών μετεκπαίδευσις των δημοδιδασκάλων (1922-1964), Εκ. ΖΗΤΗ, Θεσσαλονίκη

Απ. Ανδρέου- Γ. Παπακωνσταντίνου (1994), Εξουσία και οργάνωση-διοίκηση του εκπαιδευτικού συστήματος, Νέα Σύνορα -Α.Α. Λιβάνη, Αθήνα

Δ. Γληνός (1983), (Εκδοτική φροντίδα, εισαγωγή, σημειώσεις Φιλ. Ηλιού), Άπαντα, τομ. Β΄, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα

P. Conrad- Δ. Γεωργάκη (1922), Στοιχεία παιδαγωγικής, τομ. Β΄, Εν Αθήναις

Δελτίο Εκπαιδευτικού Ομίλου (1912), τομ. Β΄

Αλ. Δημαράς (Επιμ.) (1973, 1974), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τομ. A+Β΄, Ερμής 

Κ. Θ. Δημαράς (1986), Κ. Παπαρηγόπουλος, Μορφωτικό ίδρυμα της Ε.Τ.Ε., Αθήνα

Ν. Εξαρχόπουλος (1962), Ειδική διδακτική, τομ. Α΄, [Αθήνα]

 Γ. Ζομπανάκης (1949), Η σημασία της αγωγής του πολίτου, Αθήναι

Γ. Ζομπανάκης (χ.χ.), Η αγωγή του πολίτου, Ειδική διδακτική, Αθήνα, Δ΄ έκδοση

Ε. Καλφαρέντζος (1937), Περίληψις γυμναστικής νομοθεσίας, 1834-1933, Θεσσαλονίκη

Ν. Καραχρίστος (1954), Νέα αναλυτικά και ωρολόγια προγράμματα των εξαετών Δημοτικών Σχολείων, Αθήναι

Αχιλ. Καψάλης- Δ. Φ. Χαραλάμπους (1995), Σχολικά εγχειρίδια, Εκδόσεις Έκφραση, Αθήνα

Κ.Ε.Μ.Ε. (1981), Οδηγίες για τη χρήση των διδακτικών βιβλίων, τη διδακτέα ύλη και τη διδασκαλία των μαθημάτων του Δημοτικού Σχολείου, Αθήνα

Ι. Κόντος (1950), Η αγωγή του πολίτου, Αθήναι

Χρ. Κουλούρη (1988), Ιστορία και Γεωγραφία στα Ελληνικά σχολεία (1834-1914), Ι.Α.Ε.Ν.-Γ.Γ.Ν.Γ., Αθήνα

Χρ. Λέφας (1942), Ιστορία της εκπαιδεύσεως, Ο. Ε. Σ. Β. , Εν Αθήναις

Δ. Μακρυνιώτη (1988), Ιστορία και Γεωγραφία στα Ελληνικά σχολεία (1834-1914), Ι.Α.Ε.Ν.-Γ.Γ.Ν.Γ., Αθήνα

Κ. Μαλούκος (1958), Διδακτική εργασία στο σύγχρονο Ελληνικό σχολείο, Θεσσαλονίκη

Ε. Μαχαίρα (1987), Η νεολαία της 4^ης Αυγούστου, Ι.Α.Ε.Ν.-Γ.Γ.Ν.Γ., Αθήνα

Ι. Μεταξά (1940), Πρακτικές οδηγίες ανατροφής. Δύο λόγοι προς τους γονείς του εθνικού κυβερνήτου, «περιοδικόν δημοσίευμα Συλλόγου γονέων», αριθ. 21/Ιανουάριος, Αθήναι

Ν. Μήτσης-συνεργασία Δ. Θ. Καραδήμος (1999), Η διδασκαλία της Ελληνικής γλώσσας στην Πρωτοβάθμια Εκπαίδευση (1822-1993). Παράθεση πηγών, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα

Κ. Μπάλλας (1956), Η πραγματογνωσία και  πατριδογνωσία στο Δημοτικό Σχολείο, Λάρισα

Κ. Μπάλλας (1958), Η φυσική ιστορία στο Δημοτικό Σχολείο, Λάρισα

Σ. Μπουζάκης (1999), Γεώργιος Παπανδρέου, 1888-1968, Ο πολιτικός της παιδείας, τομ. Β΄: 1933-1968, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας- Gutenberg, Αθήνα

Μπ. Νούτσος , Ο ρόλος της σχολικής ζωής στη διαμόρφωση τύπων πολιτικής συμπεριφοράς, περ. «Πολιτική», τ. 3/Απρίλιος-Ιούνιος

Μπ. Νούτσος (1982), Η έννοια του Αναλυτικού Προγράμματος στο έργο του Ε. Π. Παπανούτσου, Πρακτικά του Συμποσίου Ε. Π. Παπανούτσος. Ο Παιδαγωγός και ο Φιλόσοφος, Ιωάννινα 1987

Ι. Πανταζίδης (1889), Γυμνασιακή παιδαγωγική, Εν Αθήναις

Π. Παπακωνσταντίνου- Απ. Ανδρέου (1992), Τα Διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής σκέψης, 1875-1914, Οδυσσέας, Αθήνα

Χαρ. Παπαμάρκος (1880), Αναλυτικά προγράμματα των μαθητών των πλήρων Δημοτικών Σχολείων των αρρένων, Εν Αθήναις

Ε. Παπανούτσος (1949), Η αγωγή του πολίτη, περ. «Παιδεία και Ζωή», τ. 35-36

Ε. Παπανούτσος (1960), Η αγωγή του πολίτη, περ. «Παιδεία και Ζωή», τ. 87

Κ. Πετρίτης (1966), Δοκίμιο για ένα νέο αναλυτικό πρόγραμμα των Δημοτικών Σχολείων, Αθήνα

Ηλ. Πετρούνιας (1898), Η νεωτέρα παρ’ ημίν σχολική νομοθεσία, Εν Αθήναις

Πρακτικά Συνεδρίου Εκπαιδευτικών (1949), Εν Αθήναις 17-22 Οκτωβρίου 1949, Έκδοσις Υπουργείου Εθνικής Παιδείας, Αθήναι

Πρόγραμμα μαθημάτων πάντων των ειδών των Δημοτικών Σχολείων των αρρένων (1901), Μ. Ι. Σαλίβερος, Εν Αθήναις

Ι. Σκουτερόπουλος (1950), Η αγωγή του πολίτου, Αθήναι

Β. Τσιρίμπας (1939), Αι νέαι εκπαιδευτικαί κατευθύνσεις εις το κράτος της 4^ης Αυγούστου 1936, [Αθήνα]

Μ. Τσιριμώκος (1927), Ιστορία του Εκπαιδευτικού Ομίλου, περ. «Νέα Eστία», τ. Α΄

ΥΠΕΠΘ (1958), Πρόγραμμα διδασκαλίας εις τα νυκτερινά σχολεία στοιχειώδους εκπαιδεύσεως, Εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, Αθήναι

ΥΠΕΠΘ-Διεύθυνσις Προγράμματος & Μελετών, Τμήμα Δημοτικής Εκπαιδεύσεως (1973), Τροποποιήσεις του ισχύοντος Αναλυτικού Προγράμματος των Φυσιογνωστικών της Δ΄ τάξεως και μεθοδικόν βοήθημα δια τον διδάσκαλον, Αθήναι

Υπουργείον Παιδείας και Θρησκευμάτων (χ.χ.), Τα εκπαιδευτικά συνέδρια του 1930, Αθήναι

Α Φραγκουδάκη (1977), Ο εκπαιδευτικός δημοτικισμός και ο γλωσσικός συμβιβασμός του 1911, Ε.Ε.Φ.Σ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Ιωάννινα

Σ. Χρόνης (1993), Διδακτική πράξη και κοινωνικός έλεγχος, Εκδοτικός Όμιλος Συγγραφέων-Καθηγητών, Αθήνα